Eril
Eril (♂), canlı, sperm üreten fizyolojik bir biyolojik cinsiyet. Her sperm hücresi döllenme işlemi sırasında daha büyük bir dişi gameti (yumurta hücresi) ile kaynaşabilir. Bir erilin cinsel yolla üremeyi gerçekleştirmesi için dişiye ait en az bir yumurta hücresine ulaşması gerekir, fakat bazı canlılar eşeyli üreyebildikleri gibi eşeysiz olarak da üreyebilir. Eril insanların (erkeklerin) da içinde bulunduğu birçok eril memeli türünde Y kromozomu bulunurken eril kuşlar ve bazı eril sürüngenlerde ise z kromozomu bulunur; bu kromozomlar eril üreme organlarının gelişmesi için gerekli olan daha fazla miktarda testosteronun üretilmesini sağlar.[1][2]
Türlerin tamamı tek bir ortak biyolojik cinsiyet belirleme sistemini kullanmaz. İnsanlar da dahil birçok canlı türünde cinsiyetler genetik olarak belirlense de bazı türlerde sosyal, çevresel veya diğer etmenler de bu belirlemede etkili olabilir. Örneğin, Cymothoa exigua çevredeki mevcut dişi sayısına bağlı olarak cinsiyet değiştirir.[3]
Simge
Eril cinsiyeti temsil etmek için yaygın olarak kullanılan simge Mars simgesidir, ♂ (Unicode: U+2642 Alt codes: Alt+11)—içinde kuzeydoğuyu gösteren bir okun bulunduğu bir çember. Bu simge Mars'ın gezegen simgesi ile özdeştir. Cinsiyet belirtmek için ilk olarak 1751'de Carolus Linnaeus tarafından kullanılmıştır. Simge sıklıkla, Roma tanrısı Mars'ın kalkan ve mızrağının bir temsili gösterimi olarak anılmaktadır. Ancak Stearn'e göre, tüm tarihsel kanıtlar Thouros gezegeninin Yunancadaki adının kısaltması olan θρ den türediğini desteklemektedir.[4]
Cinsiyet belirlemesi
Belirli bir canlının cinsiyeti bir dizi etmen tarafından belirlenmiş olabilir. Bunlar genetik veya çevresel olabildiği gibi, bir canlının yaşam seyri sırasında doğal olarak değişmiş de olabilir. Dişi ve eril cinsiyetlerin olduğu pek çok türde dişi veya eril bireyler bulunurken solucanlar gibi erdişi hayvanlarda hem dişi hem de eril üreme organları bulunabilir.
Genetik belirleme
İnsanlar da dahil olmak üzere pek çok memeli türünde cinsiyetler genetik olarak XY biyolojik cinsiyet belirleme sistemi tarafından belirlenir; bu cinsiyet belirleme sisteminde eriller bir XY kromozomuna sahipken dişiler ise XX kromozomuna sahiptir. Ayrıca insanlar dahil çeşitli türlerde XXY olma veya diğer interseks/erdişi niteliklere sahip olma mümkündür. Bu niteliklerin kızıl saçlılık (popülasyonun yaklaşık %2'si) kadar yaygın olduğu geniş ölçüde kaydedilmiştir.[5] Üreme sırasında, bir eril X spermi veya Y sperminden birini verebilirken bir dişi ise yalnızca X yumurtası verebilir. Bir Y spermi ve bir X yumurtasının bir araya gelmesiyle bir eril bireyi oluşurken, bir X spermi ve X yumurtasının bir araya gelmesi sonucu bir dişi bireyi oluşur.
Y kromozomun erillikten sorumlu parçası, Y kromozomunun cinsiyet belirleyici bölgesidir. Bu bölge, gonadlarda FGF9 ve PGD2'nin olduğu ileri beslemeli döngüleri oluşturan Sox9'u etkinleştirir; eril gelişimin gerçekleşmesi için bu genlerin seviyesinin gereken seviyede kalmasını sağlar;[6] örneğin, Fgf9 her ikisi de eril cinsel gelişimi için çok önem taşıyan spermatik kordların gelişmesi ve Sertoli hücrelerin çoğalmasından sorumludur.[7]
Erillerde ZZ, dişilerde ise ZW kromozomunun bulunduğu ZW biyolojik cinsiyet belirleme sistemi, kuşlar ve bazı böcekler (çoğunlukla kelebekler ve güveler) ve diğer canlılarda bulunabilir. Karıncalar ve arılar gibi Zarkanatlı böcek sınıfı üyelerinde cinsiyet genelde tek-çift kromozomluluk tarafından belirlenir; bu sistemde erillerin çoğu tek kromozomlu iken, dişiler ve kısır eriller ise çift kromozomludur.
Çevresel belirleme
Alligatorlar dahil bazı sürüngen türlerinde, cinsiyet yumurtanın kuluçkaya yatıldığı sıcaklığa göre belirlenir. Bazı salyangozlar gibi diğer türlerde, pratik cinsiyet değişimi: Yetişkinler eril olarak başlar, sonra dişi olurlar. Tropik palyaço balıklarında, bir gruptaki baskın birey dişi olurken diğerleri erildir.
Bazı eklembacaklılarda, cinsiyet bulaşmaya göre belirlenir. Wolbachia türünde bir bakteri cinselliğini değiştirir; bazı türler Wolbachia'nın varlığına göre cinsiyetin belirlendiği tamamen ZZ bireylerinden oluşur.
İkincil cinsiyet özellikleri
İki cinsiyetli bu türlerde, eriller sperm hücresi üretimi dışında dişilerden farklılık gösterebilir. Çok sayıda böcek ve balıklarda eril dişiden daha küçüktür. Nesil ardalanması gösteren tohumlu bitkilerde, dişi ve eril parçalar tek bir canlının sporofit cinsiyet organı içinde bulunur. Memelilerde, insanlar dahil, eriller genellikle dişilerden daha büyüktür. Kuşlarda, erkek sıklıkla dişileri etkileyen renkli bir tüy bulundurur.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Stevens, L. (1997). "Sex chromosomes and sex determining mechanisms in birds". Science Progress. 80 ( Pt 3): 197-216. ISSN 0036-8504. PMID 9354761. 18 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2023.
- ^ University, La Trobe. "How birds become male or female". www.latrobe.edu.au (İngilizce). 28 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2023.
- ^ Creighton, Jolene. "Meet The Sex-Changing, Tongue-Eating Parasite:". From Quarks to Quasars. 31 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2014.
- ^ The Origin of the Male and Female Symbols of Biology, William T. Stearn, Taxon, Vol. 11, No. 4 (May, 1962), pp. 109-113
- ^ Bakınız: Dallas Denny, Current Concepts in Transgender Identity
- ^ Moniot, Brigitte; Declosmenil, Faustine; Barrionuevo, Francisco; Scherer, Gerd; Aritake, Kosuke; Malki, Safia; Marzi, Laetitia; Cohen-Solal, Ann; Georg, Ina; Klattig, Jürgen; Englert, Christoph; Kim, Yuna; Capel, Blanche; Eguchi, Naomi; Urade, Yoshihiro; Boizet-Bonhoure, Brigitte; Poulat, Francis (2009). "The PGD2 pathway, independently of FGF9, amplifies SOX9 activity in Sertoli cells during male sexual differentiation". Development. 136 (11). s. 1813–1821. doi:10.1242/dev.032631. PMID 19429785.
- ^ Shampo, M. A.; Kyle, R. A. (1995). "Hamilton Smith". Mayo Clinic proceedings. Mayo Clinic. 70 (6). s. 540. PMID 7776712.
