İçeriğe atla

Efrasiyab

Kontrol Edilmiş

Efrasiyab veya Afrasiyab (Farsça: افراسياب; afrāsiyāb, Avestaca: Fraŋrasyan, Pehlevice: Frāsiyāv, Frāsiyāk veya Freangrāsyāk), Şehnâme'nin karakterlerinden efsanevi kral ve Turan kahramanı.

Pehlevice ve İslam kaynaklarına göre, Efrasiyab Tūr (Avestaca: Turiya)'un torunlarından olup efsanevî Zerdüşt kralı Feridun (Fereydun)'un üç oğlundan (diğer iki oğlu ise Salm ve Iraj) biridir. Zerdüşt kitaplarından Bundahişn'de Tūr'un yedinci kuşaktan torunu olduğu aktarılmaktadır. Avesta geleneklerindeki Efrasiyab'ın ortak sıfatı mairya (rezil, iğrenç, şer adamı olarak çevirilebilir)'dır. Efrasiyab, Hanakana adlı metalden yapılmış yarı yer altı kalede oturur.

Firdevsî tarafından 980 yılından yazılmaya başlanıp 1010 yılında tamamlanmış olan Şehnâme eserine göre, Efrasiyab efsanevî kral, Turan'ın kahramanı ve İran'ın baş düşmanıdır. İran (Fars) mitolojisinde Efrasiyab efsanevî Turanî krallar arasında en önde gelen biri sayılmaktadır; Efrasiyab müthiş savaşçı, hünerli general ve İran uygarlığını yok etmek için sihirli aldatma güçleriyle donatılmış olan Ahriman'ın ajanıdır.[1] Şehnâme'de Efrasiyab'ın soyunun İran kralı Feridun'un soyundan geldiği söylenmektedir.[2]

El-Mesûdî

Şehnâme'den başka Arap ve Fars kaynaklarında Efrasiyab ve ataları, isimlerin söylenişindeki bazı farklılıklar dışında Şehnâme'ye benzer bir şekilde anlatılır. Ancak 10. yüzyıl Arap tarihçisi El-Mesûdî Türklerden ve Türk hakanlarından bahsederken Türk topluluklarının Çin ile Horasan arasında oturduklarını, buralarda birçok şehirler kurduklarını anlatır. Ayrıca Efrasiyab'ın buralardaki Türklerin hükümdarı ve hakanlar hakanı olduğunu, Türk ülkelerinin hakimi bulunduğunu, diğer hanların ona bağlı olduğunu belirtir. İran'a hükmeden Efrasiyab'ın da bu hanlara mensup olduğunu söyler[3] ve ayrıca milattan sonra 7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" (Afrasiyap ya da Franrasyan) soyundan olduğunu yazmaktadır.

Kaşgarlı Mahmud

Kâşgarlı Mahmud tarafından 1072 - 1074 yılları arasında yazılan Divânu Lügati't-Türk adlı eserde Efrasiyab'ın Alp Er Tunga adlı efsanevî karakter ile aynı kişi olduğu belirtilmiştir.[]

Kaşgarlı Mahmud, "ترم Tarım" "Tekinlere ve Afrasyab soyundan olan hatunlara ve bunların çocuklarına karşı söylenen bir kelime, Hakanlı hanları oğullarından başkasına söylenmez."[4] ve "التن ترم Altun Tarım" "Büyük kadınların lakâbıdır." şeklinde "Tarım" kelimesinin anlamını açıklar. Yine Kaşgarlı, "Tégin" kelimesinin Afrasyab oğullarından oluşan Hakanlı ailesi çocukları için kullanıldığını[5] belirterek bunun nasıl oluştuğunu anlatır. Ayrıca "Han" kelimesinin Türklerin başbuğları için kullanıldığını, bütün Türk hanlarının Afrasyab soyundan gelenler olduğunu, Afrasyab için "Hakan" kelimesinin kullanıldığını ve bunun uzun bir hikâyesinin olduğunu[6] yazar.

Alaaddin Ata Melik Cüveynî (XIII. yüzyıl)

Moğol tarihçisi Alaaddin Ata Melik Cüveynî de Uygur Devleti'nin hükümdarlarının Efrasyap soyundan olduğunu yazmıştır. Aynı biçimde Oğuzların Kınık boyundan olan Selçuklu Hanedanı, Karahanlılar ve Harzemşahlar devleti de soylarını Alp Er Tunga'ya bağlamışlardır.

Şecere-i Terâkime'de Efrasiyab

Ebu'l-Gazi Bahadır Han, 17. yüzyılda yazdığı Şecere-i Terakime adlı eserinde Selçuklu Hanedanı'nın padişahlığı ele geçirmelerini anlatırken onların tavrını şöyle belirtir: "Selçuklu Hanedanı Türkmen olup, kardeşiz deyip, ile ve halka faydası dokunmadı. Padişah olunca, Türkmen' in Kınık uruğundanız, dediler ve padişah olduktan sonra Efrasiyab'ın bir oğlu Keyhüsrev'den kaçıp, Türkmen'in Kınık uruğunun içine varıp onda büyüyüp kalmıştır. Onlar biz onun oğulları ve Efrasiyab'ın neslinden oluyoruz deyip, atalarını sayıp, 35. göbekte Efrasiyab'a eriştirdiler".[7]

Uygur destanları ve Efrasiyab-Oğuz bağlantısı

Uygur halk kahramanlık destanlarından Uygur Oniki Muqamlarından olan Irak Muqamının üçüncü destan kısmında yer alan "Yusuf-Ahmed"'in şu destanında :

"Şahı alem, peķır esli,
Aprasiyap, Oġuz nesli,
İzdep keldim dildar vesli,
Yoktur candin teşvişları."[8] Aprasiyap'ı Oğuz nesli ile özdeşleştirir.

Osman Turan, İslam kaynaklarını incelemiş, bu kaynakların Karahanlıların, Koçu (İdikut) Uygur Devleti'nin ve Selçuklu Hanedanının Efrasiyab'a mensup olduklarını ifade ederlerken bu münasebetle, onu tarihi ve milli ananeye uygun olarak, Oğuzhan ile birleştirdiklerini belirtmiştir.[9]

Not

  1. ^ Yarshater, E., "Afrasiab", Encyclopædia Iranica - digital library; accessed January 18, 2007.
  2. ^ Karatay, Osman (7 Şub 2003). "İran ile Turan: hayali milletler çaǧında Avrasya ve Ortadoǧu". Ayse Demiral. 7 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2024 – Google Books vasıtasıyla. 
  3. ^ Mustafa Aksoy, "Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga" Türkler Yeni Türkiye Yayınları Ankara, 2002. sayfa 562.
  4. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396.
  5. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 413-414.
  6. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 157.
  7. ^ Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, (Türklerin Soy Kütüğü) Hazırlayan Muharrem Ergin. sayfa 81.
  8. ^ Uygur On İkki Mukamı On İki, Irak, Şincang Helk Neşiryatı, Urumçi 1994, sayfa 14-15.
  9. ^ Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkâresi Tarihi, İstanbul, 1995. sayfa 81.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dîvânu Lugâti't-Türk</span> Kâşgarlı Mahmudun yazdığı Türkçe-Arapça sözlük

Kitâbu Dîvânu Lugâti't-Türk Orta Türkçe döneminde Kâşgarlı Mahmud tarafından Bağdat'ta 1072-1074 yılları arasında yazılan Türkçe-Arapça bir sözlüktür.

<span class="mw-page-title-main">Karaevli boyu</span> Oğuz boyu

Karaevli boyu Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud'a göre Divân-ı Lügati't-Türk'teki yirmi iki Oğuz bölüğünden onikincisi; "Karabölük"lerdir. Belgeleri şudur : diye tanımladığı bir Oğuz boyudur. Bu boyların Bozoklar kolundan Oğuz Kağan'ın oğlu Gün Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Çavuldur boyu</span> Oğuz boyu

Çavuldur boyu, Çuvaldar boyu veya Çovdur boyu, Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud'a göre Divân-ı Lügati't-Türk'teki yirmi iki Oğuz bölüğünden "Yirmincisi; "جووَلدَر Çuvaldar"lardır. Belgeleri şudur : " diye tanımladığı bir Oğuz boyudur. Kaşgarlı Mahmud'un listesindeki Oğuz boylarının adları, zamanlarındaki söyleniş şekillerine göre yazılmıştır. Besim Atalay dipnotunda, Bu kelime bugün Anadolu'da "Çavundur" şeklinde söylenmektedir. Bu isimde Çankırı, Amasya illerinde köyler vardır, diye yorumlamıştır. Günümüzde Çankırı ili Kurşunlu ilçesine bağlı Çavundur beldesi, Isparta ili Şarkikaraağaç ilçesine bağlı Çavundur köyü ve Amasya ili Merzifon ilçesine bağlı Çavundur köyü. Ankara ili Çubuk ilçesine bağlı Yukarı Çavundur beldesi ve Aşağı Çavundur köyü bulunur. Ayrıca Türkmenistanda da Çavundur ili bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Alp Er Tunga</span> Türk hakanı

Alp Er Tunga veya Alp Er Tonğa, efsanevi bir Türk hakanıdır. Alp", Er" ve tonğa" (babür/bebür) anlamındadır. Zaman zaman Saka Hanı olarak bahsedilir.

<span class="mw-page-title-main">Barsgan</span> Kırgızistanda bir kasaba.

Barskon, Barskoon veya Barskaun, eski adı Barsgan, Barskhan ya da Barsqan bugünkü Kırgızistan'nın Issık-Göl ili sınırları içinde Issık Gölünün güney kıyısında küçük bir kasabadır.

<span class="mw-page-title-main">Yağma</span> Orta Çağda yaşamış bir Türk boyu

Yağma, Orta Çağ'daki bir Türk boyudur, bu boy günümüz Uygurlar'ın ve Özbekler'in atalarıdır. Bu boy bir kolu olan ve Üç Oğuzlar denilen birlik, Yağma, Karluk ve Çiğil boylarından oluşmuştur. 7. yüzyıldan itibaren Karahanlılar dönemi boyunca Yağma boyu Müslüman Araplar ve Çinliler tarafından kuvvetli ve kudretli siyasi varlıklar olarak Tarım Havzası, Cungarya havzası ve Yedinehir (Yedisu) bölgesinde göze çarpmışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Tarım Nehri</span>

Tarım Nehri, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde ortalama 2.030 km uzunluğunda bir nehir.

Yabaku, oldukça gizemli ve on tanınmış seçkin Türk boylarından biridir. Kâşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati't-Türk'te;

<span class="mw-page-title-main">Çerçen İlçesi</span>

Çerçen İlçesi, Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesinin güneyinde, Bayangolin Moğol Özerk İli'inde bir ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Yüreğir boyu</span>

Yüreğir boyu Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biridir. Bu boyların Üçoklar kolundan Oğuz Kağan'ın oğlu Dağ Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir.Simgeleri kılıç tır. Orta Çağ dönemine kadar Ortaasya'da Seyhun ve Ceyhun ırmaklarının arasındaki Yüreğir havzasında yaşıyorlardı.

Çomul, Türklerden bir boy.

Oğrak veya Iğrak, Divân-ı Lügati't-Türk'te "sınırda oturan bir Türk oymağı. Bunlara "قرا ي يغج Kara Yıgaç" dahi denir." ve "الايغاج Ala Yıgaç" "Sınıra yakın bir yer adı." şeklinde tanımladığı Orta Asya'da yaşamış olan Ortaçağa özgü bir Türk oymağıdır.

Kümi Talas, Divân-ı Lügati't-Türk'te adı geçen, İslam hududunda, veya kümi كمى “kümi talas = Uygarlar sınırında bir yerin adı” "تلس Talas" Taraz diye tanınmış olan bir şehir. Talas, ikidir; birine Uluğ Talas denir; ikincisi İslâm sınırında bulunur, Kiçi Talas denir." Kümi Talas, harita'da yukarı İrtiş ile Tarbagatay Dağları arasında yer alır. Uluğ Talas(Tirâz)'ın Argu ilinde, diğeri Kümi veya Kiçik Talas, Uygur sınırında olduğu anlaşılıyor. Bazı araştırmacılara göre Talas, Uluğ Talas ve Kumi Talas Yedisu bölgesindedir.

Can-balık veya Canbalık, Kâşgarlı Mahmud, Türk Dilinin en eski ve değerli sözlüklerinden Divân-ı Lügati't-Türk'te; "ثَنبَلِغ Can-balık" "bir Uygur şehri." şeklinde tanımladığı ve çizdiği haritada Uygur ilinde Beşbalık'ın sağ tarafında işaret ettiği tarihi bir şehirdir. Bazı araştırmacılara göre Can-balık günümüzde Çinnde Sincan Uygur Özerk Bölgesi 'nin kuzeydoğusunda, Sanci Hui Özerk İli'ne bağlı Manas Nahiyisi'dir veya Djambalyk, Tschanbalyk'dır.

Yanğı balık, "ينكيبَلِغ Yanğı balık" "bir Uygur şehri." şeklinde tanımladığı Uygur ilinde çizdiği haritada işaret etmediği tarihi bir şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Özçent</span>

Özçent veya Özçend, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divânu Lügati't-Türk'te;

Çarukluğ, Kaşgarlı Mahmud, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divân-ı Lügati't-Türk'te;

Kinğüt veya Künğüt,, Kaşgarlı Mahmud, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divân-ı Lügati't-Türk'te;

<span class="mw-page-title-main">Kazvin</span> İranda bir şehir

Kazvin,, İran'da Kazvin Eyaleti yönetim merkezi olan şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Kınık boyu</span> Oğuz boyu

Kınık boyu, Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuz Türklerinin Oğuz boyları listesi'nde gösterilen 24 boyundan biridir ve Kaşgarlı Mahmud'a göre Divân-ı Lügati't-Türk'te şöyle anlatılır;


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.