Fikirtepe Höyüğü

Fikirtepe Höyüğü,^[2] İstanbul İli'nin Anadolu yakasında, Kadıköy İlçe merkezinin birkaç kilometre doğusunda, Fikirtepe Tepesi'nin doğu kenarında yer alan bir düz yerleşmedir. Denizden 26 metre yükseklikteki yayvan bir tepenin güney-güneydoğu kesiminde, Kalamış Koyu'nda Marmara Denizi'ne dökülen Kurbağalıdere'ye doğru uzanan yamaçta bulunmaktaydı. Günümüz yerleşiminin altında kalmış ve tümüyle tahrip olmuştur. Yerleşmenin Kalamış Koyu'na mesafesi 1.300 metre, Kadıköy Koyuna ise 2 km.dir. eski çağlarda çevrenin ormanlık olduğu, bu yüzden balıkçılık, avcılık ve sınırlı ölçüde de olsa tarım olanaklarına sahip olduğu düşünülmektedir.^[3]

Yerleşme ilk olarak 1908 yılında Rum bir demiryolu görevlisi tarafından, bir rastlantı sonucunda saptanmıştır. A.D. Mordtmann'ın yüzey toplamasında ulaştığı buluntular, Temenye Höyüğü buluntularıyla birlikte, bir kısım buluntu da T.J. Arne tarafından satın alınarak Stockholm Müzesi'ne götürülmüştür. Yerleşmede daha sonra Türk Tarih Kurumu adına, İstanbul Üniversitesi öğretim üyelerinden A. M. Mansel, K. Bitlel ve Prof. Dr. Halet Çambel tarafından yönetilen bir ekiple 1942 yılında yüzey toplaması yapılmıştır. Kazılar Mansel başkanlığında 1952-54 yılları arasında ve daha sonra 1962 yılında Şevket Aziz Kansu tarafından yapılmıştır.^[3]

Tabakalanma konusunda net bir yayın yoktur. 20. yüzyıl başındaki kazılarda, kullanılabilir teknolojinin yetersizliği ve sınırlı alanda kazı yapılması bunda etkendir. Yakınçağ'a ait çöp çukurları dışında Neolitik Çağ'a tarihlenen sınırlı bir iskandan söz edilmektedir.^[3]

Fikirtepe Kültürü'nün tarihlendirilmesi konusu bir süre boyunca farklı değerlendirmelere konu olmuştur. Kazı yapıldığı tarihte söz konusu kültürün Troya öncesi Kalkolitik Çağ'a tarihlendirilmesi öngörülmüştü. Mellaart ve French Fikirtepe Kültürü'nü Geç Neolitik Çağ içinde görme eğiliminde olmuşlardır. Mellaart, Fikirtepe ile Hacılar Höyük IX. – VI. tabakaları denk tutulmaktadır. Mehmet Özdoğan ise, Fikirtepe buluntularını kendi doktora tezinde irdelemiş, çanak çömlek benzerlikleriyle Doğu Çatalhöyük sonu ve Hacılar başlangıcı arasına tarihlendirmiştir. İznik Gölü'nün batı tarafındaki Ilıpınar kazılarının Fikirtepe çanak çömleği vermesiyle Fikirtepe Höyüğü tarihlendirmesinde sonuca ulaşılmış bulunulmaktadır.^[3]

Yerleşimde, ulaşılabilinen sınırlı buluntulardan 2 ile 5 metre arası değişen çapta ve çukur tabanlı kulübe tarzı mimari bir yapı görülmektedir. Tabanlar 20 cm. derine inmekte olup dağınık yapılan kulübelerin genellikle dairesel ya da oval planlı olduğu belirtilmektedir. Duvarlar kalın ağaç dikmelerle yapılmıştır. Bu dikmelerin araları daha ince dallarla örülmüş ve yüzey kil ya da çamurlar doldurulmuştur.^[3]

Çanak çömlek, el yapımı, bol kum ve çok ufak taş katkılı hamurdan kurşuni, kızıl kahverengi ve alacalı siyah yüzeyli mallardır. S kıvrımlı gövdeli kaseler ve basık küresel çömlekler yaygındır. Dış yüzeyleri düzlenip açkılanmıştır. Çizi ve oyuk/kazıma bezemeler, Fikirtepe / Pendik Çanak Çömlekli Neolitik Çağ Kültürü'nün en belirgin özelliklerindendir. En çok görülen bezemeler yan yana sıralanmış üçgen ya da dörtgen diziler, kıvrımlı ya da ışınsal çizgilerdir.^[3]

Küçük buluntular arasında pişmiş kilden çok kaba bir biçimde yapılmış hayvan heykelcikleri dikkati çekmektedir.^[3]

Yontma taş aletlerin hemen hepsinde çakmak taşı kullanılmıştır. Kuzeybatı Anadolu'nun Epipaleolitik Çağ yontma taş endüstrisi geleneği görülmektedir. Obsidiyen kullanımı çok sınırlıdır. Sürtme taş olarak sınırlı malzeme bulunmaktadır. Bunlar çeşitli boyda balta ve keserler, tokmaklar, havan elleri, öğütme taşlarıdır.^[3]

Yerleşimde ölü gömme geleneği, komşu yerleşim Temenye Höyüğü'nde olduğu gibi evlerin tabanı altına gömü yapma şeklindedir. Ölüler hocker (ana rahmindeki gibi) durumunda gömülmektedirler. Sadece bir mezarda gömüt armağanı görülmüştür. Bu mezara bir kemik kaşık, bir hayvan heykelciği, bir de ayaklı kap konmuştur.^[3]

Hayvan kemikleri buluntularından yerleşmede koyun, keçi, domuz ve sığırın evcilleştirildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca yunus ve 13 çeşit balık avlanıldığı anlaşılmaktadır. Bu balık çeşitlerinin yedisi tuzlusu, altısı ise tatlısu balık türleridir. Öte yandan yerleşme sakinlerinin başarılı avcılar olduğu, yabanıl hayvan kalıntılarından görülmektedir. Ava konu olan hayvanların belli başlıları geyik, yaban domuzu, yaban sığırıdır.^[3]

Buluntular üzerinde yapılan radyokarbon tarihleme yöntemi sonuçlarına göre Fikirtepe'de yerleşmenin MÖ 6.400 -5.800 yıllarına dayandığı anlaşılmaktadır.^[4]

Fikirtepe çanak çömleği, Kuzeybatı Anadolu'da bilinen en eski çanak çömlek türüdür. Daha da önemlisi bu çanak çömleğin birdenbire gelişkin bir biçimde ortaya çıkmış olmasıdır. Dolayısıyla bu çanak çömlek geleneğinin bölge dışından gelmiş olduğu kabul edilmektedir. Söz konusu çanak çömleğin Konya Ovası buluntularıyla yakın bir benzerlik gösterdiği görülmektedir. Bu durumda, Fikirtepe Kültürü'nün Orta Anadolu'dan bölgeye yayılmış bir kültür olabileceği düşünülmektedir.^[5] Bölge dışından da gelmiş olsa Fikirtepe tipi çanak çömleğe günümüz Marmara Bölgesi'ndeki birçok neolitik yerleşmede rastlanmaktadır. Bursa İli'ndeki Ilıpınar Höyüğü, Menteşe Höyüğü, Çanakkale İli sınırları içindeki Kaynarca Mevkii, Edirne Hoca Çeşme Höyüğü ve hatta Eskişehir Demircihöyük yakınındaki bir yerleşmede Fikirtepe malları görülmektedir.^[6]

Günümüzde Fikirtepe Semti yapılaşmalarıyla tümüyle yok edilmiştir. Bugün için eski yerleşmenin yerin bulmak dahi olanaksızdır.^[3]

• Yakın plan kroki

• Fikirtepe Kültürü