Fiil
| Örnekler |
|---|
|
Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir.[1]
Türkçede fiiller; haber ve dilek kip ekleri ile zaman ve tasarlama anlamı kazanır; şahıs ekleri ile işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtir.
- Dün arabamı yıka-dı-m. (fiil + haber kip eki + şahıs eki)
- Yarınki maça mutlaka gel-meli-sin. (fiil + dilek kip eki + şahıs eki)
Fiiller; iş, durum ve oluş fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılır:[2]
- yürümek, düşünmek, yazmak (iş fiili)
- büyümek, eskimek (oluş fiili)
- uyumak, durmak (durum fiili)
Fiil ve yüklem
Zaman zaman fiil (eylem) ve yüklem kavramları birbirine karıştırılır. Fiil bir kelime türü iken[3] yüklem cümlenin öğelerinden biridir. Yüklem öznenin yaptığı işi veya oluşu belirtir. Yüklemlerde fiil bulunma zorunluluğu yoktur.[4] İsim cümlelerinde yüklemler isim soylu olabilir:
- Hava çok soğuk. (isim soylu yüklem)
- Hava birden soğudu. (fiil soylu yüklem)
Fiil çekimi
Fiil çekimi, fiil kök ve gövdelerine çekim eklerinin getirilmesidir.[5] Fiil çekiminde en az üç unsur bulunur:
Bazı fiillerin çeşitli şekil ve zamanlardaki çekimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
| Şahıs > | 1. tekil | 2. tekil | 3. tekil | 1. çoğul | 2. çoğul | 3. çoğul |
| bilinen geçmiş zaman | bak+tı+m | bak+tı+n | bak+tı | bak+tı+k | bak+tı+nız | bak+tı+(lar) |
| gereklilik kipi | git+meli+yim | git+meli+sin | git+meli | git+meli+yiz | git+meli+siniz | git+meli+(ler) |
| şimdiki zamanın rivâyeti | uyu+yor+muş+um | uyu+yor+muş+sun | uyu+yor+muş | uyu+yor+muş+uz | uyu+yor+muş+sunuz | uyu+yor+lar+mış |
Fiil çatısı
Fiillerin özne ve (varsa) nesneye göre girdiği şekle çatı denir. İsim cümlelerinin yüklemlerinde fiil bulunmadığından çatıdan söz edilemez.[6]
Özneye göre
Etken - edilgen
Etken fiillerde eylemin kimin tarafından yapıldığı bellidir:
- Çocuklar kapının camını kırmış.
Edilgen fiilli cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Fiili edilgen yapan ekler -il ve -in ekleridir. Böyle fiiler yüklem olunca işi yapan belli değildir, gerçek özne yerine sözde özne vardır.[7]
- Kapının camı kırılmış.
Bu örnekte kırma işinin kim tarafından yaptığı belli değildir. Dolayısıyla kırılmak fiili, öznesine göre edilgen çatılıdır. -il ekini içine alan kırmak, birinci örnekte nesne olan kapının camını sözde özne hâline getirmiştir.
Etken fiillerin yüklem olduğu cümlelerdeki "nesne", fiil edilgen hâle getirilirse "sözde özneye" dönüşür:
- Askerler bayrağı göndere çekti. (belirtili nesne)
- Bayrak göndere çekildi. (sözde özne)
Dönüşlü
Dönüşlü fiillerde eylemi yapan özne aynı zamanda ondan etkilenir. Nesne yoktur. Bu fiiller -l veya -n eki alırlar ve geçişsizdirler:
- Annem başarılarımla övünüyor.
- Gelin ve damat düğün için hazırlandı.
Tabiatla ilgili dönüşlü fiillerde yapma, kendi kendine olma demektir:
- Küresel ısınmadan dolayı neredeyse bütün buzullar geri çekildi.
- Gel-gitten dolayı sular bir saatte bayağı yükseldi.
- Yazın sıcağıyla gölün suyu çekildi.
Bazı fiillerin dönüşlü şekilleriyle edilgen şekilleri farklı eklerle yapılır.
İsme getirilen -iş, -len ve -leş ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir:[8]
- Olaya pek içlenmişti.
- Hasta, iğne etki edince sâkinleşti.
İşteş
İşteş fiilerde eylem birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır. Fiili işteş yapabilmek için Türkçede –iş veya -ş eki kullanılır.[9]
- Kapıda hasretle kucaklaştık.
- Arkadaşımla okul kapısında buluştuk.
Bu cümlede ise “buluşma” işi birden çok özne tarafından ve karşılıklı yapılmıştır.
Nesneye göre
Geçişli - geçişsiz
Geçişli fiiller belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin geçişli olup olmadığı özneden sonra sorulan "ne",[Not 1] "neyi" ve "kimi" soruları sorularak anlaşılır:
- Zararlı böceklerden korumak için meyve bahçesini ilaçlayacağız. (belirtili nesne, geçişli fiil)
- Her bahar başlangıcında evi güzelce temizleriz. (belirtili nesne, geçişli fiil)
- Annem için bir demet çiçek aldım. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)
- Gençler avluda çay içiyorlar. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)
Geçişsiz fiiller sadece özne ile ilgili bilgi verir[1] ve nesne almaz.
- Küçük çocuk bütün gün uyudu. (geçişsiz fiil)
- Yemek birazdan pişer. (geçişsiz fiil)
- Karlı bir Yılbaşı gecesi doğmuşum. (geçişsiz fiil)
- Burhan denizde yüzüyor. (geçişsiz fiil)
Oldurgan
"Geçişsiz" iken bir ek alarak geçişli hâle gelen fiillere oldurgan fiiller denir. Oldurganlık ekleri -dır, -r ve -t'dir.
- doğmak > doğurmak, ölmek > öldürmek, durmak > durdurmak, uyumak > uyutmak vs.
- Çocuklar erkenden yattı. (geçişsiz)
- Çocukları yatırdım. (geçişli/oldurgan)
- Yemyeşil kırlarda saatlerdir geziyoruz. (geçişsiz)
- Ablam yeni otomobili ile bizi sahilde gezdirdi. (geçişli/oldurgan)
- Köpek aralık kapıdan sokağa kaçtı. (geçişsiz)
- Çocuk balonu elinden kaçırdı. (geçişli/oldurgan)
- Japon balığım bu sabah öldü. (geçişsiz)
- Soğuk havalar balığımı öldürdü. (geçişli/oldurgan)
Ettirgen
"Geçişli" fiillere -dir, -t ve-r ekleri getirilerek oluşturulan yeni geçişli fiillere ettirgen fiiller denir. Bu fiiller eylemin özne tarafından ikinci ve hatta üçüncü bir varlığa yaptırıldığını ifade etmekte kullanılır:
- yıkamak > yıkatmak
- yıkatmak > yıkattırmak
- duymak > duyurmak
- duyurmak > duyurtmak
- içmek > içirmek
- içmek > içirtmek
Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilebilir:
- Bu sabah sakalımı kestim. (geçişli)
- Dün saçlarımı kestirdim. (geçişli/ettirgen)
- Okul müdürü uygunsuz olduğu gerekçesiyle saçlarımı kestirtti. (geçişli/ettirgen. Aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilmiştir.)
Oldurgan fiiller de -geçişli olduklarından- ettirgen hâle getirilebilirler:
- öldürmek (oldurgan) > öldürtmek (ettirgen)
- Erkenden yattım. (geçişsiz)
- Çocukları erkenden yatırdım. (geçişli/oldurgan)
- Yurt müdürü nöbetçileri tek tek yatakhanelere göndererek tüm öğrencileri yatırttı. (geçişli/ettirgen)
Yapısına göre fiiller
Kelime yapısına göre fiiller basit, türemiş ve bileşik olmak üzere üç gruba ayrılır.
Basit fiiller, "kök" hâlindeki fiillerdir:
- gel-, bak-, oku-
Türemiş fiiller, bir kökten yapım ekleri ile üretilmiş, "gövde" hâlindeki fiillerdir:
- yazdır-, başlat-, -çıkart-, avla-, çocuklaş-
Bileşik fiiller, birden fazla kelimenin yeni bir fiil yapmak üzere bir araya gelmesiyle oluşmuş fiillerdir:
- kapatabil-, koşuver-, bakakal-, düşeyaz- (kurallı bileşik fiiller)
- ayak dire-, başına gel-, kafa şişir- (deyimleşmiş bileşik fiiller)
- memnun ol-, beddua et- doğum yap- (yardımcı fiil ile oluşturulmuş bileşik fiiller)
- dolup taş-, uçup git-, yazıp dur- (ikili bileşik fiiller)
Fiilimsi
Fiilimsiler fiillerin çeşitli ekler alarak cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan hâlleridir:
- Yarın bize uğramanı istiyorum. (isim-fiil)
- Ağlayan çocuğu bir külah dondurma ile teselli etti. (sıfat-fiil)
- Birden zil çalınca havaya sıçradım. (zarf-fiil)
Dipnotlar
- ^ Özneyi bulmak için sorulan "ne" sorusuyla karıştırılmamalıdır.
Kaynakça
- Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
- ^ a b "fiil." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ "fiil." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ Sözcük türleri 13 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkceciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
- ^ "yüklem." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ Ergin 292
- ^ Fiil çatısı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
- ^ Sakça, Bülent (6 Temmuz 2009). "Edilgen Fiiller". 11 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Zeus (7 Eylül 2009). "Dönüşlü fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Zeus (12 Kasım 2007). "İşteş fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
