İçeriğe atla

Eskimo - Aleut halkları

Eskimo - Aleut halkları
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Grönland, Rusya, ABD, Kanada, Rusya
Diller
Eskimo - Aleut dilleri
Din
Hristiyanlık, Şamanizm
Aleut çifti, 1820
Eskimo İnuit halklarından bir İnyupik ailesi, Noatak, Alaska, 1930
Eskimo Yupik halklarından kuzgun maskeli bir erkek Nunivak Çupiği, Alaska, 1929

Eskimo-Aleut halkları, anadilleri Eskimo - Aleut dilleri ailesine giren Sibirya kökenli avcı ve toplayıcı şamanist halklar. Sibirya kökenli olmalarına rağmen, günümüzde Sibirya'da az sayıda bulunurlar; daha çok Kuzey Amerika'nın arktik bölgesi ile Grönland'da yoğunlaşmışlardır ve Arktika'nın birincil ana halkı konumundadırlar. Dil temelli sınıflandırmaya göre, Aleutlar ile Eskimolar olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Dilce yapılan bu sınıflandırma kültürce yapılan sınıflandırmayla da örtüşür. Yalnız, dilleri Eskimo dillerinin Yupik koluna giren ve İngilizcede Alutiiq adıyla da anılan Supikler, kültürce Eskimolara değil Unangan da denilen Aleutlara yakındır[1] ve geçmişte Ruslarca her iki halk da Çukçilerin verdiği "Aleut" ortak adıyla anılırlar. Eskimo - Aleut dilli halkların nüfusu 102.000[2] kişidir. Büyük çoğunluğunu Eskimolar oluştururken, Aleutlar 2300[3] kişilik nüfuslarıyla çok azınlıkta kalırlar.

Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar, Eskimo - Aleut halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü (Bering Köprüsü) olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.[4]

Sınıflandırma

Diline göre

  1. Aleutlar
  2. Eskimolar
    1. Sirenik Eskimoları
    2. Yupik halkları
      1. Sirenik Yupikleri
      2. Öz Yupik halkları
        1. Sibirya Yupikleri
        2. Naukan Yupikleri
        3. Alaska Yupikleri (Yupikler & Çupikler & Nunivak Çupikleri)
        4. Supikler
    3. İnuit halkları
      1. İnyupikler
      2. İnuitler
        1. Batı Kanada İnuitleri
        2. Doğu Kanada İnuitleri
      3. Grönland İnuitleri

Sirenik Yupiklerinin günümüzde konuşanı kalmayan dilleri diğer Yupik dillerinden belirgin biçimde farklıdır ve bu farklılığa dayanarak Menovşçikov (Меновщиков)[5] gibi kimi uzmanlar Sirenik Yupikçesini Yupik dilleri dışında tutarak Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillerinin üçüncü ana kolu olarak sınıflandırır.

Kültürüne göre

Alaska yerlileri beş ana kültür grubuna ayrılır ve bunların ilk üçü Eskimo-Aleut halklarıdır:[1]

  • 1. Aleutlar (Unangan) ve Supikler (Alutiiq)
  • 2. Alaska Yupikleri
  • 3. Sibirya Yupikleri ve İnyupikler

Kanada'da Yupik kolundan Eskimo bulunmaz, hepsi İnuit kolundandır ve Batı Kanada İnuitçesi (İnuvialuktun) ile Doğu Kanada İnuitçesi (İnuktitut) olmak üzere iki dile ayrılırlar. Batı Kanada İnuitleri kültürel açıdan Mackenzie Deltası İnuitleri, Banks Adası İnuitleri, Bakır İnuitleri ve Netsilik İnuitleri olmak üzere dört kültür grubuna ayrılır. Bakır İnuitleri ve Netsilik İnuitleri Merkezî İnuitler adı altında bir üst grupta toplanırlar. Dilleri Batı Kanada İnuitçesine giren Utkuhiksalik İnuitleri ile dilleri Doğu Kanada İnuitçesine giren Kivalliq ve Aivilik İnuitleri birlikte Rengeyiği İnuitleri (İng. Caribou Inuit) kültür grubunu oluşturur. Doğu Kanada İnuitleri ise, Sallirmiut, Iglulik, Baffinland ve Labrador-Quebec olmak üzere dört kültür grubuna ayrılır.

Dilleri üzerine herhangi bir kayıt yapılmadan 1903 yılında Batılı balina avcılarınca getirilen salgın hastalıklardan yok olan Sallirmiut İnuitlerinin günümüzdeki bütün İnuitlerin atası olan Thule kültüründen önceki Dorset kültürüne ait olduğu düşünülüyor.

Nüfus

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Eskimo-Aleut halklarının nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:[6]

Halk Etnik nüfus Anadilini konuşabilen kişi sayısı
Aleutlar (Alaska) 2.300 150
Aleutlar (Rusya) 200 5
Supikler (Alaska) 3.500 200
Alaska Yupikleri (Alaska) 25.000 10.400
Sibirya Yupikleri (Alaska) 1.400 1.000
Sibirya Yupikleri (Rusya) 900 300
İnyupikler (Alaska) 15.700 2.144
İnuitler (Kanada) 30.500 24.500
Grönland İnuitleri47.000 47.000

Eskimo - Aleut dillerinde insan

Eskimo - Aleut dillerindeki "insan" anlamına gelen ve kendilerini adlandırıken de temel aldıkları sözlerin benzerliği:

diltekilikilçoğul
Aleutça (Unangan) anĝaĝinax̂ anĝaĝinax anĝaĝinan
Sirenik Yupikçesiйух (bulunmaz) йугый
Sibirya Yupikçesiyuk ? yuit
Naukan Yupikçesiyuk ? ?
Alaska Yupikçesi yuk yuuk yuut (< yuuget)
Nunivak Çupikçesicuk cuuk cuuget
Supikçe (Alutiiq) suk suuk suuget
İnyupikçeiñuk iñuuk iñuit/iñuich
Batı Kanada İnuitçesiinuk ? ?
Doğu Kanada İnuitçesiinuk inuuk inuit
Grönland İnuitçesi inuk (bulunmaz) inuit

Dip notlar

  1. ^ a b "Alaska Native Heritage Center". 14 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2011. 
  2. ^ Georgy Menovshchikov (1990), Contemporary Studies of the Eskimo-Aleut Languages and Dialects: A Progress Report 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic Languages, An Awakening, UNESCO
  3. ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
  4. ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2012. 
  5. ^ Г. А. Меновщиков (1997), Сиреникских эскимосов язык 15 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Языки мира. Палеоазиатские языки. - М., 1997. - С. 81-84 (= Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов. ))
  6. ^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">İnuit halkları</span> “İNUİT" bir halk topluluğunun ismi

İnuit halkları, Arktik bölgede, Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan biri. Diğer kol Yupik halklarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo - Aleut dilleri</span>

Eskimo - Aleut dil ailesi, Grönland, Kanada, Alaska ve Sibirya'nın belli bölgelerinde konuşulan dillerdir. Eskimo - Aleut halklarının ana dilleridir.

<span class="mw-page-title-main">Aleutlar</span>

Aleutlar ya da Unanganlar, Aleut Adaları'nda ve Alaska'nın bir bölümünde yaşayan Eskimo - Aleut halklarının Eskimolar dışında kalan grubu.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo halkları</span> Eski bir kuzey dünya topluluğu

Eskimolar ya da İnuit ve Yupikler, Arktik bölgedeki dört ülkeye dağılmış olarak, Doğu Sibirya, Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan ve Eskimo - Aleut dillerini konuşan Eskimo - Aleut halklarının en büyük grubunu oluşturan avcı ve toplayıcı halk.

<span class="mw-page-title-main">Supikçe</span>

Supikçe ya da Supik dili, Güney Alaska'da Supikler tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Supikler</span>

Supikler ya da Pasifik Yupikleri, Alutikler, Güney Alaska'da yaşayan Yupik kolundan Eskimo halkıdır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Sibirya Yupikleri</span> Eskimo halkı

Sibirya Yupikleri ya da Yuitler, Rusya'ya bağlı Çukçi Yarımadası ile ABD'deki Alaska eyaletine bağlı St. Lawrence Adası'nda yaşayan Yupik kolundan bir Eskimo halkı. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusya'daki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

Sibirya Yupikçesi , Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska'ya bağlı St. Lawrence Adasında ve Rusya'ya bağlı Çukçi Özerk Bölgesinde yaşayan Sibirya Yupikleri tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusyadaki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Yupik halkları</span> Rusyada Çukçi Yarımadasında ve ABDnin Alaska eyaletinde yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan birisi

Yupik halkları ya da Yupik Eskimoları, Rusya'da Çukçi Yarımadasının birbirinden ayrı iki kıyısında ve Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinde yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan biri. Diğer kol İnuit halklarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Naukan Yupikleri</span>

Naukan Yupikleri, Rusya'ya bağlı Çukotka Özerk Okrugunda Naukan ile Dejnyov adlı iki köyde yaşayan ve soyu tükenmek üzere olan Yupik kolundan bir Eskimo halkıdır.

Sirenik Yupikçesi ya da Sirenik Eskimocası, Rusya'ya bağlı Çukçi Özerk Okrugunda bulunan Çukçi Yarımadasının güney kıyılarında Sirenik (Сиӷы́ных) başta olmak üzere birkaç köyde Sirenik Yupikleri (Сиӷы́ныгмы̄́ӷий) tarafından geçmişte konuşulan ve Valentina Vıye adlı son konuşanının 1997 yılında ölmesiyle de yok olan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Diğer Yupik dillerinden oldukça farklı olduğu için kimilerine göre Eskimo dillerinin Yupik ve İnuit dışında üçüncü koludur.

<span class="mw-page-title-main">Sirenik Yupikleri</span> Büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiş olan Yupik kolundan bir Eskimo halkı

Sirenik Yupikleri ya da Sirenik Eskimoları, Rusya'ya bağlı Çukotka Özerk Okrugunda bulunan Çukçi Yarımadasının güney kıyılarında Sirenik (Сиӷы́ных) başta olmak üzere birkaç köyde yaşayan ve kültürleri büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiş olan Yupik kolundan bir Eskimo halkıdır. Dilleri diğer Yupik dillerinden oldukça farklı olduğu için Menovşçikov (Меновщиков) gibi kimi uzmanlara göre Eskimo halklarının Yupik ve İnuit dışında üçüncü koludur.

<span class="mw-page-title-main">Inuit Circumpolar Council</span>

Inuit Circumpolar Council (ICC) ya da orijinal olarak önceden Inuit Circumpolar Conference, dört ülkeye dağılmış olarak, Amerika Birleşik Devletleri (Alaska), Kanada, Grönland ve Rusya'da (Çukotka) yaşayan 155.000 nüfuslu Eskimoları temsil eden bir sivil toplum örgütü.

<span class="mw-page-title-main">Batı Kanada İnuitçesi</span>

Batı Kanada İnuitçesi, Kanada'da Batı Kanada İnuitleri tarafından konuşulan İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Eskimoları</span>

Alaska Eskimoları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kıyı bölgelerinde yaşayan Yupik kolundan Alaska Yupikleri, Sibirya Yupikleri ve Supikler ile İnuit kolundan İnyupiklerinn oluşturduğu Eskimo halklarının ortak adı. Arktik kültür grubunun üç alt grubunu oluştururlar. Alaska yerlileri içinde en büyük nüfusa sahip birinci ve ikinci halklardır. 45.600 etnik nüfustan ancak 13.344 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Geçmişte Rus Alaskası döneminde Rusların Aleutlarla bir tutup aynı adla andıkları Supikler Eskimo kültüründen ziyade Aleut kültürü etkisinde asimile olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Labret</span>

Labret ya da dudak küpesi, dudağın yan ya da alt kenarlarına delinerek yapılan pirsing tipinde takı türüdür. 1970 li yılların ikinci yarısından itibaren Batı dünyasında moda olarak yayılmaya başlayan labret, esas olarak kimi yerli halklarda geleneksel takı türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Alaska yerlileri</span>

Alaska Yerlileri, Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinin yerlisi olan ve Eskimo-Aleut halkları ile Kızılderililerden oluşan avcı ve toplayıcı Amerika yerlileri. 2006 yılındaki yaklaşık nüfusları 106.660 kişidir.

Yupik dilleri, Rusya'da Çukçi Yarımadası'nın birbirinden ayrı iki kıyısında ve Amerika Birleşik Devletleri'nde Alaska eyaletinde Eskimo-Aleut dilleri ailesinden Yupik halkları tarafından konuşulan Eskimo dilleri ailesidir. Eskimo dillerinin diğer ana kolu İnuit dilleridir. Alaska Yerli Dil Merkezi'ndeki son rakamlara göre 30.800 kişilik nüfusa sahip Yupik halklarından 11.900 kadarı anadillerini konuşabilimektedir.

İnuit dilleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinde, Kanada'da ve Danimarka'ya bağlı Grönland'da Eskimo-Aleut dilleri ailesinden İnuit halkları tarafından konuşulan Eskimo dilleri ailesi. Eskimo dillerinin diğer ana kolu Yupik dilleridir. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 93.200 kişilik nüfusa sahip İnuit halklarından 73.644 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

Eskimo dilleri, Rusya'da Çukçi Yarımadasının birbirinden ayrı iki kıyısında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinde, Kanada'da ve Danimarka'ya bağlı Grönland'da Eskimo-Aleut dilleri ailesinden Eskimo halkları tarafından konuşulan dil ailesi. Yupik dilleri ile İnuit dilleri olmak üzere İki ana kolu vardır. Fakat, Sirenik Yupiklerinin günümüzde konuşanı kalmayan dilleri diğer Yupik dillerinden belirgin biçimde farklıdır ve bu farklılığa dayanarak Menovşçikov (Меновщиков) gibi kimi uzmanlar Sirenik Yupikçesini Yupik dilleri dışında tutarak Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillerinin üçüncü ana kolu olarak sınıflandırır. Sirenik Yupikçesi 1997 yılında tükenmiştir. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 124.000 kişilik nüfusa sahip Eskimo halklarından 85.544 kadarı anadillerini konuşabiliyor.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.