İçeriğe atla

Fonksiyon uzayı

Matematikte fonksiyon uzayı bir X kümesinden bir Y kümesine tanımlı fonksiyonların oluşturduğu kümeye verilen bir addır. Fonksiyonlar kümesi yerine fonksiyon uzayı denilmesinin nedeni matematiğin kendi içindeki uygulamalarında bu kümenin genellikle topolojik uzay veya vektör uzayı olarak ortaya çıkmasıdır.

Örnekler

Matematiğin değişik alanlarında fonksiyon uzayları ortaya çıkar:

  • Kümeler kuramında, bir X kümesinden bir Y kümesine tanımlı fonksiyonlar XY veya YX ile gösterilirler.
  • Daha özel bir durum ise, bir X kümesinden {0, 1} kümesine tanımlı fonksiyonların kümesidir. Bu kümeye kuvvet kümesi denilir ve 2X ile gösterilir.
  • X kümesinden Y kümesine tanımlı ve birebir örten olan fonksiyonlar XY ile gösterilir. X kümesinden yine X kümesine tanımlı permütasyonları göstermek içinse X! gösterimi kullanılılır.
  • Doğrusal cebirde, aynı cisim üzerinde tanımlı bir U vektör uzayından bir V vektör uzayına tanımlı doğrusal dönüşümlerin kümesi de yine aynı cisim üzerinde kendi başına bir vektör uzayıdır.
  • Fonksiyonel analizde, doğrusal cebirdeki örneğin benzeri, sürekli doğrusal dönüşümlerde ve topolojik vektör uzaylarında görülmektedir. Topolojik vektör uzayı özelliği taşıyan yaygın örneklerin birçoğu, topolojisi olan birer fonksiyon uzayıdır. Bu örneklerin en yaygınları Hilbert uzayı ve Banach uzayıdır.
  • Fonksiyonel analizde, doğal sayılardan bir X kümesine tanımlı bütün fonksiyonların kümesine dizi uzayı adı verilir. Bu uzay, X 'in ögelerini içerecek şekilde düşünebilinen her türlü diziyi içinde barındırır.
  • Topolojide, yine bir X topolojik uzayından bir Y topolojik uzayına tanımlı bütün sürekli fonksiyonların uzayına bir fayda ve kolaylık getirmesi açısından bir topoloji koymaya çalışılabilir. Yaygın bir örnek, tıkız-açık topolojidir; yani döngü uzayıdır. Bir diğer örnek ise, YX uzayı üzerine konulan çarpım topolojisidir (Burada, fonksiyonların sürekli olması şartı göz ardı edilebilir). Bu bağlamda, bu topolojiye noktasal yakınsaklık topolojisi adı verilir.
  • Cebirsel topolojide, homotopi kuramının esas çalışma alanı özünde fonksiyon uzaylarının ayrık değişmezleridir.
  • Rassal süreçler kuramında, basit bir teknik problem ise "sürecin yolları"ndan oluşan fonksiyon uzayı üzerinde nasıl bir olasılık ölçüsü kurulabileceğidir.
  • Kategori kuramında, bir fonksiyon uzayına üstel nesne veya gönderim nesnesi adı verilir.

Fonksiyonel analiz

Fonksiyonel analizin önemli amaçlarından biri fonksiyon uzaylarını topolojik vektör uzayları haline getirecek yeterli teknikleri geliştirip sonlu boyutlu normlu uzaylar için geçerli olan fikirleri bu halde fonksiyon uzaylarına uygulamaktır.

  • Hızla azalan pürüzsüz fonksiyonların uzayı olan Schwartz uzayı ve bu uzayın eşlek uzayı olan dengeli dağılımlar
  • Lp uzayı
  • Düzgün norm topolojisi verilmiş tıkız destekli sürekli fonksiyonlar uzayı κ(R)
  • Sınırlı fonksiyonlar uzayı B(R)
  • Sonsuzda sıfırlanan sürekli fonksiyonlar uzayı C(R)
  • ilk k türevi sürekli olan fonksiyonlar uzayı Ck(R)
  • C(R) : Pürüzsüz fonksiyonlar
  • Tıkız desteğe sahip pürüzsüz fonksiyonlar uzayı Cc
  • Sobolev uzayı Wk,p
  • Holomorf fonksiyonlar uzayı OU
  • Doğrusal fonksiyonlar uzayı
  • Parçalı doğrusal fonksiyonlar uzayı
  • Bütün fonksiyonların uzayı
  • Hardy uzayı
  • Hölder uzayı
  • Skorokhod uzayı olarak da bilinen, Càdlàg fonksiyonları.

Ayrıca bakınız


Kaynakça

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Topoloji</span>

Topoloji, matematiğin ana dallarından biridir. Yunancada yer, yüzey veya uzay anlamına gelen topos ve bilim anlamına gelen logos sözcüklerinden türetilmiştir. Topoloji biliminin kuruluş aşamalarında yani 19. yüzyılın ortalarında, bu sözcük yerine aynı dalı ifade eden Latince analysis situs ür.

Tıkızlık, topolojik uzayların sahip olabileceği başlıca özelliklerden biridir. Bir X uzayı ve birleşimleri X uzayını kaplayan herhangi bir açık kümeler topluluğu verildiğinde, bu topluluğun içinden sonlu sayıda açık küme hala X uzayını kaplayabiliyorsa, X uzayına tıkız (kompakt) denir. Gerçel sayılar kümesi (), üzerindeki standart topolojiye göre tıkız değildir, ancak ’nin her kapalı ve sınırlı alt kümesi altuzay topolojisine göre tıkızdır. Matematiğin diğer pek çok alanında olduğu gibi, sonsuz bir nesnenin sonlu bir nesneye indirgenebilmesi çok önemli avantajlar sağladığı için topoloji alanında ve topolojik yöntemler kullanan diğer alanlarda vazgeçilmez bir kavramdır.

Vektör uzayı veya Yöney uzayı, matematikte ölçeklenebilir ve eklenebilir bir nesnelerin (vektörlerin) uzayına verilen isimdir. Daha resmî bir tanımla, bir vektör uzayı, iki elemanı arasında vektör toplamasının ve skaler denilen sayılarla çarpımın tanımlı olduğu ve bunların bazı aksiyomları sağladığı kümedir. Skalerler, rasyonal veya reel sayılar kümesinden gelebilir, ama herhangi bir cisim üzerinden bir vektör uzayı oluşturmak mümkündür. Vektör uzayları, skalerlerin geldiği cisime göre reel vektör uzayı, kompleks vektör uzayı veya genel bir cisim üzerinden K vektör uzayı şeklinde adlandırılır.

Bölüm topolojisi, bir topolojik uzaydan başka bir topolojik uzay elde etmenin klasik yollarından biridir. Bir topolojik uzayda kimi noktaların birbirine yapıştırılmasıyla (özdeşleştirilmesiyle) elde edilen yeni kümenin üzerine konacak bölüm topolojisi, bu yeni kümeyi yeni bir topolojik uzaya dönüştürür. Bu yeni uzaya bölüm uzayı denir. Örneğin [0,1] kapalı aralığı bir topolojik uzaydır. Bu uzayda 0 ve 1 noktaları özdeşleştirilir ve bu yeni kümeye bölüm topolojisi verilirse oluşturulan topolojik uzay düzlemde birim çember olur. Başka bir örnek: düzlemde yatan birim yarıçaplı dairenin kenarının üst tarafındaki her bir nokta kenarın alt tarafında karşılık gelen noktaya yapıştırılır ve bu yeni kümenin üzerine bölüm topolojisi konursa, bu topolojik uzay 3 boyutlu Öklit uzayında birim yarıçaplı küre olur.

Topolojide derece, aynı boyutlu topolojik çokkatlılar arasındaki sürekli gönderimler için tanımlıdır. Çokkatlılar pürüzsüzse ve aradaki gönderim de pürüzsüzse gönderimin derecesi, olağan değerlerinin ters görüntüsündeki nokta sayısıyla ilişkilidir.

Topolojide tıkız-açık topoloji, bir topolojik uzaydan bir diğerine tüm sürekli gönderimlerin oluşturduğu küme üzerine konan bir topolojidir. Fonksiyonel analizde fonksiyon uzaylarına konan doğal bir topolojidir.

Matematikte deste, bir topolojik uzayın açık altkümelerine ilişkin yerel tanımlı verilerin sistematik olarak incelenmesini sağlayan bir araçtır.

Fonksiyonlar, sahip oldukları özelliklere göre sınıflandırılabilir.

Matematiğin bir alt dalı olan fonksiyonel analizde, doğuran çekirdekli Hilbert uzayı noktasal değerlemenin bir sürekli doğrusal fonksiyonel olduğu bir fonksiyonlar Hilbert uzayıdır. Burada, fonksiyonlar Hilbert uzayından kasıt, bahsi geçen uzayın öğelerinin fonksiyonlar olduğudur. Yani söz konusu uzay bir fonksiyon uzayıdır; bununla birlikte aynı zamanda Hilbert uzayı özelliği de taşımaktadır. Benzer bir şekilde, bu tür uzaylar doğuran çekirdekler tarafından da tanımlanabilirler. Bu terimi ilk defa ve aynı zamanda Nachman Aronszajn (1907–1980) ve Stefan Bergman (1895–1977) adlı matematikçiler 1950'de ortaya atıp geliştirmişlerdir.

Matematiğin vektör uzaylarıyla ve bu uzayların üzerinde tanımlı operatörlerle uğraşan bir alt dalı. Kökleri fonksiyon uzayları kuramının geliştirilmesine; hatta diferansiyel ve integral denklemlerinin çalışılmasına kadar gitmektedir. Özelde mesela Fourier dönüşümü gibi fonksiyon dönüşümlerinin çalışılmasında da kullanılmıştır. Fonksiyonel kelimesinin ilk kullanımı varyasyonlar hesabına kadar takip edilebilir. Ancak, genel anlamda kullanımı İtalyan matematikçi ve fizikçi Vito Volterra'ya atfedilmektedir. Yine de temeli büyük ölçüde Stefan Banach ve çevresindeki Polonyalı matematikçiler tarafından atılmış ve geliştirilmiştir. Çağdaş anlamda, fonksiyonel analiz bir topolojiye sahip vektör uzaylarının çalışılmasında, özellikle sonsuz boyutlu uzaylarda, gözükmektedir. Tanımdan yola çıkılarak fonksiyon analizinin sonlu boyutlu uzaylar kuramını da içerdiği düşünülebilir; ancak bu uzayları bir topolojisi olmadan inceleyen alan doğrusal cebirdir. Fonksiyonel analizin önemli bir işlevlerinden biri de ölçü, integral ve olasılık kuramı gibi genel kuramları sonsuz boyutlu uzaylara yaymaktır ki bu işlevin özelde adı sonsuz boyutlu analizdir.

Bu sayfa fonksiyonel analiz konularının listesini içermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Hilbert uzayı</span>

Matematikte Hilbert uzayı, sonlu boyutlu Öklit uzayında uygulanabilen lineer cebir yöntemlerinin genelleştirilebildiği ve sonsuz boyutlu da olabilen bir vektör uzayıdır. Daha kesin olarak, bir Hilbert uzayı, uzayın tam metrik uzay olmasını sağlayan bir uzaklık fonksiyonu üreten bir iç çarpımla donatılmış bir vektör uzayıdır. Bir Hilbert uzayı, bir Banach uzayının özel bir durumudur. Matematik, fizik ve mühendislikte sıkça kullanılmaktadır. Kuantum mekaniğiyle uyumludur. Adını David Hilbert'ten almaktadır.

Matematik'te Lp uzayı, sonlu boyutlu vektör uzayı için p-norm'un doğal bir genelleme kullanarak tanımlı fonksiyon uzayı'dır.Bazen Lebesque uzayı denir.İlk Frigyes Riesz tarafından Bourbaki grubu Bourbaki 1987 olarak tanıtılmasına rağmen,Henri Lebesgue Dunford & Schwartz 1958, III.3, adına ithaf edilmiştir. fonksiyonal analiz'de Banach uzayı'nın ve topolojik vektör uzaylarının önemli bir sınıfını Lp uzayı formu oluşturur.Lebesgue uzayının fizik, istatistik, finans, mühendislik ve diğer disiplinlerde uygulamaları var.

Fonksiyonel analiz ve matematik ile ilgili alanlarda, sürekli lineer operatör veya sürekli lineer haritalama topolojik vektör alanları arasında sürekli bir doğrusal dönüşümdür.

Eşyapı ya da izomorfizma (ya da izomorfi), aynı kategoride(grupta) olan benzer iki matematiksel obje arasında bir gönderim olup matematiksel vücut tersi yapıda da muhafaza edilir. Aralarında bu şekilde eşyapı bulunan objelere eşyapısal ya da izomorf(ik) objeler denir. Örneğin iki küme arasında eşyapı, birebir, örten bir gönderimdir. Kümelerin üzerinde elemanlara sahip olma haricinde bir oluşum olmadığından, eşyapı gönderiminin koruyacağı başka bir yapı yoktur. Soyut cebirde iki grup arasında bir eşyapı, birebir, örten bir gönderimdir; dahası, iki gruptaki işleme saygı gösterir, bu iki işlemin birbirleriyle etkileşim halinde olmasını sağlar.

Matematiksel analizde, M metrik uzay olmak üzere, elemanları M 'de olan her Cauchy dizisinin yine M'de bir limiti varsa,veya alternatif olarak, M'deki her Cauchy dizisi yine M'de yakınsaksa M metrik uzayına tam denir.

Holomorf fonksiyonlar karmaşık analizin temel çalışma araçlarından biridir. Bu fonksiyonlar karmaşık düzlemin yani C'nin açık bir altkümesinde tanımlı, bu altkümedeki her noktada karmaşık anlamda türevli ve aldığı değerler yine C içinde olan fonksiyonlardır.

Matematiğin bir alt dalı olan fonksiyonel analizde, tam normlu vektör uzayılarına Banach uzayı denir. Tanımı gereği, Banach uzayı, vektör uzunluğunun ve vektörler arasındaki mesafenin hesaplanmasına vesile olan bir metriğe sahip bir vektör uzayıdır ve bu metrik uzayda herhangi bir Cauchy vektör dizisinin her zaman uzayın içinde kalan ve iyi tanımlanmış bir limiti olması anlamında tamdır.

Matematikte normlu vektör uzayı gerçel ya da karmaşık sayılar üzerinde tanımlanmış ve bir norm fonksiyonuna sahip olan vektör uzayıdır. norm fonksiyonu uzunluk kavramının genelleştirilmesi olarak düşünülebilir.

Matematikte, bir càdlàg fonksiyon, gerçek sayıların bir altkümesi üzerinde tanımlı ve bu tanım kümesinin her noktasında sağdan sürekli, soldan limitli olan bir fonksiyondur. Cadlàg fonksiyonlar, özellikle sıçramaları olan stokastik süreçlerin incelenmesinde önemlidir. Bir tanım kümesi üzerindeki càdlàg fonksiyonların kümesine Skorokhod uzayı denir.