Ermeni Yaylası
| Ermeni Yaylası | |
|---|---|
 | |
 | |
| En yüksek noktası | |
| Yükseklik | 5.137 m (16.853 ft 8 in) |
| Koordinatlar | 39°42′0″K 44°18′0″D / 39.70000°K 44.30000°D |
| Coğrafya | |
| Konum | Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Irak, İran, Suriye, Türkiye |
Ermeni Yaylası veya Ermeni Yaylaları (Ermenice: Հայկական լեռնաշխարհ), Batı Asya'nın kuzey kesimini oluşturan üç yayladan biridir. Bu yaylalardan en merkezde yer alanıdır ve en fazla yüksekliğe sahip olanıdır.[1] Batıda Anadolu Yarımadası ile doğuda İran Yaylası ile komşudur. Yaklaşık 400,000 km²'lik bir alana sahip olup[2] en yüksek zirvesi 5,137 metrelik yüksekliği ile Ağrı Dağı'dır.
"Ermeni Platosu" ifadesi, 1808'de Fransızcada ("plateau d'Arménie"),[3] 1814'te İngilizcede ("Armenian highlands")[4] ve 1817'de Almancada ("Armenisches Hochland") kullanıldı.[5]
Tarihçe
Ermenilerin bölgeye yerleşmesinden önce Ermeni Yaylası'nda yer alan bölgeler yerli Anadolulular tarafından farklı isimlerle anılmıştır. Sivas, Tokat ve Amasya'nın bulunduğu bölge Hititler tarafından Yukarı Diyar (Kur Eliti) olarak biliniyordu.[6] Bugün Elazığ ve Bingöl'ün yer aldığı alan ise Hititlerce Išuwa (İşuwa) olarak isimlendirilmiştir.[7] Bölgede Hitit eserlerine ev sahipliği yapan İmikuşağı, Korucutepe, Norşuntepe ve Tepecik gibi önemli kazı alanları mevcuttur.[8] Hititler, kendi krallıklarının doğusunda bulunan ve bugünkü Kuzeydoğu Anadolu'ya denk gelen bölgeyi ise Azzi-Hayaša olarak adlandırır.[9]
Demir Çağı'nda bölgeye hakim olan Urartular ise krallıklarına Biania (Van) kendilerine ise Bianili (Vanlı) demişlerdir.[10] Nairi de Urartuların kendileri için kullandığı isimler arasındadır.[11] Urartu döneminde Van Gölü'ne Nairi Denizi denmekteyken, Iğdır'ın bulunduğu bölgeye Erikua, Erzurum-Kars bölgesine Diauehi, Iğdır'a Luhiuni, Doğubayazıt taraflarına Kurşi, Elazığ-Tunceli bölgesine Şebeterya, Van Gölü'nün kuzeyine Zenzium, Van il merkezine Tuşpa, Siirt'e Karya, Cizre bölgesine Ukki, Bingöl'e Urmeniukini, Ağrı civarına Anaşi, Ermenistan sınırındaki Kars, Ocaklı'nın bulunduğu alana Akhuriani, Batman taraflarına Suhni ve Alzi, Patnos'a Aramili, Kuzeybatı İran'da yer alan Urmiye Gölü çevresine Gilzan ve Gurzan, Hakkari, Yüksekova'ya Kubuşkia ve bugün Ermenistan'ın başkenti olan Erivan'a da Erebuni denmekteydi.[12]
Her ne kadar Urartular Doğu Anadolu topraklarını Biania veya Nairi olarak isimlendirse de güneydeki Semitik komşuları onlar için Uruatri, Uraştu, Urartu ve Ararat gibi isimler kullanmaktaydı.[13] Bu isimler daha sonra Ermeniceye Ararat olarak giriş yapmıştır.
Bölgenin ilk kez Ermenistan adıyla anılması ise M.Ö. 518 yılında rastlar. Bugün kuzeybatı İran sınırları içerisindeki Bisütun'da bulunan ve Ahameniş Kralı I. Darius'un başarılarının anlatıldığı Behistun Kayası üzerinde yer alan Armina ismi tarihte Ermenistan'a verilen ilk referanstır.[14]
Yunanlar tarafından Armenoi şeklinde isimlendirilen Ermeniler ilk başta Ermeni Yaylası'nın sadece Güneybatı bölgesinde bulunmuşlarsa da M.Ö. 6. yüzyılda bölgede dominant hale gelmişler ve Persler tarafından bölgeye Armina (Ermenistan) adının verilmesini sağlamışlardır.[15] Ermeniler ilk kez bir proto-etnik grup olarak bu dönemde tarih sahnesine çıkmış ve ilk Ermeni hanedanlığı olan Orontid Hanedanı bu dönemde bölgeye hakim olmuştur.[16]
Bölge, klasik antik dönemde "Büyük Ermenistan" şeklinde anılmaya başlanmış ve Ermenilerin tarihindeki ana bölgelerden biri hâline gelmiştir. Ermeni Yaylası; Küçük Ermenistan, Sophene ve Kommagene ile birlikte Ermenilerle ilişkili olan dört jeopolitik bölgeden biridir.[17][18]
1040'lardan beri yaylalar çeşitli Türk halklarının ve Safevî Hanedanlığının egemenliği altında olmuştur. 16. yüzyıldan itibaren Safeviler tarafından yönetilen Doğu Ermenistan, 1828'de Rus kontrolüne girmiştir. Yaylalar, Ağrı Dağı'nın bulunduğu Ağrı Vadisi'nden batı ve doğu bölgelerine ayrılır. Geleneksel olarak Batı Ermenistan olarak adlandırılan Ağrı Vadisi'nin batısındaki bölge, bugün Doğu Anadolu Bölgesi'nin bir parçasıdır ve geleneksel olarak Doğu Ermenistan olarak adlandırılan doğu bölgesi, şu anda Küçük Kafkasya olarak bilinir.
Kullanımı
Ermeni Yaylası ifadesi bugün özellikle bazı Avrupalı ve Ermeni jeologlar ve coğrafyacılar tarafından kullanılır.
Bunun yanı sıra, bu terim radikal Ermeni milliyetçileri tarafından da sıklıkla kullanılmaktadır. Aryan üstünlükçüsü bir siyasi grup olan Ermeni Aryan Tarikatı'nın (Հայ Արիական Միաբանության-Armenian Aryan Order) internet sitesinin ana sayfasında bir Ermeni Yaylası haritası bulunur ve altında şu sözler yer alır: "Ermeni Yaylası: Ermenilerin Vatanı, Aryan Uygarlığının Beşiği. Dünya Aryanları, onu özgürleştirin, kendinizi özgürleştirin".[19]
Kaynakça
- ^ Hewsen, Robert H. "The Geography of Armenia" in The Armenian People From Ancient to Modern Times Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: St. Martin's Press, 1997, pp. 1-17
- ^ ""Armenian Highland." Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia". 16 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2018.
- ^ Malte-Brune, Conrad (11 Şubat 1808). "Considérations historiques et géographiques sur les routes qui conduisent dans l'Indostan". Journal de l'Empire (Fransızca). 1 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2023.
- ^ Mitford, William (1814). The History of Greece (İngilizce). 8. T. Cadell and W. Davies. 1 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2023.
- ^ Ritter, Carl (1817). Die Erdkunde im Verhältniß zur Natur und zur Geschichte des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie, als sichere Grundlage des Studiums und Unterrichts in physicalischen und historischen Wissenschaften (Almanca). De Gruyter, Incorporated. ISBN 978-3-11-105691-3. 31 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2023.
- ^ Şevket Dönmez (2017). "The Contribution of New Research to Hittite Historical Geography of Amasya Province". Metin Alparslan (Ed.). Place and Space in Hittite Anatolia I. Hatti and the East. Proceedings of an International Workshop in İstanbul, 25th-26th October 2013 (İngilizce). Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü. s. 80. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Turgut Yiğit (1995). "Tarih Öncesi ve Hitit Döneminde Isuwa Bölgesi". Tarih Araştırmaları Dergisi. 17 (28). s. 241. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Maurits van Loon (1973). "The Excavations at Korucutepe, Turkey, 1968-70: Preliminary Report. Part I: Architecture and General Finds". Journal of Near Eastern Studies. 32 (4). ss. 357-423. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Andreas Müller-Karpe (2017). "The East: Archaeology - The Upper Land, Azzi-Hayaša, Išuwa". Mark Weeden ve Lee Z. Ullmann (Ed.). Hittite Landscape and Geography (İngilizce). Brill. s. 58. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ George A. Bournoutian (2006). A Concise History of the Armenian People (İngilizce). Mazda Publishers Inc. s. 10. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Paul Zimansky (2011). "Urartian and the Urartians". Sharon R. Steadman ve Gregory McMahon (Ed.). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia (İngilizce). s. 549. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ a b Krzysztof Jakubiak (2018). "Argishti I in the Arax valley: Consequences of the conquest". Polish Archaeology in the Mediterranean. 26 (1). s. 592. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ James Russell (2004). "The Formation of the Armenian Nation". Richard G. Hohavissian (Ed.). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century (İngilizce). Palgrave Macmillan. s. 32. 16 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Simon Payaslian (2007). The History of Armenia: From the Origins to the Present (İngilizce). Palgrave Macmillan. ss. 3-4. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Nina Garsoian (1997). "The Emergence of Armenia". Richard G. Hovannisian (Ed.). The Armenian People from Ancient to Modern Times, Volume I: The Dynastic Periods From Antiquity to the Fourteenth Century (İngilizce). St. Martin’s Press. ss. 40-41. 16 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Razmik Panossian (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars (İngilizce). Hurst & Company. ss. 34-35. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Adalian, Rouben Paul (2010). Historical dictionary of Armenia (2. bas.). Lanham, MD: Scarecrow Press. ss. 336-8. ISBN 0810874504. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2018.
- ^ Grierson, Otto Mørkholm ; edited by Philip; Westermark, Ulla (1991). Early Hellenistic coinage : from the accession of Alexander to the Peace of Apamea (336-188 B.C.) (Repr. bas.). Cambridge: Cambridge University Press. s. 175. ISBN 0521395046. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2018.
- ^ "Armenian Aryan Union". 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
