Firavun

Firavun (Arapça فرعون Fir'awn; İbranice פַּרְעֹה Parʻō) Antik Mısır'da hükümdarlara verilen isim. "Büyük Ev, Saray" anlamını taşıyan kelime daha sonraları hükümdardan bahsetmek şeklini almıştır.^[1] Firavunlar aynı zamanda tanrı Horus'un yeryüzündeki simgesi ve beşinci hanedandan sonra da güneş tanrısı Ra'nın oğlu olarak da kabul ediliyordu.

Mısır toplumunda din günlük yaşamın merkeziydi. Firavun, tanrılar ve insanların aracısıydı. Böylece firavun tanrılara vekalet ederdi. Mısır'daki tüm topraklara sahipti, yasalar çıkarır vergiler toplardı ve Mısır'ı ordunun başkomutanı olarak işgalcilerden korurdu.^[2] Dini olarak, firavun dini törenleri üstlendi ve yeni tapınakları seçti. Ma'at'ı veya kozmik düzeni, dengeyi ve adaleti korumaktan sorumluydu ve bunun bir kısmı, gerektiğinde ülkeyi savunmak için savaşa girmeyi veya bunun Ma'at'a katkıda bulunacağına inanıldığında başkalarına saldırmayı içeriyordu.^[3]

Firavun olmak için anne tarafından soylu kan taşımanın daha önemli olduğuna inanılırdı. Böylece halktan kimi erkekler tam kan soylu bir kadınla evlenerek tahta çıkabilmişlerdi. Firavunların kutsal ve gizemli kabul edilen birçok adları vardır. Bunların sonuncusunu tahta çıktıkları zaman alıyorlardı ve genellikle bu ad, o firavunun izleyeceği politikanın bir habercisi olarak görülüyordu. Mesela savaş tanrısı Mantu'nun adını kullanarak Mantuhotep (Mantu hoştur) ismini alan bir firavun askeri seferler yapacağını ilan etmiş oluyordu.^[]

Firavunlar ölene dek idarede kalıyorlardı. Bilinen en uzun iktidar 92 yılla eski krallıktaki son hükümdar Pepi II Neferkare'ye aittir. Uzun süre tahtta kalabilmek için her 30 yılda bir sihirli bir tören olan gençleşme festivali (heb-set) yapılıyordu. Firavun öldüğü zaman iç organları çıkarılıyor, cesedi mumyalanıyor, 70 günlük yastan sonra dirilince kullanmak üzere, özel eşyalarıyla birlikte bir lahite konuluyor ve mezar kapatılıyordu.

Antik Mısır'da Firavun, genellikle tanrısal bir varlık olarak kabul edilirdi. Bu anlayış M.Ö. 3000 civarında ortaya çıkmış ve Mısır'ın ilahi krallık makamı, diğer birçok toplumu ve krallığı etkileyerek modern çağa kadar varlığını sürdürmüştür. Firavun, tanrılar ve insanlar arasında aracı olarak kabul edilmiştir. Bu makam, Sümer şehir devletlerindeki duruma göre bir yenilik teşkil etmektedir; çünkü Sümer'de kral, halk ile tanrılar arasında aracılık yapmasına rağmen, yeryüzünde bir tanrıyı temsil etmezdi. Sümerlerde bunun birkaç istisnası, bu uygulamanın antik Mısır'da ortaya çıkmasından sonraya denk gelmektedir. Örneğin, Mısır hükümdarı Zoser'in çağdaşı olduğu düşünülen efsanevi kral Gılgamış'ın annesi Mezopotamya tanrıçası Ninsun, babası ise önceki Uruk hükümdarıydı. Mezopotamya'daki bir başka tanrı-kral örneği de Akadlı Naram-Sin'dir. Erken Hanedanlık Dönemi boyunca Firavun, Horus'un ilahi vücut bulmuş hali ve Yukarı ve Aşağı Mısır'ın birleştiricisi olarak temsil edilmiştir. Djedefre zamanında (M.Ö. 26. yüzyıl), annesi güneş tanrısı Ra tarafından sihirli bir şekilde hamile bırakıldığı için Firavun'un da bir babası yoktur. Piramit Metni 571'e göre: “... Kral, babası Atum tarafından gökyüzü var olmadan önce, dünya var olmadan önce, insanlar var olmadan önce, tanrılar doğmadan önce, ölüm var olmadan önce yaratıldı...” Horemheb heykeli üzerindeki bir yazıta göre (M.Ö. 14-13. yüzyıllar): “O [Horemheb] zaten annesinin koynundan şerefle ve ilahi renklerle bezenmiş olarak çıkmıştı...”^[4] Firavun, yazıtlarda düzenli olarak “iyi tanrı” ya da “mükemmel tanrı” olarak tanımlanırdı. Yeni Krallık döneminde kralın tanrısallığı, tanrı Amon-Ra'nın tezahürü olarak kabul edilmiştir. Firavun'un tanrısallığı, Mısır'ın Pers egemenliği döneminde de devam etmiştir. Pers imparatoru Büyük Darius (M.Ö. 522-486), Mısır tapınak metinlerinde ilahi bir varlık olarak anılmıştır. Bu tür tanımlamalar, Mısır'ı fethinden sonra Büyük İskender'e ve daha sonra da İskender'in yönetimini takip eden Ptolemaios Krallığı'nın yöneticilerine de yapılmıştır.^[5]

Firavun'un tanrısallığına dair tanımlamalar Klasik Yunan kaynaklarında daha nadirdir. Ptolemaios dönemine ait bir ilahide Firavun'un tanrısallığı anlatılır; fakat bu, Mısırlıların olduğu kadar Yunanların da tanrısal krallık kavramlarını yansıtıyor olabilir. Tarihçi Herodot, Mısırlı rahiplerin kralların tanrısallığı kavramını reddettiklerini söylemektedir. Firavun'un tanrısallığını anlatan yegâne klasik Yunan kaynağı, Diodorus Siculus'un M.Ö. 1. yüzyıldaki yazılarında yer almakta ve bilgi kaynağı olarak Abderalı Hekataios’a dayanmaktadır. Diodorus, I. Darius'un Mısır'da kral olarak onurlandırılan ilk hükümdar olduğunu iddia ettiği başka bir bölümde kendisiyle biraz çelişmektedir.^[5]

Mısır krallarının ve firavunlarının saltanatından sonra bile, Firavun'un kendini ilahi bir varlık gibi görmesi fikri varlığını sürdürmüş ve dini kaynaklarda anlatılmıştır. Bu kaynaklarda, Firavun kibirli bir şekilde kendi tanrısallığını iddia ederken, tek gerçek Tanrı ile kıyaslandığında aciz bir insan olduğu vurgulanır. Yaratılış Rabbah 89:3'te Firavun kendisini Nil nehrinin üzerindeki tanrı olarak tanımlar. Çıkış Rabbah 10:2'de ise Firavun, Nil'in yaratıcısı ve sahibi olduğunu söyleyerek övünür. Bunun üzerine Tanrı, Firavun'a Nil'in kime ait olduğu konusunda meydan okuyarak cevap verir ve ardından Nil nehrinden Mısır'ın tarımını mahveden kurbağalar çıkartarak bir felaket yaratır. Diğer midraş metinlerinde Firavun, kendisini evrenin ve hatta kendisinin yaratıcısı olarak görmektedir.^[6] Tanhuma'da, Hezekiel 29:9'un tefsirinde, Firavun'un kendisini evrenin efendisi olarak ilan ettiği söylenmektedir. Kendini ilahi olarak sunan Firavun, sapkın bir figür olarak temsil edilir. Bu metinlerde, Firavun'un tuvalet ihtiyacını gidermek için Nil'e gitmek zorunda kaldığında iddialarının açığa çıktığı belirtilir.^[7]