Etimoloji

Etimoloji veya kökenbilim, sözcüklerin köklerini, hangi dile ait olduklarını, ne zaman ortaya çıktıklarını, ilk olarak hangi kaynakta kayıt altına alındıklarını, ses ve anlam bakımından geçirdikleri dönüşümleri inceleyen bilim dalıdır.

Etimoloji sözcüğü Türkçeye Fransızca aynı anlama gelen étymologie sözcüğünden geçmiştir ve Türkçede en eski kullanımı 1910'a tarihlenmektedir. Fransızca sözcük Eski Yunanca ετυμολογία (etymología) sözcüğünden alıntıdır. Bu kullanım Grekçe asıl, hakiki, gerçek anlamındaki έτυμον (étymon) köküne akıl, bilim, söz anlamlarındaki λόγος (lógos) ekinin eklenmesinden türetilmiştir.^[1] Dala Osmanlıcada ilm-i iştikak adı verilir.^[2]

Etimoloji uzmanları etimolog, kökenbilimci veya iştikakçı olarak adlandırılır.

Bir dildeki sözcüklerin kökenlerini (menşeini) ve bunun bir gereği olarak o dilin diğer dillerle ilişkilerini ve zorunlu olarak gerektiği kadar kültürel ilişkilerini araştırır. Bir sözcüğün ya da dildeki benzer bir kullanımın gelişme sürecinin ilk ortaya çıkışından itibaren izlenmesi, hangi dillerde ne şekilde yayıldığının tespit edilerek parça ya da bileşenlerinin analiz edilmesi bilimidir.

Ayrıca, etimologlar artık doğrudan bilgi edinilemeyecek ölü diller hakkında, kalıntı ve bulguları takip ederek çeşitli sonuçlar çıkartırlar. İlgili dillerdeki sözcükleri karşılaştırarak ortak ana dil hakkında daha fazla bilgi elde edilebilir. Bir sözcüğün en eski, kaynak şekline '"Etymon" (τὸ ἔτυμον)^[3] (Türkçe söyleyiş ile Etimon) denmektedir.

Etimoloji kavramı Türkçede bir bilim dalını ("Kökenbilim") tanımlamanın yanında bir sözcüğün kökenine dair bilgi manasına da gelir ki, bu bağlamda aynı zamanda "Sözkökü" demektir.

Etimologlar, sözcüklerin kökenlerini incelemek için bir dizi yöntem uygularlar, bunlardan kimileri şunlardır:

• Filolojik araştırma. Sözcüğün biçimindeki ve anlamındaki değişiklikler, eğer varsa, eski metinlerin yardımıyla izlenebilir.
• Lehçebilim verilerden yararlanma. Sözcüğün şekli veya anlamı, lehçeler arasında farklılıklar gösterebilir, bu da o sözcüğün daha önceki tarihi hakkında ipuçları verebilir.
• Karşılaştırma yöntemi. Akraba dillerin sistematik bir karşılaştırmasıyla, Kökenbilimciler genellikle hangi sözcük ortak ata dillerinden türediğini ve hangilerinin daha sonra başka bir dilden ödünç alındığını tespit edebilirler.
• Anlamsal değişimin incelenmesi. Kökenbilimciler genellikle belirli sözcüklerin anlamındaki değişiklikler hakkında varsayımlar yapmak zorundadır. Bu tür varsayımlar, anlambilimsel kaymaların genel bilgisine karşı test edilir. Örneğin, belirli bir anlam değişikliği varsayımı, aynı tür değişikliğin diğer dillerde de meydana geldiği gösterilerek doğrulanabilir.

• Her dilin ses sistemi (fonoloji) zaman içinde değişime uğrar. Buna paralel olarak sözcüklerin telaffuzu ve bazen yazımı değişir.
• Yazım daima telaffuzdan daha muhafazakârdır; yani telaffuz yazımdan daha hızlı değişir.
• Ses değişimleri genel ve istisnasızdır, yani aynı anda bir dildeki tüm sözcükleri aynı şekilde etkiler. Ses değişimi, sesin sözcüğün başında, ortasında veya sonunda, vurgulu veya vurgusuz hecede bulunmasına ve bitişik seslerin niteliğine bağlı olarak farklılık gösterebilir.
• Ses değişimi genellikle bir kuşak, yani ortalama otuz yıl içinde gerçekleşir.
• Bir dilden diğer dile aktarılan sözcükler, ses değişimine uğrayarak alıcı dilin fonetik sistemine uyarlanırlar. Ses değişim kuralları genel ve istisnasızdır, ancak dilden dile değişir ve zaman içinde değişikliğe uğrar. Belli bir tarihî dönemde belli bir dilden diğerine aktarılan tüm kelimeler aynı ses değişim kurallarına uyar.
• Fonetik bozunumlar (asimilasyon, disimilasyon, metatez, jeminasyon vd.), insan hançeresinin yapısından kaynaklanır ve belli ses çiftlerini içeren sözcükleri etkiler. Bozunum biçimleri evrenseldir; yani tüm dillerde benzer biçimlerde ve oranlarda ortaya çıkar.
• Genel ve kanıtlanmış ses değişim kurallarına göre açıklanamayan biçim değişimleri etimolojik açıdan geçersizdir ya da en azından şüphe ile karşılanmalıdır.
• İki dil arasındaki temas belirli bir kültürel ortamda gerçekleşir. Belli bir tarihî dönemde, bir dil diğerinden belli sosyal ve kültürel niteliklere sahip kelimeleri alır.
• Alıntı genel kural olarak yüksek saygınlığa sahip dilden düşük prestijli dile doğru gerçekleşir. Düşük saygınlığa sahip olan dilden yüksek saygınlığa sahip olan dile ancak argo ve avam sözcükler veya ender olarak, düşük saygınlığa sahip dili konuşan topluma ait töre, nesne ve özellikleri ifade eden sözcükler alınır.

Bilinen en eski ve ilk Türkçe etimoloğunun Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yazarı Mahmud el-Kaşgarî olduğu rahatlıkla söylenebilir. 7000’e yakın sözcük bulunan yapıtında türemiş ya da şekil değiştirmiş sözcüklerin yapılarını açıklamıştır.^[4] Hasan Eren’in "Türk Dili'nin Etimolojik Sözlüğü" (1999) adlı eseri Türkçe sözcüklerin kökenlerinin incelenmesi açısında Türkiye'deki ilk önemli çalışmalardan biridir. Yaklaşık 5000 sözcük ile sınırlı olsa özellikle de Anadolu ağızlarındaki çalışmaları inceleyen ve her maddeyi farklı açılardan ele alan bir kitaptır.

Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, Sevan Nişanyan tarafından yayımlanan ve modern Türkçenin etimolojisi üzerine yoğunlaşan bir sözlüktür. İlk kez 2002'de Sözlerin Soyağacı adıyla yayınlanmıştır. Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş yedinci basımı 2018'de yayımlanmıştır.^[5]

• Halk etimolojisi

• Barnhart, Robert K. & Sol Steinmetz, eds. Barnhart Dictionary of Etymology. Bronx, NY: H. W. Wilson, 1988. (İngilizce)
• Durkin, Philip. The Oxford Guide to Etymology. Oxford: Oxford University Press, 2011. (İngilizce)
• Liberman, Anatoly. Word Origins and How We Know Them: Etymology for Everyone. Oxford: Oxford University Press, 2005. (ISBN 0-19-516147-5) (İngilizce)
• Mailhammer, Robert, ed. Lexical and Structural Etymology: Beyond Word Histories. Boston–Berlin: de Gruyter Mouton, 2013. (İngilizce)
• Malkiel, Yakov. Etymology. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. (İngilizce)
• Snoj, Marko. "Etymology", in Encyclopedia of Linguistics, vol. 1: A–L. Edited by Philipp Strazny. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, pp. 304–6. (İngilizce)
• Harri Meier: Prinzipien der etymologischen Forschung. Carl Winter-Universitätsverlag, Heidelberg 1986, ISBN 3-533-03645-6. (Almanca)
• Vittore Pisani: Die Etymologie. Geschichte – Fragen – Methode. Fink, München 1975. (Almanca)
• Eyüboğlu, İsmet Zeki (1988), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, İstanbul, 406 s.
• Güner, Galip (2006), “Türkiye’de kelime etimolojisi üzerine yayımlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi”, Türklük Bilgisi Araştırmaları (Journal of Turkish Studies) 30/II, s. 77-93.

• TÜRK DİLİNİN ETİMOLOJİK SÖZLÜĞÜ (Örnekler), Prof. Dr. Hasan EREN, ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI MERKEZİ 18 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Vikisözlük'te etimoloji ile ilgili tanım bulabilirsiniz.