Edviye-i Müfrede

Edviye-i Müfrede, Geredeli İshak bin Murad tarafından 1389 – 1390 yıllarında yazılmış bir tıp kitabıdır. Eser, Anadolu'da yazılmış ilk te'lif tıp eseridir.^[1]

Eser, 1389 – 1390 yıllarında, Geredeli İshak bin Murad tarafından Gerede yakınlarındaki Arkut Dağı'nda yazılmıştır. Eserin yazılış amacı kitabın önsözünde şöyle belirtilmiştir:

Mizācından hāṣıyyetinden ve menfa'atinden ve mażarratından ve ıṣlāḥı ve żararından Türk dilince şerh eyleye, tā ki ḳalan diller de bir nice kişilere āsānıraḳ ola.

Eserin girişinde yazar Edviye-i Müfrede'yi iki bölüm olarak belirtiyorsa da içerik olarak beş bölüme ayrılmaktadır. İlk iki bölümden sonra Zeyneddin bin İsmail'ül Cürcāni'nin eseri olan Zahīre-i Hārezmşāhi'den ve İbn-i Sina'dan alınan makaleler esere eklenmiştir. Metnin sonunda ise dördüncü bir bölüm olarak kabul edilebilecek bir Arapça - Farsça - Türkçe sözlük yer almaktadır. Toplam 249 terimin yer aldığı bu sözlük, 4 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 78 hastalığın adına, ardından organ adlarına ve fizyoloji ile ilgili 80 tane terime yer verilmiştir. Üçüncü bölümde sebze, meyve, çeşitli bitki ve yiyecek adlarını kapsayan 67 sözcükten oluşan kısım yer almaktadır. Son bölümde de çeşitli madde ve eşya adlarını kapsayan 24 sözcükten oluşan terimlere yer verilmiştir. Eser, fizyoloji, anatomi, genel sağlık bilgileri, botanik ve eczacılık alanında içerdiği terimler bakımından Türkçenin tarihi gelişimi için zengin bir kaynak konumundadır. Tarihsel tıp bilimi açısından ise eser, özgün bir niteliğe sahip değildir. Tıp alanında bilinenleri bir araya getirmiş bir eser niteliğindedir.

• Fransa Millî Kütüphanesi: Bu nüsha, Müntahab-ı Şifā ile birlikte ciltlenmiş olarak bulunmaktadır. 260 yapraktan oluşan bu el yazmasının 1. ve 188. yaprakları arasında Müntahab-ı Şifā, 188. yapraktan sonra da Edviye-i Müfrede yer almaktadır. Harekeli nesihle yazılmış olan bu nüsha, 8 Ağustos 1495 tarihinde aslına sadık kalınarak çoğaltılmıştır. Bu nüsha, eldeki yazmalar içerisinde en tutarlısı olarak görülmektedir.
• Malatya Genel Kütüphanesi: Bu nüshanın ilk 77 yaprağında Edviye-i Müfrede, daha sonraki 188 yaprağında ise Müntahab-ı Şifā yer almaktadır. Her iki eser de 1547 yılında Muhammed el-Zencerî tarafından çoğaltılmıştır. Harekeli nesih ile yazılan bu nüshanın adı Edviye-i Müfrede olarak değil, Kitāb-ı müntahab-ı şifā ve kütübün āhar min mu'teberāni'ṭ-ṭıb olarak verilmiştir.
• Haraççıoğlu Kütüphanesi: Bu nüshada da Edviye-i Müfrede, Müntahab-ı Şifā ile birlikte ciltlenmiştir. Bu nüshada Edviye-i Müfrede ilk 55 yaprak içerisinde yer almaktadır. Bundan sonraki 136 yaprak içerisinde de Müntahab-ı Şifā adıyla yer almaktadır. Bu nüshanın çoğaltıldığı yıl 1672 yılı olmakla birlikte kütüphane kayıtlarında her iki eser de Müntahab-ı Şifā adıyla yer almakta ve yazarı İshak bin Murad olarak göstermektedir.
• Topkapı Kitaplığı: Topkapı Kitaplığı'nda yer alan bu nüsha Revan bölümünde 1693 numarası ile kayıtlıdır. Buradaki nüsha, Takvimü'l Büldân adlı eserin arkasına eklenmiş eksik bir nüshadır. Bu nüshanın 19. yüzyılda çoğaltıldığı sanılmakla birlikte eserin dili Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine çevirilmiştir.
• Millet Kütüphanesi: 19. yüzyılda harekesiz rik'a ile yazılarak çoğaltılmıştır. 77 yaprak tutan yazmanın her sayfasında 17 satır bulunmaktadır. Kütüphane kayıtlarına Kitāb-ı Edviye-i Müfrede adıyla geçen bu nüsha Adnan Adıvar tarafından incelenmiştir. Yeni bir nüsha olmasına karşın bu nüsha, Paris ve Malatya nüshalarına çok uyan ve bunlardaki bazı yanlışların düzeltilmesine yardımcı olan bir nüshadır.
• Gotha Nüshası: Pertsch kataloğunda tanıtılan bu nüshanın adı Müntahab-ı Şifā olarak verilmektedir. Ayrıca bu nüshada, eserin yazılış yılı için verilen 1388 yılı yanlış olarak verilmektedir. Çünkü diğer nüshalarda yazılış yılı olarak 1389 – 1390 yılları verilmektedir.

• Tuḥfe-i Mübārizī
• Kitabu'l-Müntehab
• Yadigâr