Fikriye Hanım
Fikriye Hanım | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Zeynep Fikriye 1887 Yenişehr-i Fener, Yunanistan, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 31 Mayıs 1924 (37 yaşında) Ankara, Türkiye |
| Ölüm sebebi | Vurulma veya kendini vurma |
| Milliyet | Türk |
| Vatandaşlık |  Türkiye |
| Partner(ler) | Mustafa Kemal |
| Çocuk(lar) | Abdurrahim Tuncak (üvey)[1] |
| Ebeveyn(ler) | Memduh Hayrettin Bey Vasfiye Hanım |
| Akraba(lar) | Ali Enver Özdinçer (abisi) Emine Melehat ve Jülide (kız kardeşler) Abbas Hayri Özdinçer (yeğeni)[2] Ragıp Bey (amcası) Ruhiye Hanım (kuzeni) Zübeyde Hanım (yengesi) Makbule Atadan (üvey kuzeni) |
Fikriye Hanım ya da ölümünden sonra nüfus kayıtlarına geçen adıyla Zeynep Fikriye Özdinçer[3] (1887, Yenişehr-i Fener - 31 Mayıs 1924, Ankara), Mustafa Kemal Paşa ile ilişkisi ve Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Ankara'da Milli Mücadele karargâhındaki hizmetleri ile bilinen tarihî kişiliktir.
Kasım 1920'den itibaren Kuvay-ı Milliye Hareketi içinde yer aldı. Millî Mücadele'nin karargâhı olan Direksiyon Binası'nın ve karargâhın daha sonra taşındığı Çankaya Köşkü’nün genel düzeninden sorumlu idi. Mustafa Kemal Atatürk’ün üvey babası tarafından hısımıdır. “Çankaya’nın ilk hanımefendisi” olarak bilinir.
Mustafa Kemal'e aşkı, yaşamı ve ölümündeki gizemler araştırmalara ve kurgu eserlere konu olmuştur.
Yaşamı
Yaşamı hakkında tarihçilerin üzerinde uzlaştığı kesin bilgiler azdır. Doğum tarihi kimi kaynaklarda 1887,[4][5] kimi kaynaklarda 1897 olarak belirtilir.[6] Ali Enver adlı ağabeyi, Emine Melahat adında bir ablası ve Jülide adında bir kız kardeşi vardır.
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün üvey babası Ragıp Bey tarafından hısımı idi. Babası Memduh Hayrettin Bey (Ragıp Bey'in ağabeyi), annesi Vasfiye Hanım'dır. [not 1]
Teselya Savaşı'ndan sonra ailesi ile Selânik’e göç etti. Mustafa Kemal’i ilk defa sekiz yaşında iken tanıdı. Büyük hayranlık beslediği Mustafa Kemal’e âşık oldu ancak Mustafa Kemal’in imparatorluğun farklı yerlerinde görev alması nedeniyle ilişkileri sürekli kesintiye uğradı.
Fikriye Hanım, Batı kültürü ile yetişti, Fransızca ve Rumca öğrendi. Özel derslerle piyano, annesi Vasfiye Hanım’dan ise ut çalmayı öğrendi.[8]
Balkan Savaşları’nda Selânik’in de işgale uğraması üzerine ailesi ile İstanbul’a göç ettiler. Mustafa Kemal'in annesi Zübeyde Hanım ise I. Dünya Savaşı sırasında Selanik'i terk ederek kızı Makbule ve üvey kızı Ruhiye ile birlikte İstanbul'a geldi ve Mustafa Kemal'in kiraladığı Akaretler’deki 76 numaralı eve yerleşene kadar bir süre Fikriye'nin ailesinin Akbıyık'taki evlerine konuk oldu.[9]
Fikriye Hanım, İstanbul’da yaşarken aile üyelerini birer birer kaybetti.[not 2] Anne ve babasını kaybettikten sonra kız kardeşi Jülide ile birlikte Heybeliada'da yaşadı. Kardeşi Jülide'yi de veremden kaybettikten sonra arkadaşı Memduha Hanım'ın Sultanahmet'teki evinde yaşadı.[10]
Fikriye Hanım; Mustafa Kemal’in İstanbul’da kiraladığı ve annesi Zübeyde Hanım, kardeşi Makbule Hanım ile manevi oğlu Abdürrahim’in yaşadıkları Akaretler'deki eve sıklıkla gidip ev işlerinde yardımcı oldu.[8] 1918’de Mustafa Kemal’in Suriye cephesinden dönüşünden sonra kiraladığı Şişli’deki eve de sıklıkla giderek evin çekip çevrilmesinde yardımcı oldu.
Milli Mücadele yılları
Anadolu’nun işgaline karşı Millî Mücadele’yi başlatan Mustafa Kemal ve arkadaşları hakkında İstanbul hükûmetinin 11 Nisan’da çıkardığı idam kararı üzerine İstanbul’dan ayrılarak Ankara’ya, Mustafa Kemal’in yanına gitmek istedi. Ankara’dan izin verilmesi üzerine Karadeniz Ereğlisi’nden vapura binerek 13 Kasım 1920'de İnebolu’ya vardı.[11] Mustafa Kemal'in arkadaşlarından Mithat Bey'le birlikte kara yoluyla Kastamonu üzerinden Ankara’ya vardı.[12]
Ankara’da Millî Mücadele’nin karargâhı olarak kullanılan ve "Direksiyon Binası" olarak adlandırılan konuta yerleşen Fikriye Hanım; Mustafa Kemal ve yaverlerinin yaşadığı bu evin genel düzeni sağlama ve mutfağın idaresi görevlerini üstlendi. Bir buçuk yıl Direksiyon Binası'nda, ardından karargâhın taşındığı Çankaya’daki bağ evinde yaşadı.
| “ | Çok mu gördün kuluna bir nameyi nesretmeyi, | ” |
| — Fikriye Hanım, 28 Ağustos 1922, Çankaya | ||
Fikriye Hanım ile Mustafa Kemal'in evli olmadıkları hâlde aynı çatı altında kalmaları yadırganan bir durumdu. Dedikoduları önlemek için Mustafa Kemal Paşa ile sessizce ve gizlice evlendikleri, nikâhlarını dönemin Şeriye ve Evkaf Vekili Mustafa Fehmi Bey'in kıydığı bilgisi çeşitli kaynaklarda yer alan ancak tarihçilerin üzerinde uzlaşma sağlamadıkları bir konudur.[5][13]
Münih'e gönderilmesi
Kurtuluş Savaşı'nın Batı Anadolu'da devam ettiği sırada kendisine verem teşhisi konuldu.[6] Sanatoryumda tedavi görmesi için 1922 sonbaharında Mustafa Kemal Paşa'nın isteği ile Münih'e gönderildi.
Türkiye'ye dönüşü ve ölümü
Mustafa Kemal Paşa'nın Latife Hanım'la evlendiğini öğrenince Mart 1923'te İstanbul'a geri döndü ve Ankara'ya geçmek istedi. Doktor Adnan Bey’in 6 Mart 1923 tarihli telgrafıyla Fikriye Hanım’ın Ankara’ya gelme isteği iletildiğinde cevaben Mustafa Kemal, kendisinin izni olmadıkça Fikriye Hanım'ın Ankara’ya gelmesine engel olunmasının uygun olacağı bildirdi.
Mustafa Kemal’in eşi Latife Hanım ile Anadolu gezisinde olduğu sırada Fikriye Hanım kısa bir süre İstanbul’daki bir akrabasının evinde kaldı. Sonra Gelibolu’ya geçerek Vali Mecit Bey’in evinde bir yıl kadar misafir oldu.[6] Mayıs 1924’te Gelibolu’dan İstanbul’a, oradan da Ankara’ya geçti. Çankaya Köşkü’nde Lâtife Hanım ile tanıştı, üç gün köşkte kaldıktan sonra İstanbul'a dönmek üzere ayrıldı, Karaoğlan Otel'e yerleşti.[14]
| “ | İçsem de bir kadeh hayat iksirinden, Zamansız ayrıldım, bilinsin Fikriye’den. Bıkmadım ki doyayım o narin ellerinden, Ümmid-i aşkım saracak seni, cefakâr teninden | ” |
| — Mustafa Kemal Paşa'nın 19 Eylül 1924'te Hamidiye Kruvazörü ile Ordu'dan Giresun'a geçerken yaveri Salih Bey'e yazdırdığı şiir[15] | ||
21 Mayıs 1924’te faytonla son kez Çankaya Köşkü'ne geldi; köşkün önünde silahla yaralandı. Kaldırıldığı Memleket Hastanesi’nde 30 Mayıs 1924’te öldü.
Ölümünün nasıl gerçekleştiği, intihar mı cinayet mi olduğu konuları çok tartışılmış;[2][16] araştırmacıların uzlaştığı bir bilgi ortaya konmamıştır.
Salih Bozok’un notlarına göre Fikriye Hanım’ın cenazesi Atatürk'ün arzusuyla hastaneden alınarak kimsenin haberi olmadan Cebeci istikametinde bulunan eski mezarlığa defnedilmiştir ancak mezarının kesin yeri bilinmemektedir.[17][18]
Ölümü ile ilgili iddialar
21 Mayıs 1924 günü Fikriye Hanım faytonla Çankaya Köşkü'nden ayrılırken kimi rivayetlere göre tabancayla intihar etmeye kalkıştı, kimi rivayetlere göre tabancayla öldürülmek istendi ve kaldırıldığı hastanede öldü.
Kılıç Ali, bu olay hakkında "Fayton köşkten ayrılarak yakında bulunan Fuat Bulca'nın köşkü hizasına geldiğinde, Fikriye Hanım, belki de Gazi'ye yahut Latife Hanım'a yöneltmek için çantasında taşıdığı tabancasını çekerek kalbi hizasına ateş eder." derken, Fikriye'nin yeğeni Abbas Hayri Özdinçer şöyle demiştir: "Bize anlatıldığına göre halamı faytonu içinde sırtından vurulmuş olarak buluyorlar [...] dava açma tehdidine karşı hâkim aynen şöyle diyor: 'Bu tabir şevkalar hakkınızda hayırlı olmayacak neticeler doğurabilir.'"
Bu olayın Atatürk ile Latife Hanım'ın evliliğini etkilediği ve boşanmada önemli payı olduğu da düşünülmektedir.[19]
Mezar yeri ile ilgili iddialar
Nereye gömüldüğü kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacı Eriş Ülger, Atatürk'ün yaveri Salih Bozok'un anılarına dayanarak mezar yerinin Kuğulu Park'ta olduğunu söylemektedir. Fikriye Hanım kitabının yazarı Fatih Bayhan ise Fikriye Hanım'ın Ankara'nın Ulus semtindeki -bugün üzerinde bankaların bulunduğu- eski mezarlıkta yatmakta olduğunu belirtmiştir. Can Dündar ise Ankara Etnografya Müzesi'nde Mustafa Kemal Atatürk'ün at üzerinde dev bir heykelinin yükseldiği yere defnedildiğini yazmıştır.[20]
Hakkındaki eserler
- Kitaplar
- Şemsi Belli, Fikriye, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1995.
- Hıfzı Topuz, "Gazi ve Fikriye" (roman), Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003.
- İsmet Bozdağ, Atatürk'ün başyaveri Salih Bozok anlatıyor: Latife ve Fikriye iki aşk arasında Atatürk, Truva Yayınları, İstanbul, 2005.
- Oğuz Akay, Gazi Fikriye İle Neden Evlenmedi Latife İle Neden Evlendi, Truva Yayınları, İstanbul, 2005.
- Halil İbrahim Özcan, Çankaya'nın Duvaksız Gelini Fikriye (roman), Nokta Yayınları, İstanbul, 2007.
- Fatih Bayhan, Fikriye Hanım, Pegasus Yayınları (roman), İstanbul, 2008.
- Nesrin Aydemir, İki Aşk Arasında Atatürk, Nokta Yayınları, İstanbul, 2008.
- Hüseyin Movit, Atatürk'ün Gizli Aşkı Fikriye, Truva Yayınları, 2009.
- Oğuz Akay, Beni iki kadın çok sevdi: Mustafa Kemal'in yaşamında iz bırakan iki kadın, Alfa Yayınları, 2010.
- Oğuz Akay, Gel Gitme Kadın, Alfa Yayınları, 2011.
- Eriş Ülger, Ümid-i Aşkım Fikriye, Bilgi Yayınevi, 2015.
- Melike İlgün, Fikriye ile Latife- Kemal'e Eren Kadınlar, Artemis Yayınları, 2016.
- Tiyatro eserleri
- Sedat Demirsoy, Fikriye (Direksiyon Villası), tek perdelik oyun. 2021
- Şeniz Kurultay Gürakan, Fikriye ve Latife - Kuruluşun ve Kurtuluşun Hafızası, iki perdelik oyun.
- Dilruba Saatçi, Fikriye ve Latife – Mustafa Kemal'i Sevdim, tek perdelik oyun, 2004.
Popüler kültürde yeri
- Kurtuluş Savaşı'nı konu alan, 1994 yapımı Kurtuluş dizisinde Aşkın Nur Yengi tarafından canlandırılmıştır.
- 1998 yapımı olan Cumhuriyet filminde Hülya Aksular tarafından canlandırılmıştır.
- 2010 yılı yapım olan Veda filminde Özge Özpirinçci canlandırmıştır.
Notlar
- ^ Yazar Mahiye Morgül'ün, Kurtuluş Savaşı’nda karargâh olarak kullanılan ve günümüzde müze olarak kullanlan Direksiyon Binası‘nda Latife Hanım’ın kaldığı odada, karyolasının üstündeki postere dayanarak aktardığı bilgilere göre Latife Hanım’ın Konya Karamanoğulları soyundan Lalotlar (Latince Lalot: elibol) lakaplı aileden Hayrullah Bey'in kızıdır ve baba tarafından şu kişilerle akrabadır: Selma Sultan, Prens Hayri, Prenses Kenize Murad, Kotmara Mihracesi Sajid Han ve emekli Büyükelçi Rauf Hayri (Hatice Sultan’ın eşi). Morgüle’e göre Latife Hanım’ın amcası Mehmet Hayri Bey'in eşi Belkıs Hanım, sadrazam Tevfik Paşa'nın kız kardeşidir. Osmanoğulları'ndan aileye katılanlar, Hatice Sultan ve Fehime Sultan'dır. Anne tarafından akrabaları: dedeleri Ömer bey Kafkasyalı Çapanoğulları'ndan Kafkasya kökenli, Çapan ve Karslı, Ahıskalı, Kafkaslı soyadlı aileler; Kemal Çapan, Merzuka Çapan, Gültekin Çapan, Türkân Çapan; Karslı Mühürdaroğulları'ndan Ziynet Hanım, Emel Kafkaslı, Gülsev Kafkaslı, M. Nazif Kafkaslı, Serkan Kafkaslı ve Seda Kafkaslı'dır.[7]
- ^ Kimi kaynaklarda Fikriye Hanım’ın bir Mısırlı işadamı ile evlenip ayrıldığı anlatılır. Tarihçi Eriş Ülger’e göre Fikriye Hanım değil ama ablası Emine Melahat, Mısırlı bir doktorla evlenmiştir; Emine Melahat Hanım’ın orada kolera salgınından ölümü üzerine Fikriye Hanım’ın annesi ile birlikte İskenderiye’ye gitmiş ve zorlukla geri dönmüştür.[4]
Kaynakça
- ^ "Abdürrahim Tuncak Anlatıyor - 8". Mustafa Kemalim.
- ^ a b Dündar, Can (28 Şubat 2010). ""Halam intihar etmedi, sırtından vurdular"". Milliyet. 4 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ "Fikriye Hanım'ın ölümüyle ilgili dosya düştü". Cnnturk.com. 13 Nisan 2014. 27 Kasım 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
- ^ a b Karabağlı, Hülya. "Atatürk'ün Fikriye Hanım'a yazdığı şiir: Ümmid-i aşkım saracak seni, cefakâr teninden". T24. 21 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ a b Kurt, Süleyman (28 Ağustos 2011). "Cepheden Fikriye'ye". Haberturk.com. 15 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ a b c Sarıkaya, Makbule (8 Şubat 2021). "Fikriye Hanım (1897-1924)". Atatürk Ansiklopedisi. 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ Morgül, Mahiye. "Antik Karadeniz'de Fonetik Yolculuk" (PDF). 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ a b Yalçuk, Sena (4 Ağustos 2022). "Fikriye Hanım ve Atatürk: Vatan Meseleleri Arasında Silinmiş Bir Aşk - Tarih". 8 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ Çoban, İbrahim (30 Aralık 2022). "Atatürk'ün Kız Kardeşi Makbule Atadan Hanımefendi'nin Hayatı". Tarih ve Tarihçi. 1 (2): 18-40. ISSN 2822-4930. 12 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2023.
- ^ "Çankaya Köşkü'nün İlk Hanımefendisi Fikriye Hanım/ Atatürk'ün Emir Çavuşu Ali Metin anlatıyor". Atatürk’ün şimdiye kadar yayınlanmamış anıları (Ziya Oranlı, 1967). Mustafakemalim.com sitesi. 20 Ekim 2020. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ "Zonguldak'tan Ankara'ya gönderilen 767 nolu telgraf!". Zonguldak Haber. 30 Mart 2022. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ "'Mustafa Kemal ile evlenmeye gidiyorum'". Memleket. 11 Mart 2008. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ Topuz, Hıfzı (Ocak 2002). Gazi ve Fikriye (6. bas.). İstanbul: Remzi Kitabevi. ss. 154-180.
- ^ "Fikriye Atatürk'ten çocuk mu aldırdı?". Memleket.com.tr. 5 Mart 2008. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ Hıfzı Topuz, "Gazi ve Fikriye", Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003
- ^ Ardıç, Engin (10 Ocak 2013). "Fikriye nasıldı?". Sabah. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ "Fikriye Hanım'ın mezarı Çankaya'da". Sabah.com.tr. 18 Temmuz 2006. 21 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ "Fikriye Hanım'ın Defnedildiği Mezarlık". Ali Hikmet Ince Yazıları. 22 Şubat 2019. 8 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- ^ Çalışlar, İpek (Ağustos 2006). Latife Hanım (8. bas.). İstanbul: Doğan Kitap. ss. 277-287.
- ^ Dündar, Can (Haziran 1995). Fikriye!..., Gölgedekiler. İmge Kitabevi. s. 43. ISBN 979-975-533-118-7.
Dış bağlantılar
- Fikriye Hanım30 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Fikriye Hanım'ın eşyaları TCDD'ye bağışlandı 5 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 'Halamın mezarı nerede?' 29 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 'Fikriye'nin sırrı' - Can Dündar
- Fikriye Hanımın sır ölümü 8 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Mustafa Kemal Paşa'yla evlenmeye gidiyorum 31 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Wikimedia Commons'ta Fikriye Hanım ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
| Hayatı |  | |
|---|---|---|
| Ailesi ve yakınları | ||
| Yaverleri | ||
| Düşünsel | ||
| Söylevleri | ||
| Yapıtları | ||
| Kurumsal | ||
| Anıt ve müzeler | ||
| Diğer | ||
