Esad Toptanî Paşa

Esad Toptani Paşa
Arnavutluk Başbakanı
Görev süresi 5 Ekim 1914 - 24 Şubat 1916
Yerine geldiği	Fejzi Alizoti
Yerine gelen	Turhan Paşa
Kişisel bilgiler
Doğum	1863 Tiran, Osmanlı Devleti
Ölüm	13 Haziran 1920 Paris, Fransa
Mesleği	Asker ve siyasetçi
Dini	İslam

Esad Toptani Paşa veya Toptani Esad Paşa (1863, Tiran, Osmanlı - 13 Haziran 1920, Paris, Fransa), Osmanlı Arnavut asker ve siyasetçidir. Balkan Savaşları'ndan sonra Balkan Birliği'ne destek vererek, özellikle Sırbistan yardımıyla orta Arnavutluk'ta Dıraç merkezli Merkezi Arnavutluk Cumhuriyeti adı verilen bir devlet kurdu.^[1]

Esad Paşa 1863'te Tiran'ın ileri gelen toprak sahibi ailelerinden olan Toptaniler ailesi üyesi olarak doğdu. Eğitimini Osmanlı ordusu subaylığı için İstanbul Harp Okulu'nda yaptı. II. Abdülhamit tarafından Yanya Jandarma Komutanlığına atandı. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda gösterdiği yararlılıktan ötürü paşalığa yükseltildi. Fakat bu dönemde Arnavutluk'ta isim yapmış olan ağabeyi Gani Toptani'nin politik nedenlerle öldürülmesi dolayısıyla 1908'de Meşrutiyet hareketine katıldı.

İkinci Meşrutiyet'ten sonra Dıraç'tan mebus seçildi. 31 Mart İsyanı'ndan sonra 27 Nisan'da II. Abdülhamit'e tahttan indirildiğini bildiren kurulda yer aldı. Arnavutluk'a tanınan ayrıcalıkların şiddetli savunucusu oldu.

Balkan Savaşı sırasında İşkodra Kuşatması'na katıldı. Kale komutanı Hasan Rıza Paşa'yı öldürterek, İşkodra'nın Karadağ ordusunun eline geçmesinde önemli rol oynadı. Esad Paşa komutası altında bulunan tüm silahlı birlikleriyle İşkodra'dan ayrılmasına izin verildi.

1912 güzünde Sırbistan orduları Elbasan, Tiran ve Dıraç'ı ellerine geçirdiler. Aralık 1912'de Birinci Balkan Savaşını sona erdiren Londra Konferansı toplandı ve bundan sonra imzalanan 1913 Londra Anlaşması'na göre Arnavutluk'un ne olacağı (Avusturya-Macaristan, Birleşik Krallık, Fransa, Almanya, Rusya ve İtalya'dan oluşan) "Büyük Avrupa Güçleri" tarafından karara alınması kabul edildi. Kurulan "Büyük Avrupa Güçleri Elçiler Komisyonu" 1912-1913'te bir bağımsız Arnavutluk ülkesi ve devleti kurulmasına karar verdi. 1913'te kurulan bağımsız Arnavutluk'un devlet başkanlığına Alman asıllı Wilhelm'in atanması kabul edildi. Bu güçlü ülkelerin müdahalesinin devam etmesi ve yeni Arnavutluk devlet idare daireleri kuruluncaya kadar idare görevi yapmak için 28 Temmuz 1919'da Avalonya merkezli 7 üyeli bir "Uluslararası Kontrol Komisyonu" kuruldu. Bu güçler 17 Aralık 1913'te "Floransa Protokolu" adlı bir belge ile yeni bağımsız Arnavutluk devleti sınırlarını tayin ettiler. Sırbistan ordularının işgalinde bulunan Arnavutluk şehirleri ve özellikle İşkodra'yı Sırp desteği ile eline geçiren Karadağ'ın tutumu gözden geçirilip, sonunda İşkodra dahil, Arnavutluk şehirlerini işgal eden Sırp ve Karadağ güçlerinin buralardan çıkartılmasına karar verildi.^[2]

28 Kasım 1912'de Avlonyalı İsmail Kemal Bey idaresinde Avlonya'da, geçici Arnavutluk Cumhuriyeti hükûmeti kuruldu. Bu hükûmet Avusturya-Macaristan tarafından tutulmaktaydı.

Sırbistan Arnavutluk'un kuzey bölgelerine gözünü dikmişti ve kuzey Arnavutluk bir tarafsız limanın Sırbistan'a verilmesini istemekteydi. Ayrıca Sırbistan'ın eline geçirdiği Kosova bölgesinde çoğunluğu olan Arnavutlar Hristiyan Sırpların idaresinden çok hoşnutsuzdular. Avusturya-Macaristan yardımıyla Arnavutluk geçici hükûmeti yeni milisler kurmaya başladılar ve bu milisler Bulgaristan "komitacı"larından destek de aldı. Hatta Eylül 1913'te bu milisler Kosova içlerine girdiler ama Prizen'de iki Sırp tümeni tarafından yenilerek geri püskürtüldüler.^[2]

Bu geçici Arnavutluk hükûmetine karşı bir hareket olarak Esad Toptani Paşa ülkenin kendi idaresi altında olmasını istemekteydi. Sırbistan ve Karadağ hükûmetleri ile yakın ilişkiler kurdu. Mayıs 1913'te Esad Paşa Karadağ diplomatları ve kralına kendinin Arnavutluk Kralı olmak istediğini de bildirdi ve onlardan ve Sırbistan'dan bunun için destek sağlamaya çalıştı. 16 Ekim 1913'te Esad Paşa Toptani özellikle Sırbistan yardımıyla orta Arnavutluk'ta Dıraç merkezli Merkezi Arnavutluk Cumhuriyeti adı verilen bir devlet kurduğunu ilan etti.

Bu Londra'da Arnavutluk bağımsızlığını uygulamak için kurulup faaliyet göstermekte olan "Büyük Avrupa Güçleri Elçiler Heyeti" kararlarına uygun gelmemekteydi. Bu komisyon Esad Toptani Paşa'nın kurduğu devleti de kabul etmedi ve onların zorlaması ile 1 Şubat 1914'te Esad Paşa bu devleti kurmaktan vazgeçirildi. Esad Paşa'ya bir teselli mükafatı olarak bu grubun Arnavutluk devlet başkanı olarak seçmiş olduğu Alman Prens Wilhelm'i Arnavutluk'a resmen çağırmak için Almanya'ya giden heyetin başkanlığına getirildi.

Wilhelm 7 Mart'ta Arnavutluk geçici başkenti olan Dıraç'a geldi ve bir hükûmet kurmaya başladı. İlk başbakan olarak Turhan Paşa atandı ve Turhan Paşa hükûmeti soylu ve Turhan Paşa gibi Osmanlı devletinde görev görmüş Arnavutlardan oluşmaktaydı. Bu hükûmette Esad Toptani Paşa Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı yaptı. Bu sırada Yunanistan güney Arnavutluk'u "Kuzey Epir" sayarak 28 Şubat 1914'te "Kuzey Epir Otonom Devleti" isimli bir kukla devlet kurarak işgal etmeye başladı. Bu Kral ve hükûmeti kurulması ile büyük Avrupa devletlerinin müdahale ve talepleri ile Hristiyan bir kral idaresinden hoşlanmayan özellikle Müslüman merkezî Arnavutluk'ta büyük karışıklıklar çıktı. Çok geçmeden Prens Wilhelm ile Esad Paşa'nın arası açıldı. Esad Toptani Paşa'nın bu isyanları desteklediği ve hatta bir komplo bile hazırladığı gerçeği ortaya çıktı. Mayıs 1914'te Esad Paşa bir Hollandalı subay altında bir milliyetçi Arnavut birliği tarafından komplo hazırlama suçu ile tutuklandı; yargılanıp idama mahkûm edildi. Fakat İtalyan Hükûmeti'nin müdahalesi ve ısrarı üzerine idam edilmeyip ülkesinden atıldı.

Sürgün edilerek Roma'da yaşamaya başladı. Bir Hristiyan kralın kendilerini idare etmesinden hiç hoşlanmayan Müslüman Arnavutlar arasında Arnavut Kralı Wilhelm aleyhinde ortaya çıkan karışıklık Esad Paşa'nın sürgününden sonra da devam etti. Ülkenin bir Hristiyan kral tarafından idare edilemeyeceği iyice anlaşıldı. Diğer taraftan I. Dünya Savaşı çıktıktan sonra, o zamana kadar Wilhelm'e mali yardımda bulunan Avusturya-Macaristan Arnavutluk'un savaşa İtilaf Devletleri taraflısı girmesini talep edip eğer girmezse hemen mali yardımları keseceklerini bildirdi. Bu baskılarla ülkeyi idare edemeyeceğini anlayan Wilhelm savaşın başlamasından dört hafta sonra Arnavutluk Kralı görevinden ayrıldı. Prens Wilhelm İtalyan hükûmeti'nin sağladığı bir İtalyan Donanması yatıyla Venedik'e kaçtı ve çok geçmeden ona bağlı olan hükûmet üyeleri de Arnavutluk'tan ayrıldılar.

Bu savaş başlaması ile Arnavutluk sınırlarını belirlemek için kurulmuş "Hudut Yeniden Belirleme Komisyonu"'da işini durdurup o zamanki sınırların uluslararası sınırlara dönüşmesine neden oldu. Bundan ne Kuzey Arnavutluk'a göz diken Sırbistan, ne güneyde kuzey Epir bölgesine göz diken Yunanistan ve de Avrupa'da yeni bir koloni isteyen İtalya memnun oldu.

Esad Paşa ise İtalya'da sürgünde iken savaş başlayınca Paris'e geçip orada Sırbistan ile görüşmelere başladı ve Sırbistan'ın kuzey Arnavutluk'taki toprak taleplerini kabul etmeye karar verdiğini açıklayıp onlarla anlaştı. Hristiyan Kral'dan hoşlanmayan merkezi Arnavutluk şehirleri da Esad Toptani Paşa'yı geri dönüp idareyi ele almaya çağırdılar. Ekim 1914'te Esad Toptani Paşa Sırbistan yoluyla Dıraç'a, Arnavutluk'a döndü.

Burada Esad Paşa Toptanı yeni bir Arnavutluk idaresi kurduğunu ve yeni bir Arnavut ordusunun başkomutanı olarak idareyi eline aldığını ilan etti. Başbakanlık görevini de üzerine aldı. Sırbistan Esad Toptani Paşa ile yaptığı gizli anlaşmaya göre kuzey Arnavutluk'u eline geçirdiğini kabul edip onun bunu açıklamasını beklemeye koyuldu. Bu açıklama yavaş olunca da Haziran 1915'te Sırbistan üç tümenle Arnavutluk'u işgale başladı. Sırplar, Elbasan ve Tiran'ı ellerine geçirdiler. Dıraç'a kadar ilerlediler ve orada Esad Paşa'ya destek sağlamaya başladılar. Esad Paşa da bir Arnavut ordusu kurdu ve bu iki askerî gücün hedefi İslam Arnavutların güçlerini kırmaktı.

28 Haziran 1915'te Esad Paşa, Dıraç'a gelen Sırbistan İçişleri bakanı ile "Tiran Antlaşması" adı verilen bir antlaşma imzaladı. Buna göre Arnavutluk ve Sırbistan birleşecek; (harpten sonra Yugoslavya adı verilip) kurulacak federal devlete Arnavutluk da dahil olacaktı. Bu federal devletin ordusu, gümrüğü, milli bankası ve dışişleri tek bir merkezden (Sırplar tarafından) idare edilecekti. Arnavutluk içişleri bakımından serbest olacaktı. Sırbistan desteği ile bir Arnavut aşiret reisleri meclisi toplanması; bu meclisin Arnavutluk için bir anayasa hazırlaması ve Esad Toptani Paşa ve sülalesini bir Arnavutluk Prensi hanedanı olarak kabul etmesi de bu anlaşmada ön görülmüştü.^[2]

1916'da İtalya, I. Dünya Savaşı'na "İtilaf Devletleri" tarafında girmeye inandırıldı. Bunu sağlamak için imzalanan "1915 Gizli Londra Paktı"'nın 6. ve 7. maddelerine göre İtalya, Sisone adasını ve Avlonya ve civarını alacaktı.

I. Dünya Savaşı sırasında Esad Toptani Paşa Selanik'te bulunan Fransa ordularını ziyaret ederek orada Fransız politika otoriteleri ile de görüştü, Bu görüşmeler sonunda Esad Toptani Paşa "Sürgündeki Arnavutluk Hükûmet Başkanı" olarak kabul edildi.

I. Dünya Savaşı bittikten sonra 1919'daki Paris'te toplanan barış konferansında Arnavutluk heyetine başkanlık etti. Bu konferansta itilaf devletleri Arnavutluk meselesini küçük görüp fazla önem vermediler. Ayrıca 1915 Gizli Londra Pakti ile Arnavutluk'u İtalya mandasına vermeyi kabul ettikleri halde bu konferansta bu ülkeye göz diken İtalya'nın istekleri ele alınmadı.

Daha sonra Esad Toptani Paşa'nın ise ülkesine dönmesi İtalya tarafından engellendi. 1919'da Esad Paşa Fransa'ya sığındı.

Barış Konferansı Arnavutluk'un ne olacağını acı diplomatik çatışmalarla tartışmaktayken, ülkenin İtalyanlar tarafından işgali aleyhinde siyasal gelişmeler olmaktaydı. "Luşnce (Salushe)" şehrinde 1920 başlarında Arnavutluk aşiret reisleri için bir milli konferans toplandı. Bu "Luşnce Kongresi" Dıraç'ta İtalyan işgali altında bulunan geçici hükûmeti kınayıp, başkenti Tiran'da olan yeni bir Arnavutluk devleti öngördü. Kosova'yı da ihtiva eden Büyük Arnavutluk kurulmasını istediler. Yeni Arnavutluk ordusu kurulup komutanlığına Bayram Kur geçirildi. Esad Toptani Paşa taraflıları ise Mart 1920'de bir "Halk Meclisi" topladılar. Bu meclis İtalyan işgalini telin edip İtalyan birliklerinin ülkeden çekilmesi için çok sert kararlar aldı.

Loşna Kongresi tarafından yeni kurulan hükûmetin içişleri bakanı olan Ahmet Zogu Mayıs sonunda Esad Paşa'ya temsilciler göndererek onu devlet ve hükûmet başkanlığı alarak Arnavutluk'u kendi idaresi almaya çalışma hevesini kırmaya çalıştı. Bu arada yeni kurulan ordu da Esad Paşa taraftarları aleyhinde bir askeri kampanyaya başladı.

Esad Paşa, Loşna Kongresi taraftarı bir Arnavut öğrenci olan Avni Rüstemi tarafından 13 Haziran 1920 tarihinde Paris'te Hotel Continental önünde öldürüldü. Bu suikastçı onun Sırbistan'ın ve yeni kurulan Yugoslavya'nın bir kuklası olduğuna ve Arnavutluk'a ihanet ettiğine inanmıştı. Esad Paşa taraflılarının kurduğu Halk Meclisi onun öldürülmesinden birkaç gün önce Esad Paşa'yı Arnavutluk Kralı olarak ilan etmişlerdi. Esad Toptani Paşa'nın cenazesi bir Sırp askeri merasimiyle Paris'te bulunan Sırp Askeri Mezarlığı'na gömüldü.

• Encyclopædia Britannica Online "Essad Paşa (Toptani)" maddesi (İngilizce)
• Robert Elsie, Essad Pasha Toptani (İngilizce)

Wikimedia Commons'ta Esad Toptanî Paşa ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.