Fırat Koleji
Fırat Koleji (Ermenice: Եփրատ Գոլէճ), Harput'ta, Amerikalı misyonerler tarafından kurulup yönetilen ve eğitimine devam edilen bir karma eğitim lisesiydi. Çoğunlukla bölgedeki Ermeni toplumuna hizmet vermiştir.[1]
Tarihçe
Amerikan misyonerler
Merkezi ABD'nin Boston şehrinde olan Protestan "American Board of Commisioners For Foreign Missions "adlı misyoner kurumu faaliyetlerine ilk olarak 1820'de İzmir'de başlamış kısa sürede gayrimüslimlerin yoğun yaşadığı Osmanlı vilayetlerinde istasyonlar kurmuşlardır. 1847'de yapılan toplantıda da büyüyen bu misyonerlik ağının İstanbul'dan yönetilemiyeceğine karar verilmiş ve Anadolu 3 faaliyet bölgesine ayrılmıştır. Şark bölgesinin merkezi için araştırma yapma görevi ise George W. Dunmore'a verilmiştir. O 1851'de eşiyle birlikte geldiği Diyarbakır'da dört yıl kalmış ardından 1855'te Harput'a gitmiş ve burada incelemelerde bulunmuştur. Nihayetinde Dunmore, bir rapor hazırlayarak Harput'un doğudaki misyonerlik faaliyetlerini sürdürmek ve yönetmek için en elverişli yer olduğunu belirmiştir.[2] Dunmore, Harput'taki ilk yıllarında Ermenilerin bu yabancılara Protestan olmalarından ötürü sıcak davranmadığını hatta düşmanlık beslediklerini belirtmiştir.[3]
1858'de Harput'a gelen ilk misyoner Dunmore Amerika'ya geri dönmüş, yönetim 1855'te Dunmore'a yardım için Trabzon'dan gelen Crosby H. Wheeler ve eşi ile ileride okulun müdürü olacak Herman N. Barnum'a kalmıştır. Crosby H. Wheeler, daha sonra Harput'taki çalışmalarını, yazdığı "Harput'ta On Yıl" adlı kitapta anlatacaktır.[4]
Kolejin kuruluşu
1852'de ilk olarak American Board of Commisioners For Foreign Missions, Harput'ta Ermeni Evanjelik Kilisesi'ne din adamı yetiştirmek amacıyla bir ilahiyat okulu kurmuştu. 1859'da burayı "Harpoot Theological Seminary (Harput Ruhban Okulu)" olarak genişletti.
İngilizce eğitim yapan bu okulun, artan eğitim talebini karşılamak için yeni ve daha büyük bir binalara ihtiyaç olduğunu anlayan Crosby Wheeler 1875'te ABD'ye gitti. Kolejin inşası için ABD Hükümeti'nden 140.000 dolar, yerel halktan ise 40.000 dolar fon topladı. Nihayetinde Şehroz mahallesinde yeni binalar inşa edildi ve okul "Ermeni Koleji" ismiyle sadece erkek öğrencilere eğitim verecek şekilde 1878'de Crosby H. Wheeler tarafından açıldı. Okula 1881 yılındadan itibaren kız öğrenciler de kabul edilmeye başlandı.
Okul sadece Harput'taki Ermenilere değil, çevre vilayetlerden misyonerlerin seçtiği zeki çocuklara da yatılı olarak eğitim veriliyordu. Ayrıca kampüs içinde yetim çocukların sahiplenilip eğitildiği bir yetimhane de vardı.
Okulun eğitim dili İngilizce olmasına rağmen okulda Ermenice de eğitim yapılıyor, özellikle Ermeni dilinin ve alfabesinin tarihi ve grameri üzerine yoğunlaşılıyordu. Hristiyanlık eğitimi misyonerlerin mezhebi Protestanlık üzerine veriliyordu. Kız öğrencilere biçki-dikiş ve el işleri eğitimi de ayrıca verilen dersler arasındaydı.
Ancak 10 yıl sonra Osmanlı yetkilileri okulun adının değiştirilmesini talep etti ve okulun adı "Fırat Koleji" oldu. Kolejdeki tesisler bir hastane ve yetimhanenin yanı sıra bir ilahiyat okulu ve kız ve erkek öğrenciler için liselerden oluşuyordu. 1891'de okul, kısa bir süre sonra Osmanlı yetkilileri tarafından yasaklanan Asbarez adında el yazısıyla yazılmış bir gazete çıkardı.[5]
1895 yılında Kürtlerle Ermeniler arasında çıkan asayiş olaylarında, Kürtler Elazığ Ovası'ndaki Ermeni köylerini yağmalayıp yakmışlar, aynı ay içinde olaylar Harput merkezine sıçramış ve kolejin kampüsündeki on iki binadan sekizi yakılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu'ndaki İkinci Meşrutiyet Dönemi'nde Ermeni nüfusa yönelik yaklaşımın değişmesiyle birlikte Ermeniler çok daha fazla haklara kavuştu. 1909 yılında kolej Yeprad (Ermenice'de Fırat demektir) adında bir gazete çıkarmaya başladı. Kolej içerisine bir matbaa kuruldu ve çeşitli bültenler takip edildi, ayrıca dini ve okul kitapları da Ermeni alfabesiyle basıldı.[5] Kolej, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Ermeni dilinin geliştirilmesinde etkili bir kurumdu ve 1913'te Ermeni alfabesinin 1500. yıl dönümü büyük bir geçit töreniyle kutlandı. Alman misyonerlerin desteğiyle 1 Ekim 1913'te kolejde bir İncil okulu açıldı. 1915'te okulun önde gelen Ermeni hocalarından bazıları tutuklandı. Kolej binaları daha sonra Osmanlı Ordusu tarafından alındı ve önce eğitim kampı, daha sonra askerî hastane olarak kullanıldı.[6]
Fırat Koleji, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan kısa bir süre sonra resmen kapatıldı ve binalarından geriye hiçbir şey kalmadı.
Müdürleri
- Crosby Wheeler (1878-1893)
- James Levi Barton (1893-1894)
- Caleb Frank Gates (1894-1903)
- Henry H. Riggs (1903-1910)
- Ernest Wilson Riggs (1910 - 1921) (Henry H. Riggs'in kardeşi)[7] Bir yıl boyunca Yakın Doğu Yardım çalışmalarını yürütmek üzere 1921'de Fırat'tan ayrıldı, Türkiye'den ihraç edildi ve ardından Amerikan Yabancı Misyonlar Komiserleri Kurulunun ilgili sekreteri oldu.[8]
Kaynakça
- ^ Houshamadyan. "Okullar (I. Bölüm)". Houshamadyan. 7 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2023.
- ^ "Harput'ta Amerikan Misyonerlerin Faaliyetleri" (PDF). 7 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Aralık 2023.
- ^ Houshamadyan. "Okullar (I. Bölüm)". Houshamadyan. 7 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2023.
- ^ "160 yıl önce Harput'ta bir Amerikalı". Agos. 25 Nisan 2014. 7 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2023.
- ^ a b Tachijan, Vahé (28 Eylül 2015). Kieser, Hans-Lukas (Ed.). World War I and the End of the Ottomans: From the Balkan Wars to the Armenian Genocide (İngilizce). Bloomsbury Publishing. s. 215. ISBN 978-1-78453-246-8.
- ^ Henry H. Riggs, "Days of Tragedy in Armenia: Personal Experiences in Harpoot, 1915-1917", 1997, Michigan.
- ^ McGrew, William (2015). Educating across Cultures: Anatolia College in Turkey and Greece. Lanham+ Boulder + New York + London: Rowman & Littlefield. s. 232. ISBN 978-1-4422-4346-0. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2016.
Appointed an instructor at Euphrates College at Harput (1904), where his older brother, Henry, then presided.... he succeeded his brother in 1910 as president of Euphrates College until it was closed by World War I. Following the war, Ernest became Child Welfare Director for the NER... was expelled from Turkey in 1921
- ^ Shavit, David (1988). The United States in the Middle East: a historical dictionary
. Greenwood Press. ISBN 9780313253416. "Riggs graduated.. and was ordained in 1910... president of Euphrates College from 1910 to 1921, child welfare director of the Near East Relief in 1920-1921; and associate secretary and corresponding secretary of the American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) from 1921 to 1932.
