Feqiyê Teyran
| Feqiyê Teyran | |
|---|---|
| Doğum | 1590 Van, Bahçesaray ilçesi |
| Ölüm | 1660 Hizan |
| Takma adlar | Mihê, Feqiyê Gerok |
| Meslek | Şair, yazar |
| Milliyet | Kürt |
| Dönem | 16. - 17. yüzyıl |
| Tür | Destan, Masal |
| Edebî akım | Kürt Edebiyatı |
Etkiledikleri
| |
Etkilendikleri | |
Feqîyê Teyran veya Fakî-yi Tayran (d.1590 Van - ö.1660 Hizan), asıl adı Muhammed olan Kürtşair, masal ve destan yazarı.[1] En önemli eseri Hespê Reş'tir (Kara At). Bu eser 1965'te Moskova’da Kürtçe-Rusça olarak yayınlandı.[2][3] Feqîyê Teyran Kürtçede kuşların öğrencisi anlamına gelir.[4]
Hayatı
Döneminde Van Eyaleti'ne bağlı Müküs'de (şimdilerde Van'a bağlı Bahçesaray ilçesi) doğdu.[5][6] Medrese eğitimi alan Teyran'a Feqîyê ismi, ilimden/talebe kelimesinden; Teyr/kuş ise (Mantık et-Tayr) adlı eserden gelir. Bu, Ferîdüddîn-i Attâr’ın çokça bilinen eseridir. Anlamı; “Kuşların konuşması”dır.[7] En çok bilinen ismi Feqiyê Teyra(n) olmakla beraber şiirlerinde; Feqê Têra, Feqîyê Gerok, Meksî, Xoce, Mîr Mihê, Mîm û Hê gibi isimler kullandığı saptanmıştır.[7][8]
Yaşar Kemal'in "Karıncanın Su İçtiği" isimli romanın sekizinci bölümünde masalsı bir şekilde Feqiyê Teyran anlatılmaktadır.[9]
İlahi sevgi, aşk ile gerçek sevgiyi, aşkı beraber işlemiştir. Bunun yanı sıra konu yönünden çok zengindir. Allah, din, peygamberler gibi inançla, Kürt şairleriyle, toplumsal ve tarihi olaylarla, aşk, doğa ve tasavvufla ilgili yazmıştır. Çok güçlü olan edebi dili bile sade ve anlaşılırdır.[9]
En karmaşık konu bile billurlaşmıştır ellerinde. Dili halkın diline yakındır. Halkın gündelik dilini edebi dile ustaca ve anlaşılır bir biçimde yapıtlarında kullanmıştır. Bu yönüyle de halk tarafından bilinmiş, yapıtları çok kolay olarak halk arasında yaygınlaşmıştır. Dilden dile akarak günümüze kadar gelmiştir.[9]
Kürt Tasavvufi Halk Edebiyatının ilk temsilcilerindendir. Feqiyê Teyran; Aşkın ve sevginin şairi olarak da anılmaktadır.[9]
Arapça ve Farsça dillerini, edebiyatını çok iyi bilmesine karşın o özellikle tüm yapıtlarını Kürtçe yazmıştır. Kürt edebiyatında önemli bir şair, masal ve destan yazarı olan Feqiyê Teyran Kürt edebiyatına birçok yapıt armağan etmiştir.[9]
Şêxê Senan 1965'te M. B. Rudenko tarafından Rusçaya çevrildi ve Moskova'da yayımlandı. 1985'te ise Stockholm'de bir baskısı daha neşredildi.[10]
Mitolojik anlatılar
Feqiye Teyran'ın hayatı Kürt folklorunda da yer alır ve genellikle kurgusal anlatılarda bir Kürt emirinin oğlu olarak tasvir edilir. Güç aramak veya liderlik rolünü üstlenmek yerine, Feqiye Teyran hayatını efsanevi bir kuşu, genellikle zümrüdüanka kuşu olarak bilinen canlıyı bulmaya adamıştır. Bu hikâyelere göre, Mezopotamya'da birçok köyü ziyaret ederek ve yerel hikâye anlatıcıları olan dengbejlerle görüşerek bu efsanevi kuş hakkında bilgi toplamak için geniş çapta seyahat eder.[11]
Bu anlatılarda, anka kuşunu arayan birçok insanın felakete uğradığı veya kaybolduğu söylenir. Feqiye Teyran kuşu ararken, her şeyi maviye çeviren bir kuş ve başının etrafında üç kez dönen saf beyaz bir kuş da dâhil olmak üzere çeşitli kuşlarla karşılaşır. Sonunda göz alıcı bir şekilde parlayan kuşlar bulur ve bu kuşlar başkalarını kör edebilecek olmasına rağmen, Feqiye'ye zarar vermezler. Bunun yerine, onu ışık ve mutlulukla doldururlar. Sabır ve azmi sayesinde, bu kuşların özünü anladığı, onlarla bir bağ kurduğu ve nihayetinde onların arkadaşı olduğu anlatılır.
Feqiye Teyran'ın anka kuşunun sesini duyduğu ve bu sesin onu derinden etkileyerek hareket edemez hale getirdiği söylenir. Bu deneyim, onun geleneksel bir Kürt ozanı olan bir dengbej olmasını sağlar. Anlatılara göre, Bağdat'ta mütevazı bir kaval bulur ve anka kuşunun şarkısından ilham alarak, dinleyicilerini büyüleyen benzersiz ve etkileyici müzikler yapar.
Yıllar sonra, hikâyelere göre, Feqiye Teyran babasının evine geri döner ve ünü tüm Mezopotamya'ya yayılmıştır. İnsanlar, onu dinlemek için uzak yerlerden gelirler. Anlatılara göre, bu zamanlarda Feqiye Teyran manevi olgunluğa ulaşmıştır, bu da bir hırka giymesi, sakal uzatması ve aydınlanmış olmasıyla sembolize edilir. Anlatılar, Feqiye Teyran'ın ölümünü, dünyanın tüm kuşlarının toplandığı bir an olarak tasvir eder. Parlak, ışıldayan bir kuş başının etrafında üç kez döner ve sonunda Feqiye Teyran huzura kavuşur.[4][12][13]
Eserleri
- Qewlê Hespê Reş (Siyah Atın Hikâyesi)
- Şêxê Senan (Senan Şeyhi)
- Qiseya Bersiyayî (Bersiyay'ın Öyküsü)[14]
- Ey Avê Av
- Xan Dimdim
- Bersîsê 'Abid
- Sîseban
- Ay Dilberê
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2008.
- ^ "Kürt dili uydurma mıdır?". 6 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2009.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2015.
- ^ a b "Kuşların talebesi: Feqiyê Teyran". Evrensel Gazetesi. 2018. 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2024.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2012.
- ^ a b "Feqiyê Teyra(n)". Erişim tarihi: 4 Mart 2009.[]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2015.
- ^ a b c d e "Feqiyê Teyran Kimdir ? Hayatı Eserleri | Kürtler.com". web.archive.org. 24 Kas 2020. 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2021.
- ^ Malmisanlı, Mehmet (1988). "Osmanlı Döneminde Yazılan Kürtçe Eserler Üzerine II". Tarih ve Toplum. 10 (55). s. 58.
- ^ "Zumrüt-u Anka Kuşu ve Feqiyê Teyran…".
- ^ "FEQİYE TEYRAN: Kuşların talebesi/öğrencisi". 3 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Kemal, Yaşar (2003). Karıncanın Su İçtiği. Yapı Kredi Yayınları. ISBN 9789750807077.
- ^ Kürt Edebiyatına Giriş Mehmet Uzun
