Dunbuliler
Dunbuliler (Farsça: دنبلى Donbolī, Kürtçe: Dimili, دونبللی, Azerice: Dünbililər/dümbülülər), İran'ın Batı Azerbaycan eyaletinde Hoy ve Salmas çevresinde yaşayan Türk dili konuşan Türkleşmiş[1] bir Kürt aşiretidir.[2]
Etimoloji
İlk olarak 11 yy.'da Arap coğrafyacıların Suriye ile ilgili aktarımlarında adı geçer. Firuzabadî ansiklopedik sözlüğü El-Kamusu'l-Mûhît de şöyle yazar: "Dunbul Musul civarında yaşayan bir Kürt aşiretinin ismi olup, Şafii fakihi Ahmed b. Nasr ile hadisçi Ali b. Ebubekir b. Süleyman Dunbulilerdendir."[3] Mürtezâ Zebîdî Tâcü'l-Arûs eserinde ayrıca İbn Düreyd'in (ö. 933) Cemheretü'l-Lugat'inden kelimenin Arapça olmadığını ve aslının "Dummel" olduğu bilgisini aktarır.[4][5]
Bazı araştırmacılara göre Dunbuliler için kullanılan bir diğer isim ise "Dumuli" veya "Dımıli" olup[6][7][8], Kürtçede "sinbore - simbore - simore", "şenbe - şembe - şeme"deki gibi nb sesinin m sesine dönüştüğü örneklerden hareketle Dunbuli kelimesinin de zamanla Dımıli/Dumuli kelimesine evrildiğini iddia etmişlerdir.[9] Kürt şair Ahmed-i Hani de bazı şiirlerinde Dunbulilerden "Dumil" veya "Dimil" olarak bahseder ve onları diğer Kürt aşiretleri ile birlikte anar.[10][11]
Tarihi
Dunbuliler, Tuhfe-i Şahi'de İran'daki Türk kökenli topluluklar arasında yer alsa da Şerefname'de Kürt aşiretleri arasında sayılır.[12] Şerefname bu aşiretten "Dunbuliye Boxtî" (Botanlı Dunbuliler) diye bahseder. Türkiye'nin güneydoğusundaki Siirt ve Cizre arasında bir Kürt bölgesi olan Bohtan'dan gelmişlerdir. İlk ataları, 1378'de Sokmanabad'ın hükümdarı olan İsa Bey idi. Soyundan gelen Şeyh Ahmed Bey, Türkmen Ak Koyunlu'nun hizmetine girdi ve daha sonra aile Fars yönetiminde birkaç görev yaptı. Şerefhan Bitlisi'ye göre, Dunbuli kabilelerinin üyeleri Yezidi idi, ancak İsa Bey diğer ailelerle birlikte İslam'a geçiş yaptı.[13] Aşiret, 13.yüzyıldan kalma bir Yezidi elyazmasında (Pir Sini Bahri/Daranî metninde) "Dumılan" ismiyle kaydedilmiştir.[14] Ahmed Bey oğlu, Hacı bey (Hacı Sultan), 1501-1722 yılları arasında I. Tahmasb yönetimindeki Safevi devletinde Sokmanabad ve Hoy Valisi oldu. 1530'da Dunbuli ailesi, o bölgede Çor ve Salmas bölgeleri de dahil olmak üzere yarı özerk bir emirlik kurdular. I. Şah Abbas zamanında aile, Çor ve Hoy'da bir çizgiye yayıldı, bazen kendi aralarında güç için savaştılar. 1736'da Safevi hanedanının yıkılmasından sonra, Dunbuli valileri Hoy ve Tebriz'in hanları oldu.[2] Dunbuli klanı, 1747'de Nadir Şah Afşar'ın ölümü ile 1796'da Ağa Muhammed Han Kaçar'ın taç giymesi arasında yaklaşık elli yıl boyunca Hoy Hanlığı'nı ve Tebriz Hanlığı'nı yarı bağımsız yöneticiler olarak yönetiler. Ayrıca, Afşar Hanedanı, Zend Hanedanı ve Kaçar Hanedanı olmak üzere bu üç önemli hanedan ile ittifak kurdular.
Bu zamanın ilk seçkin Emiri Necef Kulu Han'dı. Necef Kulu Han'ın babası I. Şahbaz Han, 1731'de kuzeni Eyüp Han tarafından öldürüldükten sonra, onu Çor ve Salmas Valisi olarak göreve geldi. 1734'te, daha sonra Nadir Şah Afşar'ın hizmetine baş silahşör olarak girdi. Hindistan'a yaptığı fetihlerde Şah'ı takip etti ve amir ol-'omara (komutanların Komutanı) ve daha sonra Hoy Valisi yapıldı. 1742'de Tebriz'in beylerbeyi ("valiler Valisi", yani genel Vali) oldu. 1747'de ise Tebriz'in yönetici Hanı oldu ve Nadir Şah'ın halefi altında da bu görevde kaldı. Feth Ali Han'ın ölümünden sonra, Dunbuli hanları 1757'de küçük oğlu Ağa Muhammed Han'ı Tebriz hükümdarı ve Necef Kulu Han'ı genç prensin koruyucusu yapan Muhammed Hasan Han Kaçar'a bağlılıklarını taahhüt ettiler. 1762'de, Şahbaz Han ve Necef Kulu Han'ın oğlu Abdurrezzak Bey'i 1763'te Şiraz'a rehin olarak Gönderen Karim Han Zend ile ittifak kurdular. Necef Kulu Han, hanlığında pasifleştirilmiş hükümdar olarak kalırken ve Şahbaz Han, Şiraz'da Hoy'un fiili Valisi olarak kalırken, Donboli alanlarındaki gerçek güç, 1763'ten 1786'da ölümüne kadar en güçlü Donboli hükümdarı olarak hüküm süren Şahbaz'ın kardeşi Amir Ahmed Han'dı. 1786'da Ahmad Han ve en büyük oğlu, Şahbaz'ın oğulları tarafından öldürüldü. Ahmed Han'ın ikinci oğlu Hüseyin Kulu Han, 1786'da babasının yerine geçti. 1791'de Ağa Muhammed Han ve Kaçar Hanedanlığı ile anlaştı ve Tebriz, Hoy ve Erdebil Valisi oldu. 1792'de Hüseyin Kulu Han, Azerbaycan'ın amir ol-'omara ve beylerbeyi unvanını aldı. Ayrıca, Ağa Muhammed'in şahanşah ve tüm İran'ın İmparatoru ilan edildiği 1792'de Babür bozkırındaki Şah'ın taç giyme törenine katıldı. Hüseyin Kulu Han'ın 1798'de ölümünden sonra, 15.000 adamıyla merkezi hükûmete isyan eden, veliaht Prens Abbas Mirza tarafından mağlup edilen ve son olarak 1800'de Rusya'ya göç eden küçük kardeşi Cafer Kulu Han tarafından tahttan indirildi.
Dunbuli-Zaza İlişkisi
Peter Lerch, Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından ve onların Zazaca konuştuğundan bahseder.[15] Süleyman Sabri Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat adlı eserinde, Dünbılî aşiretinin geniş bir alana yayıldığını ve onların Cizre Bohti Yezidileriyle münasbetleri olduğunu aktarır ve oradan Van tarafına geldikleri görüşünün kabul gördüğünü söyler. Aynı eserde kendi tetkiklerini aktaran Süleyman Sabri, "Diyarbekir, Genc, Kulp, Çabakçur, Siverek civarı halkı kamilen Zaza'dırlar. Zazalara Dunbuli derler" ifadeleriyle Zazalar ile Dünbılilerin bağlantısını belirtir.[16] Ziya Gökalp Kurmanclar'ın Zazalara "Dunbulî" dediğini belirtir.[17] M. Şerif Fırat Doğu illeri ve Varto Tarihi kitabında birçok yerde Zaza ve Dumbeli isimlerini "Zaza-Dumbeli" terkibi içinde veya "Dumbeli Zazalar" şeklinde kullanır.[18] Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.[19]
Karl Hadank, Peter Lerch'in Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından bahsettiği görüşünü eleştirirken, Dumbeli aşiretinin Khoi (Hoy) tarafında Türkçe konuşan bir aşiret olduğunu belirtir[20] Gerçekten de, Salmas ve Hoy bölgesinde yaşayanlar Minorski'ye göre 18. yy.'da Azerileşmişlerdir. Bu gün itibarıyla Azerice konuşmaktadırlar.[21] Ancak, Maunsell'in 1899 tarihli aşiret listesinden de anlaşıldığı gibi, Bitlis ve Diyarbekir vilayetlerine de dağılmışlardır.[22]
Kaynakça
- ^ Dāwud, ʿAli Āl-e; Oberling, Pierre (30 Ağustos 2020). "DONBOLĪ". Encyclopaedia Iranica Online (İngilizce). 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ a b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (İngilizce). 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2021.
- ^ دُنْبُل كفنْفُذٍ قَبِيلَةٌ مِن الأَكراد بنَواحِي المَوصِل منهم أحمدُ بنُ نصر الفقيه الشافِعي وعليّ بن أبي بكر بن سُلَيمانَ المُحَدِّثُ الدُّنْبُلِيّان Mecdeddîn Yakûb Fîrûzabadî, El-Qamusu'l-Mûhît, C. 3, Mısır 1979, s. 366
- ^ "وقال ابنُ دُرَيد في الجَمهرة : الدُّنْبُل : ليس بالعربي وإنما هو الدُّمَّل" Mürtezâ ez-Zebîdî, Tâc-ül-arûs fî şerh-il-kâmûs 11 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., online erişim: 19.12.2014
- ^ İbn Düreyd (ö.933), Cemheretü'l-Lugat, 2.cilt, Beyrut (Lübnan) 1987, s. 1118
- ^ Abdullah Demir, "19. Yüzyılda Zazaların Nüfusu ve Demografik Yapısı", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.104 vd: "Osmanlı vesikalarında Dımıli ( ديملي ), Dünbülî ( دنبلي ) ve Dunbelî ( دونبل ) olmak üzere üç şekilde kayıtlara geçmiştir."
- ^ Veysel Başçı, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akademi SBD 14 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., C. 3, S. 2, 2019, s. 67: "Çeşitli kaynaklarda bu kelime; Dunbuli, Dunbeli, Dımıli, Dımılli, Dımbıli, Dınbıli, Dınbılî, Dunbeli, Dumbeli, Dünbeli, Dünbelli, Dümbülü, Dümbüllü, Dümbili, Donboli ve Denabile şeklinde kullanılmıştır."
- ^ Murat Alanoğlu, "Zazalar", DİA 14 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ek Cilt-2, 2016, s. 696: "Bu isim Osmanlı belgelerinde Dîmilî, Dünbülî ve Dûnbelî (دونبلي) olmak üzere farklı biçimlerde zikredilir."
- ^ Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları 2 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul 1996 (online erişim: 18.12.2014)
- ^ Ebdullah M. Varlî, Dîwan û Gobîdeyê Ahmedê Xanî yêd Mayîn, Îstanbul 2004, s. 109:
Hani, Murtaza Kulî Han Dunbulî için yazdığı şiirde şöyle der:
Mizgîn me hatî xweş xeber / Xan Murteza bûye serwer
Şah û serdarê Kurdustan / ji dil derxistin ew keder
(...) Çi Osmanlî çi Sefewî / her du gohdarêd pendêd wî
Emn û parizîya merzê wî / karî dikir hemî li ber
Dadvan bû ew hemî deman / Dumil, Mehmûd û Sipîkan
Xanî, Mehend hemî Kurdan / peymangir bûn ji bo serwer - ^ Veysel Başçı , "Ehmedê Xanî’den Dunbulî hanına bir tebrik iki öğüt" 14 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., GazeteDuvar, 17 Nisan 2021. (erişim: 14 Mayıs 2021)
- ^ The Journal of Ottoman Studies XII 14 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul, 1992, s. 470-471: "Tuhfe-i Şahi'de aşiretlerin nüfus miktarları gibi mensup oldukları topluluklar hakkında verilen bilgiler güvenilir değildir. KUNKE bu bilgileri, eserinin açıklamalar bölümünde başka kaynaklarla karşılaştırır. (...) İran'daki Türk asıllı topluluklardan olarak Tuhfe-i Şahi'de Dumbuli ve Şakaki taifeleri de gösterilmektedir. Bunlardan her ikisini de Şerefname Kürt kabileler arasında sayar. Bununla beraber, Hoy çevresinde yerleşmiş olan Dumbuli (BOZARSLAN'ın okuyuşu ile: Dunbıli) kabilesinin Türkçe konuştuğu hem 19. yüzyıl başlarında JOUANNIN, hem de bizzat Şerefname'de ifade edilmektedir. (...)"
- ^ "Bloomsbury Collections - Kurds and Yezidis in the Middle East - Shifting Identities, Borders, and the Experiences of Minority Communities". www.bloomsburycollections.com (İngilizce). 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2021.
- ^ Dimitri Pirbari, Nodar Mossaki & Mirza Sileman Yezdin (2019): A Yezidi Manuscript: — Mišūr of P’īr Sīnī Bahrī/P’īr Sīnī Dārānī, Its Study and Critical Analysis 29 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iranian Studies, DOI: 10.1080/00210862.2019.1669118
- ^ Malmîsanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 12
- ^ Süleyman Sabri Paşa, Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul, 1928, s.42-43
- ^ Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, s. 27
- ^ M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, MEB, İkinci baskı, Ankara 1961, s. 10, 11, 24, 27, 55, 66, 125 ve s. 67, 69
- ^ Ramazan Eroğlu, Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")
- ^ Hadank, Mann/Hadank, Die Mundarten der Zâzâ, Leipzig 1932, s. 2-3
- ^ "DonBoli.info - تاریخ طایفه دنبلی". 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2013.
- ^ List of Kurdish tribes in the South of Bitlis Vilayet and East of Diyarbekir Vilayet prepared by British Military Attaché Maunsell, 1899 & F.R. Maunsell, Military Report on Eastern Turkey in Asia. Vol. IV - Middle Euphrates Valley. Country from the Gulf of Alexandretta towards Erzerum and Bitlis. Compiled for the Intelligence Department, War office. 1904, s. 78
Dış Bağlantılar
- Şerefhan: Şerefname (çev.: Mehmet Emin Bozarslan), İstanbul 1971.
- Minorsky, V. : "The Kurds", Encyclopaedia of Islam, Leiden, 1927.
- Malmisanij, M.: Kırd, Kırmanc, Dimili veya Zaza Kürtleri 15 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Deng Yayınları, Kasım 1996
- Başçı, V.: “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akademi SBD 9 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., C. 3, S. 2, 2019, s. 74
- Dimili kürtleri (almanca) 28 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Iranica: "Donbolî" 4 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
