Endüstriyel tasarım

Endüstri ürünleri tasarımı veya endüstriyel tasarım seri üretim için tüketici ihtiyaç ve sorunlarına yönelik, estetik, yaratıcılık, teknik avantaj, işlevsellik, ergonomi, malzeme bilgisi, pazarlanabilirlik, üretim yöntemleri ve olanakları gibi çeşitli kriterleri gözeterek, yenilikçi ve güncel ürünler tasarlamaktır.

Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından “Bir ürünün tümünün veya bir parçasının, veya ürün üzerindeki bir süslemenin; çizgi, şekil, biçim, renk, doku, malzeme veya esneklik gibi insan duyuları ile algılanan çeşitli unsur veya özelliklerinin oluşturduğu bütünü ifade eder.” şeklinde tanımlamıştır.

Sezgisel yaratıcılığı veya hesaplanmış bilimsel karar almayı vurgulayabilir ve çoğu zaman her ikisinin bir karışımını vurgular. Malzemeler, üretim süreçleri, iş stratejisi ve hakim sosyal, ticari veya estetik tutumlar gibi çok çeşitli faktörlerden etkilenebilir.^[1] Uygulamalı sanat olarak endüstriyel tasarım, çoğunlukla estetik ve kullanıcı odaklı hususların birleşimine odaklanır^[2] ancak aynı zamanda biçim, işlev, fiziksel ergonomi, pazarlama, marka geliştirme, sürdürülebilirlik ve satış sorunlarına da sıklıkla çözümler sunar.^[3]

Endüstriyel tasarıma disiplin olarak bakıldığında geçmişten günümüze pek çok düşünce okuluna rastlanır. Her devirdeki okullar, o devrin teknoloji seviyesinden ve insanların yaşayış şeklinden etkilenmiştir. Endüstriyel tasarım prensipleri, o prensipleri yaratan insanların bilgi, tecrübe ve değer yargılarını yansıttığına göre bu prensiplerin her devir değişmesi doğal karşılanmalıdır ve mühendislik gelişmelerinden birebir etkilenir. Mesela sanayileşmenin olmadığı devirlerde bugünkü manasıyla bir endüstriyel tasarımdan bahsetmek pek mümkün olmayacaktır.

Endüstriyel tasarımın tarihi gelişim süreci içerisinde incelediğimizde, yıllar boyunca farklı biçimlerde gelişen düşünce akımlarının nesneleri şekil, kullanım alanı, üretim teknikleri gibi birçok açıdan etkilediğini görebiliriz.

Tasarımcı, yazar ve şair William Morris bu akımın öncülerindendir. Akımın savunucularının vurguladıkları nokta, el yapımının, seri üretime üstünlüğüdür. Bu akım modern üretim metotlarının kabalığını reddederek, el yapımı sanatçılığını benimsiyordu. Dekorasyon işleminin ürünün esas tasarımını bozmadan yalnızca ürün yüzeyine yapılmasını savundular. Morris ve arkadaşları, gereksiz dekorasyonu reddetmekle ürünün esas fonksiyonunun ve yapım kalitesinin önemini belirtmek istiyorlardı. Onlara göre ürün tasarımının ilk prensibi, kullanılan malzemenin özelliklerine saygı duymaktı. Bu akımın bir diğer özelliği Gotik tasarımların geleneklerine uymasıydı.

Bu akım Fransa'da ortaya çıkmış kısa ömürlü bir akım olmakla beraber Avrupa'daki hemen hemen bütün ülkelere yayılmıştır. Sadece tasarımda değil mimaride, heykelde, resimde ve tüm uygulamalı sanatlarda modern gelişmelere sebep olmuştur. Temelde Arts & Crafts hareketindeki sanatların bütünlüğünü savunmuş, ancak Arts & Crafts'taki herkes için güzel tasarım fikrinden vazgeçip daha elitist ve daha pahalı tasarım, anlayışını benimsemiş, daha abartılı barok ve floral tarzda süslemeli özellikle el yapımı üretime önem vermiştir. Kendisinden önceki mimari dekorasyonlarda kullanılan geometrik şekillerden vazgeçerek, düz çizgiler kullanmaya başlamıştır. Bu akım kendisinden öncekiler gibi sanatçıya önem vermiş ancak tasarımı yeni seri üretimle nasıl birleştireceğine dair bir çözüm bulamamıştır. Bu yüzden çok uzun süreli olamamıştır.

19. yüzyılda hüküm süren bu akım fonksiyonelcilik, gelecekçilik, kubizm gibi alt akımları içinde barındırır.

Fonksiyonelcilik akımının prensiplerini ilk kez Amerikalı heykeltıraş Horatio Greenough “Form and Function” adlı kitabında ortaya koymuştur. Bu kitapta verilen temel ileti, şeklin fonksiyonu izlemesi gerektiğiydi. Bu akım imalat sürecinde ürünün önce işlevinin, sonra görsel niteliklerinin göze alınmasının altını çizmiştir. Ürünün fonksiyonunu ifade etme fikri arabaları makinalar tarafından üretilen ve standart parçalardan oluşan Henry Ford tarafından da takip edilmiştir.

Gelecekçilik akımı İtalya'da başlamıştır. Gelecekçiler, sanatta ve mimaride yeni şekilleri savunmuşlardır. Tarihi konuların işlenmemesinin, makineleşmenin lehine olacağını düşünmüşler, daha çok arabalar, uçaklar gibi hızlı makinalardan yana olmuşlardır. Bu fikirler, eskinin güzellik anlayışını yıkmakla beraber yeni sanayî kültürün eğilimlerini yansıtmıştır. Aynı yıllarda Paris'te ise kubizm popüler olmuştur. Kubizm sanat ve tasarım dünyasında bir devrim sayılacak yeni fikirler ortaya atmıştır. O güne kadar vazgeçilemeyen naturalizmden uzaklaşarak kubik, dairesel, silindirik şekilleri kullanmaya başlamıştır. Bu figürler, bu akımın savunucularının modern dünyayı nasıl algıladıklarını göstermiştir. Tasarımcılar dünyayı değişik açılardan görünen geometrik şekillere benzetmişlerdir.

Cezanne, Picasso ve Braque bu hareketin en ünlü isimleridir. De Stijl hareketi adını 1917-1928 yılları arasında aynı adla yayınlanan bir tasarım dergisinden almıştır. Bu akıma göre tasarımda düzeni ve açıklğı yakalamanın yolu makina üretiminden, soyutluktan ve evrensellikten geçiyordu. Onlara göre bu kavramlar sınırsızlığı ifade ediyordu.

Bauhaus tasarım okulu Almanya'da Walter Gropius'un liderliği altında sanatı ve teknolojiyi birleştirmek, yeni kuşak tasarımcı ve mimarlarına yaratıcı tasarım ve modern sanayiyi kombine etmeyi öğretmek amacıyla kurulmuştur. Bauhaus bugün bile mimaride ve endüstriyel tasarımda ilerici ve liberal bir tutumun sembolü sayılır. Okul, modern manada endüstriyel tasarım teorisini ve pratiği birleştirmeyi başarabilmiştir. Bu hareketin kabul ettiği en belirgin nitelikler homogenlik, özellikle binalarda evrensel standartların kullanılması ve bunların seri üretimine geçilmesiydi. Görsel sanatların asıl amacının yarattığı nesneyi bütün olarak görme olduğunu savunuyordu. Açıklık ve şeffaflık en önemli öğelerdendi.

Art Deco, 1920'lerde ve 1930'lardaki popüler tarz ve tasarımları ifade etmek için kullanılan terimdir. Bu yeni tarz, Eski Mısır'dan esinlenmiştir. Porselen tanrıça, eski at arabası motifleri tasarımlarda sıklıkla kullanılmıştır.

Bu hareket toplumun bütününe hizmet amacında olduğundan ucuz ve seri üretilmiş ürünleri ön plana almıştır. Seri olarak üretilmiş olmalarının yanı sıra bu ürünlerin en önemli nitelikleri daha kullanışlı ve daha konforlu olmalarıydı. Bu akım da tıpkı Art Nouveau akımı gibi el yapımı ürünlerden vazgeçmiştir.

1930'larda üretilen bu yeni tasarım ürünler Büyük Dünya İktisat Bunalımı'nın hemen ardından, kriz mağdurlarına hitaben üretilmiş, pahalı görünümlü, şık ama ucuz ürünlerdi. Büyük Bunalım'ın etkisinde kalan yıllar gösterdi ki batmakta olan bir piyasada bile endüstriyel tasarımcılar tarafından tasarlanmış olan ürünler kendilerini alıcılarına beğendirebilirler. Yine Büyük Bunalım'ın endüstriyel tasarıma bir diğer hediyesi olarak, tasarımlarda plastik kullanılmaya başlanmış, böylece yeni bir malzeme kullanılmış olmasının yanı sıra maliyetlerde düşürülmüştür.

1940'lara gelindiğinde savaşlar sonrası dünyada her şey de olduğu gibi tasarımlarda da yenilikler görülmüştür. Örneğin, aşırı geometrik motiflerden vazgeçilmiş daha basit şekiller kullanılmaya başlanmıştır. Tüm tasarımcılar üretim verimini ve satışları arttıracak tasarımların peşine düşmüşlerdir.

1950'li yıllar savaş yorgunu dünyanın yaralarını sarması ile geçerken, Amerika'nın savaşta zarar gören ülkelerin iktisatlarına yardım amacıyla yaptığı finansal yardımlar, dünyada bir tüketim toplumu yaratmıştır. Bunun endüstriyel tasarıma yansıması, Modern Movement yıllarının şekil, fonksiyonu izler mantığının tasarım, satışları izler olarak değişmesi olmuştur.

Avrupa'da üreticiler iyi tasarımın daha fazla ürün sattığını fark ettiklerinde tasarım danışmanlığı firmaları kurulmaya başlamıştır. Endüstriyel tasarımcının yeni rolü yalnızca estetikle değil, insan ergonomisi ve piyasa koşullarıyla da ilgilenmek haline gelmiştir. Tasarımlarda fiberglas, naylon gibi yeni malzemeler kullanılmaya başlanmıştır. İskandinav tasarımları başta Amerika olmak üzere tüm dünyada popüler olmuştur. Bu tasarımlar şık, kullanışlı, doğal renklerde ve konforluydu.

1960'larda hızla yayılan gençlik hareketi pop kültürünün gittikçe yayılmasına ve çok geçmeden endüstriyel tasarımı da etkisi altına almasına neden oldu. Pop “Modern Movement”a karşı bir tepki hareketi olarak Londra’da ortaya çıkmıştır. Tasarımın evrensel olması gerekmediğini savunmuş, tersine gittikçe yayılan bireyselliğe uygun olarak tüketici ihtiyaç ve isteklerine hizmet etmesini öngörmüştür. Ayrıca bu yıllarda çevreye saygılı tasarımlar da popüler olanlar arasında olmuştur.

1970'ler postmodernist hareketin başlayıp, hüküm sürdüğü yıllar olmuştur. Postmodernizm Modernizm’in prensiplerine tepki olarak ortaya çıkmıştır. Endüstriyel tasarımda geçmişte kullanılan öğelerin yeniden ve ironik bir şekilde yorumlanması fikrini yaymıştır. Ayrıca postmodernist tasarımlar bilimde ortaya atılan kaos teorilerinden etkilenmiştir. Bunun bir sonucu olarak nesneler, fikirleri ve kültürü yaymak için bir araç olarak görülmeye başlanmıştır. Zaman içinde nesneler yoluyla fikirleri yaymak o kadar önem kazanmıştır ki fikir, nesneden daha önemli bir hale gelmiştir.

Devrin tasarımcıları kendi aralarında “yaratıcı kargaşa” adlı bir terim kullanmışlardır. Bu terim belli bir tasarım anlayışını kabul etmemeyi, belli prensiplere bağlı kalmamayı ifade etmek için kullanılmıştır. Ancak bugün bakıldığında postmodernizm çok sınırlayıcı bir akım olarak görülmektedir.

Bu akımın bir sonucu olarak 1981 yılında kurulan Memphis Grup, endüstriyel tasarımda renk ve dekorasyonu kullanarak yeni nesneler yaratma ve hayal gücünü zenginleştirme iddiasıyla ortaya çıkmıştır. Memphis de Modernizm'e karşı bir alternatif olma iddiasında olmuş, ancak hiçbir zaman homojen bir akım olamamıştır. Daha çok bir grup tasarımcının ortaya attığı sivri amaçlar olarak kalmıştır.

Ürün tasarımı ve endüstriyel tasarım, kullanıcı arayüzü tasarımı, enformasyon tasarımı ve etkileşim tasarımı alanlarında örtüşür.

Saf sanat kolejleri ve tasarım okullarından (ürün tasarımı), karma mühendislik ve tasarım programlarına, sergi tasarımı ve iç tasarım gibi ilgili disiplinlere, estetik tasarımı neredeyse tamamen kullanım ve ergonomi ilgilerine tabi tutan okullara, sözde işlevselci okullara kadar çeşitli endüstriyel tasarım okulları bu yönlerden birinde uzmanlaşmıştır.^[4] Endüstriyel tasarım ve mühendislik tasarımı arasındaki belirli işlevsel örtüşme alanları dışında, ilki uygulamalı sanat^[2] olarak kabul edilirken, ikincisi uygulamalı bilimdir.^[5]

ABD'deki mühendislik eğitim programları, Ulusal Sanat ve Tasarım Okulları Birliği (NASAD) tarafından akredite edilen endüstriyel tasarım programlarının aksine, Mühendislik ve Teknoloji Akreditasyon Kurulu (ABET)^[6] tarafından akreditasyon gerektirir.^[7] Elbette mühendislik eğitimi, endüstriyel tasarım eğitiminde genellikle gerekli olmayan, matematik ve fizik bilimlerinde yoğun eğitim gerektirir.^[8]

Çoğu endüstriyel tasarımcı, meslek okulunda veya üniversitede tasarım veya ilgili programı tamamlar. İlgili programlar arasında grafik tasarım, iç tasarım, endüstriyel tasarım, mimari teknoloji ve çizim yer alır. Endüstriyel tasarım diplomaları ve dereceleri, meslek okullarında ve üniversitelerde verilmektedir. Diplomalar ve dereceler iki ila dört yıllık bir eğitim alır.

Eğitim, Endüstriyel Tasarım Lisansı (B.I.D.), Bachelor of Science (B.Sc) veya Güzel Sanatlar Lisansı (B.F.A.) ile sonuçlanır. Daha sonra lisans programı Tasarım Yüksek Lisansı (ing: Master of Design), Güzel Sanatlar Yüksek Lisansı ve Master of Arts veya Master of Science gibi diğer lisansüstü derecelere yükseltilebilir.

Birçok endüstriyel tasarımcı, kültür ve günlük yaşam üzerinde o kadar önemli etki yapmıştır ki, çalışmaları sosyal bilim tarihçileri tarafından belgelenir. Mimar olarak tanınan Alvar Aalto, sandalye, tabure, lamba, çay arabası ve vazo gibi pek çok sayıda ev eşyası da tasarladı.

Raymond Loewy, Royal Dutch Shell kurumsal logosun, orijinal BP logosu (2000 yılına kadar kullanımda), PRR S1 buharlı lokomotif, Studebaker Starlight (sonraki mermi burnu dahil), ayrıca Schick elektrikli tıraş makineleri, Electrolux buzdolapları, kısa dalga radyolar, Le Creuset Fransız fırınları ve diğer birçok öğenin yanı sıra modern bir mobilya serisinin tasarım sorumlusu olan üretken Amerikalı bir tasarımcıydı.

Kariyerinin çoğunu American Motors Corporation ile geçiren Richard Teague, aynı sac parçaları kullanan çok çeşitli farklı araçlar yapmak için değiştirilebilir gövde panelleri kullanma fikrini ortaya attı. Pacer, Gremlin, Matador coupe, Jeep Cherokee ve Eagle Premier'in tüm iç mekanı gibi eşsiz otomotiv tasarımlarının tasarımından sorumluydu.

Milwaukee'nin Brooks Stevens'ı en çok Milwaukee Road Skytop Lounge arabası ve Oscar Mayer Wienermobile tasarımlarıyla tanınıyordu.

Viktor Schreckengost, Murray and Sears, Roebuck and Company için Murray bisikletleri tarafından üretilen bisikletleri tasarladı. Mühendis Ray Spiller ile birlikte, bugüne kadar kullanılan motor üstü kabin biçimli ilk kamyonu tasarladı. Schreckengost ayrıca Cleveland Institute of Art'ın endüstriyel tasarım okulunu kurdu.

Oskar Barnack, hassas mekanikçi, endüstriyel tasarımcı ve 35 mm fotoğrafçılığın babası olan Alman optik mühendisiydi. 50 yıl fotoğrafçılığa damgasını vuran Leica'yı geliştirdi ve kendisi mekanik ve optik tasarımda zirvedir.^[9]

Charles ve Ray Eames, Eames Ahşap Şezlong ve Eames Şezlong gibi öncü mobilya tasarımlarıyla ünlüydü. Henry Dreyfuss, Eliot Noyes, John Vassos ve Russel Wright diğer etkili tasarımcılardır..

Dieter Rams, tüketici ürünleri şirketi Braun ve İşlevselci endüstriyel tasarım okulu ile yakından ilişkili Alman endüstriyel tasarımcıdır.

Fiat, Alfa Romeo, Lancia, Volkswagen ve BMW gibi otomobil üreticileri için araba tasarlayan Alman endüstriyel tasarımcısı Luigi Colani, endüstriyel tasarıma alışılmadık yaklaşımıyla da halk tarafından bilinir. Sıradan ev eşyaları, aletler ve mobilyalardan kamyonlara, üniformalara ve odalara kadar çok sayıda alanda çalışmıştı. Colani tarafından yaratılan grand piyano Pegasus, Schimmel piyano şirketi tarafından üretilip satılır.

Apple'ın son ürünlerinin birçoğu Sir Jonathan Ive tarafından tasarlandı.

• ETMK - Endüstriyel Tasarımcılar Meslek Kuruluşu 12 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• ENTA - Endüstriyel Tasarımcılar Derneği 6 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• ICSID - Uluslararası Endüstriyel Tasarımcılar Meslek Kuruluşu
• TOBB ETÜ Endüstriyel Tasarım Bölümü 16 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mimar Sinan Güzel Sanatlar Ünivesitesi Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü
• ODTÜ Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü 3 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İTÜ Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü 30 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Anadolu Üniversitesi Endüstriyel Tasarım
• Gazi Üniversitesi Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Gazi Üniversitesi Sanat ve Tasarım Uygulama ve Araştırma Merkezi