Feda (satranç)

Feda satrançta, taktik veya durumsal avantaj kazanmak amacıyla bir taştan vazgeçmeyi ifade eden bir taktiktir. Bir oyuncu değerli bir taşını, rakibin daha az değerli bir taşı ile değiştirerek de feda hamlesini gerçekleştirebilmektedir.

Şah haricinde her taş feda edilebilir. Genellikle oyuncular taş kaybını istemedikleri için, taş fedasının yarattığı sürpriz, rakibin dengesini bozabilir: Rakip bu fedanın doğruluğunu hesaplarken ve bu fedayı kabul edip etmemeye karar verirken zaman kaybedebilir. En değerli taş olan vezirin fedası veya birden fazla taşın fedası da sürprizin etkisini artırmaktadır. Bu tip oyunlar güzel oyun kategorisinde ödül alabilirler.

Rudolf Spielmann gerçek ve sahte fedalar arasında şöyle bir ayrım önermiştir:

Gerçek feda durumunda, fedayı yapan oyuncu uzun bir süre daha az sayıda taşla maça devam eder.

Sahte feda durumunda oyuncu ya kısa sürede verdiğine eşdeğer veya daha değerli bir taş kazanır ya da rakibini mat eder. Matla sonuçlanan sahte feda "sözde feda" adıyla da bilinir.

Gerçek fedanın karşılığında oyuncu ya dinamik, durumsal veya maddi olmayan avantajlar sağlar ya da taş sayısı olarak geride olması nedeniyle yenilgi riskine maruz kalır. Risk nedeniyle gerçek fedalara spekülatif feda ismi de verilebilir.

Şaha saldırmak

Oyuncu bir piyonu veya taşı şu nedenlerle feda edebilir:

• Rakip şahın etrafında açık hatlar elde etmek.
• Şah kanadında alan avantajı elde etmek.
• Rakip şahı koruyan piyonları ortadan kaldırmak.
• Rakip şahı merkezde tutmak.

Rakip oyuncu ataktan kurtulamadığı takdirde muhtemelen oyunu kaybeder. Truva atı fedası bu duruma örnektir. Bakınız Greek gift sacrifice (Wikipedia İngilizce )

Gelişimi hızlandırmak

Gelişimi hızlandırmak için açılışta piyondan vazgeçilebilir. Gambit bu duruma ait iyi bir örnektir. Rakip oyuncu gambit sonucu elde ettiği avantajı, gambiti yapan taraf şah kanadında avantaj sağlamadan önce geri verir.

Stratejik / durumsal avantaj kazanmak

Gerçek fedanın amacı durumsal avantaj elde etmektir. Feda açık bir hattı veya çaprazı ele geçirmek, rakibin piyon yapısında zayıflık yaratmak, bir abluka veya başka bir konumsal avantaj elde etmek için de yapılabilir. Bu tür fedaların yapılması zordur ve derin bir stratejik anlayış gerektirir.

Mat etmek

Fedanın en önemli faydalarından biri rakibi mat etme fırsatı vermesidir. Satrançtaki en önemli amaç mat etmek olduğu için, başarılı bir mat atağında maddi kaybı göze almak hiç önemli değildir. Matla sonuçlanan fedalar ve sıklıkla şah çekmeler rakibi mecburi hamleler yapmaya zorlar.

Kayıptan korunmak

Diğer amaç oyunu kaybetmekten kurtulmaktır. Feda aşağıdaki nedenlerden dolayı da yapılabilir:

Oyunun pat veya sürekli şahla bitmesine mecbur bırakmak,

veya bütün taşların birbirini koruduğu, hiçbir taşın alınamadığı pozisyonu oluşturmak

veya oyunun berabere bitmesini sağlamak

veya daha fazla maddi kaybı önlemek.

Maddi kazanç elde etmek

Feda maddi kazanç elde etmeyle sonuçlanacak bir kombinezonu başlatabilir. Piyon terfisi ile sonuçlanan feda bu duruma örnek teşkil etmektedir.

Oyunu sadeleştirmek

Feda kısa vadede maddi kayıpla sonuçlansa bile fedayı yapan taraf zaten maddi açıdan öndeyse, taş değişimi ile pozisyonu basitleştirerek bu durumdan avantaj sağlamaktadır. Maddi açıdan önde olan oyuncu böylece rakibin etkili taşından kurtulmayı başarır.

Taktiksel sahte fedalar fedanın yapıldığı mekanizmaya göre sınıflandırılabilir. Bazı fedalar birden fazla sınıfa dahil olabilir.

• Saptırma fedaları, amacı rakip taşı görevlendirildiği kareden uzaklaştırmaktır.
• Yıkıcı fedalar, taktik olarak önemli ama daha düşük değerde bir taşı saf dışı bırakmak amacıyla yapılmaktadır. Böylece feda yapan taraf aldığı taşın kontrol ettiği karelerin kontrolünü ele geçirmektedir.
• Mıknatıs feda yıkıcı fedaya benzemektedir, fakat burada amaç rakip taşı önemli kareden uzaklaştırmaktan çok, o taşı taktik açıdan zayıf bir kareye yönlendirmektir.
• Tasfiye fedası. Fedayı yapanın amacı feda edilen taşın bulunduğu kareyi boşaltmaktır. Böylece kendi taşları için bir açık hat yaratmış olmakta veya daha faydalı bir başka taşı söz konusu kareye yerleştirmektedir.
• Tempo fedası. Fedayı yapan taraf rakibinin taş kazanmasını engellemek için zaman kaybetmekten kaçınmayı amaçlamaktadır. Böylece buradan tasarruf edilen zaman rakip Şaha saldırı veya geçer piyonu destekleme gibi daha faydalı hamleler için kullanılabilmektedir.
• İntihar fedası (saldırısı ) .Fedayı yapan taraf geride kalan taşlarından kurtulmak için bu fedayı yapmaktadır. Böylece bulunduğu kötü pozisyondan pat yoluyla kurtulmayı amaçlamaktadır.

Fedaları sınıflandırmanın bir diğer yolu zorunlu ve zorunlu olmayanlardır. Zorunlu olan feda, rakibe fedayı kabul etmekten başka seçenek bırakmayan fedadır. Zorunlu olmayan fedalar ise rakibe tercih etme hakkı vermektedir. Yaygın yapılan hata zarar görmeden güvenli bir şekilde fedayı kabul etmemektir.

Aronian - Svidler, 2006 Diyagramda GM (Büyükusta) Aronian hatalı bir şekilde 24.exd4?? oynadı ve Siyah'ın kalesine e hattını açtı. Svidler 24. ... Ke1+! oynadı. Aronian terk etti zira Siyah'ın hamlesi Beyaz'ı 25.Kxe1 (veya 25.Vf1 Vxf1# ) oynamaya mecbur bırakıyordu. Bu hamleden sonra Beyaz savunmasız kalan vezirini kaybetti.

Bu tip feda İngilizcede "Hook and Ladder Trick" (Kancalı merdiven hilesi) olarak da isimlendirilebilir: Beyaz vezir tehlikeli bir yerde (benzetmede merdivenin tepesinde) iken kale onu desteklemek için arkasındadır.

Evans - Reshevsky, 1963

Siyah 1. ... Vxg3? oynadı ve 2. Vg8+! hamlesi ile Beyaz beraberliği sağladı. 2.Vg8+ Şxg8 (Siyah başka bir hamle yaparsa mat olur) 3.Kxg7+! ile Beyaz 7. sırada sürekli şah çekmeyi amaçlamaktaydı. Siyah kaleyi alsaydı oyun pat olacaktı.

Evans'ın bu kurtuluşu "Yüzyılın Hilesi" olarak bilinmektedir. Beyaz kale bu durumda Desperado olarak isimlendirilmiştir.

Najdorf - Reshevsky, 1952

Bu durumda Reshevsky fedaya maruz kalmıştı. Beyaz h4 oynamıştı. Eğer Siyah, atı alsaydı h7 deki mat tehdidini önleyen f6 karesindeki atını kaybedecekti. Bu nedenle yemi reddedip, Beyaz atı almadan oyuna devam etti.

Spassky - Tal, 1971

Bu oyunda Siyah 14.... d4! 15. Axd4 Ad5 oynadı. Piyon fedası karşılığında, Siyah bir yarı-açık hat, bir diyagonal, d5 de bir ileri karakol (kuvvetli kare) ve Beyaza sorun yaratacak geri kamış bir d3 piyonu elde etti. Oyun neticede berabere bitti.

Bu örnek Beyaz tarafından yapılan fil fedasını göstermektedir. Beyaz 2 hamlede mata zorlamaktadır.

1.Fg6+ hxg6 2.Vxg6#

McConnell - Morphy, 1849

Bu pozisyonda, Siyah 22...Vg1+ hamlesi ile Beyazı 23.Kxg1 oynayarak kalesi ile Siyah veziri almaya zorlamaktadır. Şah, h3' deki at koruduğu için, veziri alamaz. Kale f hattını koruma görevinden uzaklaştırılarak şahı hareketsiz bırakacak bir konuma gitmeye zorlanmaktadır. Sonraki hamlede at boğmaca matını yapar.

23... Af2#