Ehlers-Danlos sendromu

Ehlers-Danlos sendromu (EDS) bir grup kalıtsal bağ doku bozukluğudur.^[1][2] Özellikle cildi, eklemleri ve kan damarlarını etkiler.^[3] Ehlers-Danlos sendromunun 14 alt türü vardır.^[2][4] Hipermobil EDS (hEDS) türü hariç diğer EDS türlerinin genleri bulunmuştur.^[2][5] 2018 yılında bulunan türüne henüz isim verilmemiştir.^[4]

Bu sendrom 1898 ve 1908 yıllarında, Danimarkalı dermatolog Edvard Lauritz Ehlers ve Fransız doktor Henri-Alexandre Danlos'un bağ doku gevşekliğinin eklem hipermobilitisine ve cildin fazla uzayabilmesine yol açtığını iki farklı vaka çalışmasında bulmuşlardır.^[6] Hipermobil Ehlers-Danlos sendromu, diğer alt türlerine göre en sık görülenidir.^[7] Teşhis için tıbbi geçmiş değerlendirmesi ve klinik gözlem yapılması gerekir. hEDS için Beighton skoru kullanılarak eklem hipermobilitesi derecesi ölçülür. Genel olarak doktorların EDS hakkında bilgisi az olduğundan^[8][9][10] nadir hastalıktan ziyade nadir teşhis konulan bir sendromdur.^[11]

1988 yılında Berlin sınıflandırmasına göre, 11 tür Ehlers Danlos vardı ve bunlar romen rakamları ile gösteriliyordu.^[12] 1998 yılındaki Villafranche sınıflandırmasına göre, bu sendromun altı alt türü vardı.^[13] 2017 yılında Ehlers-Danlos Society tarafından oluşturulan bir grup doktor, genetik bulgularla fizyolojik bulguları birleştirerek yeni bir sınıflandırma geliştirdi.^[14] Bu 2017 uluslararası Ehlers-Danlos sendromu sınıflandırmasına göre eski isimler korunup, tüm tiplerin teşhis kriterlerini özellikle hipermobil EDS'nun katılaştırdılar.^[14] Ehlers-Danlos sendromu sadece hatalı kolajen proteini sentezinden değil, ADAMTS2, Tenascin XB gibi proteinlerden de etkilenebilmektedir.^[2] En sık hipermobil Ehlers-Danlos, klasik Ehlers-Danlos ve vasküler Ehlers-Danlos görülmektedir.^[15]

Hipermobil EDS^[16]

Eskiden tip III olarak bilinen hEDS'in en bilinen özelliği büyük ve küçük eklemlerde hipermobilite (normalin üstünde hareket aralığı).^[17] Bu, eklem subluksasyona (yarım/kısmi çıkma) ve çıkmalara sebep olur. Genellikle hEDS'i olanların kolay moraran, yumuşak, kadife gibi ciltleri vardır ve kronik kas ve/veya kemik ağrıları vardır.^[2] Henüz bir genetik testi yoktur.^[2][5] Teşhis konulabilmesi için 3 kategorinin hepsini sağlamak gerekiyor. Bunlardan ilki Beighton skorunda ergenlik öncesi çocuklarda 9 üzerinden 6 ve üzeri, ergenlikten 50 yaşına kadar kişiler için 5 ve üzeri ve yaşlılar için 4 ve üzeri alması gerekir. Eğer kişi, yaşına göre alması gereken puandan 1 eksiği varsa 5-soruluk ankette^[18] en az iki sorunun cevabı evet olmalıdır.

1. Hiç ellerini dizlerini kırmadan yere değdirebiliyor muydun (ya da şimdi değdirebiliyor musun)?
2. Hiç başparmağın koluna değebiliyor muydu (ya da şimdi değebiliyor mu)?
3. Çocukken vücudunu değişik şekillere sokup arkadaşlarını eğlendiriyor muydun?
4. Çocukken ya da ergenlik zamanında omzunuz ya da diziniz birden çok kere yerinden çıktı mı?
5. Kendi eklemlerinizi "esnek" hissediyor musunuz?

İkinci kategori ise üç alt grubu var ve en az ikisini geçmek gerekiyor. Bunlardan ilki 12 sorunun en az beşine evet denmesi gerekiyor. Bu sorulardan birkaç tanesi: tekrarlayan ya da çoklu fıtık, atropik yara, pelvik organ prolapsusu, mitral valve prolapsusu, aort kökü büyümesi (Z>+2), vb.^[2] İkincisi, birinci derece aile bireyinde olması, üçüncüsü ise kas-iskelet sistemindeki sorunlarla ilgili sorulardan en az birine evet demek gerekiyor.^[2] Son kategoride ise bu semtomları göztermesini sağlayacak başka bir hastalığın olmaması gerekiyor (mesela lupus, romatoid artrit ya da EDS'nin diğer türleri, Marfan sendromu, vb).^[2]

1998 yılındaki teşhiş kriterine göre fark vardır. 2 ana kriteri ya da 1 ana 2 yan kriteri geçmek yeterliydi.^[13] Bu ana kriterlerin içinde cilt elastikiye artışı ve/veya kadife gibi yumuşak cilt ve genel eklem hipermobilitesi (Beighton skoru ile ölçülüyor). Yan kriter olarak, kronik ağrı, tekrarlayan eklem çıkmaları ve pozitif aile geçmişini içeriyor.^[13] 2017 yılında Ehlers-Danlos Society tarafından değiştirilen teşhis kriteri ile artık hEDS teşhisi konamayan hastalara ise Hipermobilite Spektrum Bozuklugu (Hypermobility spectrum disorder/HSD) teşhisi konuyor.^[14]

Hipermobil Ehlers-Danlosu olan kişilerde hipermobilite dışında gastrointestinal, disotonomi, postural ortostatik taşikardi sendromu (POTS) gibi sorunlar görülebilir.^[14]

Klasik EDS

Eskiden tip I olarak bilinen cEDS'in (classical EDS) en belirgin özelliği cilt elastikiyesinde artış, atropik yara izi ve genel eklem hipermobilitesidir. Kolay morarma, yumuşak cilt, kırılgan cilt, fıtık, vb. bu alt türünde görülebilir. cEDS hastalarının %90'ında tip V kolajeni şifreleyen genlerinde (COL5A1, COL5A2) heterojen bir mutasyon vardır.^[17] Nadirende COL1A1 genindeki mutasyon, tip I kolajeni etkileyebilir.^[2]

Vasküler EDS

Eskiden tip 4 olarak bilinen vEDS'in (vascular EDS) en belirgin özelliği ince, kırılgan ve kolay moraran bir cilt, erken yaşta atardamarda yırtılmadır. COL3A1 genindeki varyasyonlar tip III kolajeni etkiler, nadiren COL1A1 varyasyonları tip I kolajenini etkileyerek vEDS'ye sebep olur. Teşhis kriterlerinde arterin genç yaşta rüptürü, bağırsak yıltılması, hamilelik sırasında uterusun yırtılması, karotis-kavernöz sinüs arteriyovenöz fistül, kolay morarma, ince yarı saydam damarları gözüken cilt, karakteristik yüz hatları, pnömotoraks, acrogeria, çarpık ayak, doğuştan kalça çıkığı, küçük eklemlerde hipermobilite, tendon ve kas rüptürü, keratokonus, diş eti çekilmesi ve kırkınlıgı, erken başlangıçlı varisli damar gibi semptomlar vardır.^[2]

Artrokalazi EDS

Eski adıyla tip VIIA ve VIIB olarak bilinir. COL1A1 ya da COL1A2 genindeki altıncı eksonunda tam ya da kısmi kaybı sebep olur. Otomozal dominant şekilde aktırılır.^[2]

• Eklemlerde hipermobilite
• Ciltte elastikiyet artışı

POTS (Postural ortostatik taşikardi sendromu) hEDS olan kişilerin üçte ikisinde görülür.^[19] Mavi sklera kEDS, kırılgan kornea sendromunda, spEDS ve mcEDS daha çok görülmesi beklenir.^[14] Mast hücre sorunları daha sık gözükür.^[20]

Ehlers-Danlos sendromunun çözümü yoktur ancak semptomatik tedavi uygulanır. Kardiyovasküler sisteminin yakından takip edilmesi, fizik tedavi, ortopedik aletlerle (tekerlekli sandalye, korse, atel, vb.) hasta rahat ettirilir.^[21]

13 tür Ehlers-Danlos sendromu olduğu bilinse bile, normalde kullanılan bazı ilaçların türü fark etmeyecek şekilde Ehlers Danlos sendromu olan bireylerde farklı ve beklenmeyen etkileşim yaptıkları görülmüştür. Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi'nin de uyarısı bulunan bu ilaç antibiyotik gruplarından biri olan florokinolon ailesidir, bu ilacın olası yan etkileri olan aort anevrizması ve diseksiyonu riski bağ doku bozukluğunda görülme oranı çok daha yüksek olduğundan mümkünse başka bir antibiyotik ailesi ya da dikkatli verilmesi öneriliyor.^[22][23]

Bazı kaynaklar Ehlers Danlos sendromu olan bireylerin normale kıyasla 2.5 kat daha sık lokal anestezi ile sıkıntı yaşadığını, yeterince etki etmediğini ya da etkisini normalden daha hızlı bir şekilde kaybettiği belirtilmiş.^[24][25][26]

EDS, keman virtüözü Niccolò Paganini'nin yeteneğine katkıda bulunmuş olabilir, çünkü tipik bir keman sanatçısından daha geniş akorlar çalabiliyordu. Ancak gerekli testler yapılamadığından, hangi türünün olduğu ya da gerçekten Ehlers Danlos Sendromu olup olmadığı bilinmemektedir ve uzmanlar bu konuda ortak bir fikre sahip değiller.^[27][28]

The Good Place dizisi ile bilinen oyuncu ve aktivist Jameela Jamil, kendisinde Ehlers Danlos Sendromu olduğunu ilk önce kendi İnstagram sayfasında açıklıyor, sonrasında da kendi sosyal medya hesaplarından ara ara bu konuyla ilgili paylaşımda bulunuyor.^[29][30]

2020 yılında Amerika Güzeli seçilen Camille Schrier'de ise klasik Ehlers Danlos Sendromu var.^[31]

• Ehlers Danlos Sendromu 31 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.