El-Cezire (il)

El-Cezire vilayeti (Arapça: الجزيرة; Süryanice: ܦܢܝܬܐ ܕܓܙܪܬܐ; Kürtçe: Cazire; Fransızca: Djézireh), Suriye ve Lübnan'daki Fransız Mandası sırasında Halep Devleti (1920-25), Suriye Devleti (1925-1930) ve Mandater Suriye Cumhuriyeti'nin ilk on yılında idari bir bölümdü. Aşağı yukarı bugünkü Haseke ilini ve 1857'de kurulan eski Osmanlı Zor Sancağı'nın bir kısmını kapsıyordu.

Haseke Vilayeti (o zamanki adıyla Cezire Vilayeti) 20. yüzyılın başlarına kadar göçebe ve yarı yerleşik Şammar,^[1] Tay, Baggarah, Cebur ve Şarabin Arap kabilelerinin otlakları için ayrılmış bir "sahipsiz toprak" idi (ayrıca bkz. Mark Sykes'ın 1907 tarihli haritası).^[2] Bu bozkır bölgesi, Şammar kabilesinden bedevi Arapların ve yarı yerleşik Tay kabilesinin alanı olarak kabul edilir. Fransız coğrafyacı Pierre Rondot bölgeyi şöyle tarif eder:^[3]

Ermenistan ve Kürdistan'ın sıradağları güneye, Mardin, Nusaybin ve Ceziret bin Ömer'in ötesine, Arap göçebelerin alanı olan Cezire bozkırlarına doğru oldukça keskin bir şekilde düşer. Burası iki dünyanın sınırıdır: Varlıkları deveye bağlı büyük göçebeler olan Araplar kayalık dağa giremezken, Kürtler koyunlarını güdebilecekleri ve bazı ekinler ekebilecekleri, nispeten iyi sulanan ve dağa göre daha kolay işlenebilen bozkırın kenarına imrenirler.

Birinci Dünya Savaşı sırasında ve daha sonraki yıllarda binlerce Süryani, katliamların ardından Anadolu'daki evlerini terk etti. Savaştan sonra karayolu ağlarının inşası ve demiryolunun Nusaybin'e kadar uzatılması, Anadolu dağlarından Suriye Cezires'ine Kürt göçünü yoğunlaştırdı.^[2] Bundan sonra, Kemalist otoritelerle yaşanan çatışmalar nedeniyle Türkiye dağlarındaki evlerinden kaçan büyük Kürt dalgaları Suriye'ye yerleşti.^[2] 1920'lerde Kemalist Türkiye'deki başarısız Kürt isyanlarının ardından Suriye'nin Cezire vilayetine büyük bir Kürt akını oldu. Bu dönemde 25.000 Kürt'ün, göçlerini teşvik eden ve onlara Suriye vatandaşlığı veren Fransız manda yönetimi altındaki Suriye'ye kaçtığı tahmin edilmektedir.^[4][5] Fransız resmi raporları 1927'den önce Cezire'de en fazla 45 Kürt köyünün varlığını göstermektedir. 1927 yılında, güçlü Kürt aşireti Havergan'ın reisi Haco Ağa, 600'den fazla aileyle birlikte Cubur el-Bid'e (daha sonra adı el-Kahtaniye olarak değiştirildi) geldi.^[2] Manda yetkilileri Suriye'ye Kürt göçünü teşvik etmeye devam ettiler ve 1929'da yeni bir önemli mülteci dalgası geldi.^[6] 1920'lerde Cezire vilayetine yerleşen Kürtlerin sayısının 20.000^[7] ile 25.000^[4] arasında olduğu tahmin edilmektedir. Devam eden yoğun göçle birlikte 1939'da köylerin sayısı 700 ile 800 arasındaydı.^[6] Yeni mültecilere Fransız manda yetkilileri tarafından vatandaşlık verildi.^[8] Sonuç olarak, Kürtler Dicle (daha sonra el-Malikiye olarak yeniden adlandırıldı) ve Kamışlı ilçelerinde çoğunluk haline gelirken, Araplar Haseke ilçesinde çoğunluk olarak kaldılar.^[2]

Fransız yetkililer, çeşitli nedenlerle evlerini terk ederek Suriye'ye sığınan Süryani, Keldani, Ermeni veya Kürtlerin akınına karşı çıkmadılar. Fransız yetkililer genellikle mültecilerin yerleştirilmesini organize ettiler. Bu planların en önemlilerinden biri, Fransızların "dost" olarak gördükleri mültecileri yerleştirmek amacıyla yeni kasaba ve köyler (Kamışlı gibi) inşa ettikleri Kuzeydoğu Suriye'deki Yukarı Cezire'de gerçekleştirildi. Bu durum, Türkiye'nin baskısı altındaki Türk olmayan azınlıkları, atalarından kalma evlerini ve mülklerini terk etmeleri, komşu Suriye'ye sığınmaları ve göreceli bir güvenlik içinde hayatlarını yeniden kurmaları konusunda cesaretlendirdi.^[9] Sonuç olarak Haseke vilayetinin sınır bölgelerinde Kürtler çoğunlukta olmaya başlarken, nehir ovalarında ve diğer yerlerde Araplar çoğunlukta kalmaya devam ettiler.

Fransız coğrafyacı Robert Montagne 1932 yılında durumu şu şekilde özetledi:^[10]

Ya Anadolu dağlarından (sınırın kuzeyinden) inen Kürtlerin tarım yapmak için inşa ettikleri ya da Arap grupların Ermeni ve Yezidi çiftçilerinin yardımıyla artan yerleşimlerinin bir işareti olarak köy kuruluşlarında bir artış görüyoruz.

1939 yılında Fransız manda yetkilileri Haseke vilayetindeki farklı etnik ve dini gruplar için aşağıdaki nüfus sayılarını bildirdiler.^[1]

Fransız Mandası'nın 1939'da yaptığı nüfus sayımına göre Cezire'deki Kürtlerin oranı toplam nüfusun %30'una ulaşmıştı.^[1] Bu oran, birbirini takip eden sürekli göçler nedeniyle artmaya devam etti. 1949'da vilayetin nüfusu 155.643'e ulaştı ve bu nüfusun 60.000'inin Kürt olduğu tahmin ediliyordu.^[2]

Göç dalgaları manda yönetiminin son yıllarında ve Suriye Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra da devam etti.

Çoğunluğu Kürt ve Arap olan Sünni Müslümanlar arasında 1938'de yaklaşık 1500 Çerkes vardı.^[13]

1949 yılında resmi olarak 155.643 kişi yaşıyordu. Fransız coğrafyacılar Fevret ve Gibert, yaklaşık 50.000 Arap, 60.000 Kürt, birkaç bin Yahudi ve Yezidi, geri kalanının ise çeşitli mezheplerden Hristiyanlar olduğunu tahmin etmektedir.^[14]

Kürt çalışmaları uzmanı David McDowall şunları ifade etmektedir:^[15]

Hükûmet, 1945 yılının başında Kürtlerin Haseke vilayetine sızmaya başladığına inanıyordu. Komşu ülkelerden, özellikle de Türkiye'den tek tek ya da gruplar halinde gelerek Rasulayn'dan el-Malikiye'ye kadar olan sınırı yasa dışı yollardan geçtiler. Yavaş yavaş ve yasa dışı yollarla sınır boyunca Dirbasiyye, Amuda ve Malikiyye gibi büyük nüfus merkezlerine yerleştiler. Bu Kürtlerin birçoğu kendilerini Suriye nüfus kayıtlarına yasadışı olarak kaydettirmeyi başardı. Ayrıca akrabalarının ve aşiret üyelerinin yardımıyla çeşitli yollarla Suriye kimlik kartları alabildiler. Bunu, özellikle tarım reformu yasasının çıkarılmasından sonra, toprağın yeniden dağıtımından faydalanmak için yerleşmek ve mülk edinmek amacıyla yaptılar. 1961'de mevcut olan resmi rakamlar, 1954 ve 1961 yılları arasında, sadece yedi yıllık bir süre içinde Haseke vilayetinin nüfusunun 240.000'den 305.000'e yükseldiğini gösteriyordu ki bu, sadece doğal artışla açıklanamayacak yüzde 27'lik bir artıştı. Hükûmet bu akın karşısında yeterince endişelenmiş olacak ki Haziran 1962'de gerçek nüfusun 340.000'e yakın olduğunu gösteren bir örnek nüfus sayımı gerçekleştirdi. Bu rakamlar abartılı olsa da gerçek koşullar göz önüne alındığında inandırıcıydı. 1914'ten önce kanunsuz ve neredeyse boş olan Cezire, Fransız Mandası tarafından düzen sağlandıktan ve tarım büyük ölçüde Kürt nüfus tarafından üstlenildikten sonra şaşırtıcı derecede verimli olduğunu kanıtlamıştı.... Suriye'ye çok sayıda göçmenin girdiğine dair güçlü bir şüphenin oluşması kaçınılmazdı. Türkiye'de tarımın hızla makineleşmesi 1950'lerden itibaren büyük bir işsizlik ve kitlesel işçi göçü yaratmıştı. Kuzey Cezire'nin verimli ama henüz işlenmemiş toprakları güçlü bir cazibe merkezi olmalıydı ve etkilenen sınır polis tarafından kontrol edilemeyecek kadar uzundu.

Haseke vilayetinin sakinleri farklı etnik ve kültürel gruplardan oluşmaktadır; en büyük gruplar Araplar ve Kürtler olmakla birlikte önemli sayıda Süryani ve daha az sayıda Ermeni de bulunmaktadır.^[16] Ülkenin resmi nüfus sayımına göre 1.275.118 olan vilayet nüfusunun 2007 yılında 1.377.000, 2011 yılında ise 1.512.000 olduğu tahmin edilmektedir. Arap Gençleri Ulusal Birliğine göre 2012 yılında Haseke vilayetinde 1717 köy bulunmaktaydı: 1161 Arap köyü, 453 Kürt köyü, 98 Süryani köyü ve 53'ü yukarıda belirtilen etnik gruplardan karışık nüfusa sahip köyler.^[17]

Şubat 1935'te İtalyan Konsolosu Alberto Rossi, Halep'te şunları yazdı:^[18]

Yüksek Cezire'deki Süryanilerin göçü (...) devam etmekte ve gizli ama daha da görünür bir eğilimi kolaylaştırdığı için Manda gücü tarafından desteklenmektedir: mandanın birliği konusundaki teorik tartışmalara rağmen yeni bir özerk devletin kurulması. Aynı yetkililer (işlerine geldiğinde bu tür halk dilekçelerini nasıl kullanacaklarını bilenler) aracılığıyla azınlık nüfusları (Ermeniler ve Kürtler) arasında bazı 'mazbata'lar dolaşıma sokulmuştur. Deyrizor merkezli kendi yönetimlerini oluşturmak için Mandater Güç'ten Suriye'den ayrılma talebinde bulunuyorlar. Fransızların 'Bec de Canard'a olan ilgisi, Bağdat demiryolunun (Suriyelilerin sırtından inşa edilen) uzatılmasından sonra artmıştır...

1936-1937 yıllarında vilayette Süryaniler ve Kürtler arasında, bazı Arap Bedeviler tarafından da desteklenen özerklik yanlısı bir istek vardı. Bu hareketin liderleri Kamışlı belediyesinin Ermeni Katolik başkanı Michel Dôme, Heverkan aşiret konfederasyonunun^[19] Kürt reisi ve Kürt milliyetçi partisi Hoybun'un (Xoybûn) liderlerinden Hajo Agha ve Süryani Katolik Patriği Ignatius Gabriel I Tappouni idi. Bu kişiler, milliyetçi Şam hükûmetinin azınlık memurlarını başkentten gelen Müslüman Araplarla değiştireceğinden korktukları için, Suriye'nin bağımsızlığı varsayımında Fransız birliklerinin vilayette kalmasını istiyorlardı.

Fransız yetkililer, İtalyan Konsolosu'nun da vurguladığı gibi, kendi içlerinden bazılarının daha önce Şam karşıtı bu hareketi teşvik etmiş olmasına rağmen, Suriye içinde yeni bir özerklik statüsü düşünmeyi reddetti ve hatta Alevi Devleti ile Cebel el-Dürzi Devleti'ni Suriye Cumhuriyeti'ne ilhak etti. Nisan-Mayıs 1936 Parlamento seçimlerinde Halk Cephesinin zafer kazanmasının ardından Haziran 1936'dan itibaren Paris'te kurulan yeni hükûmet bir sosyalist olan Léon Blum tarafından yönetiliyordu ve Suriye'nin geleceği konusunda, Eylül 1936'da imzalanan (ancak hiçbir zaman onaylanmayan) Fransa-Suriye Bağımsızlık Antlaşması'na yol açan önceki sağcı hükûmetten farklı bir vizyona sahipti.^{[20][21][22][23][24]}