İçeriğe atla

Duhalar

Duhalar
(Tuʰha Ulǝs / Духалар / Тухалар)
Rusya'daki Tuvalar ile Moğolistan'daki Duhaların coğrafyası
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Moğolistan Moğolistan (Hövsgöl)
Diller
Duhaca (Tuvacanın lehçesi)
Din
Çum adı verilen Sibirya Türk çadırı

Duhalar[1] ya da Tuhalar veya Tsaatanlar (kendilerince: Tuʰha Ulǝs, Духалар Duḫalar ya da Тухалар Tuḫalar,[2] Moğolca Цаатан, Tsaatan), Moğolistan'ın orta kuzey bölgesindeki Hövsgöl aymağında (Хөвсгөл аймаг) yaşayan Türk halklarından Tuvaların 2010 yılında 282 kişilik[3] nüfusa sahip soyu tehlike altında olan ren geyiği çobanı tengrici göçebe kabilesidir.[4][5][6]

Adlandırma

Esasen Tuva Cumhuriyetinin Toju (Тожу кожуун) ilinde yaşayan Ak Todu, Soyon Kırgız, Hanaçı, Maat, Balıkçı ve Hular boylarının karışımıdır.[7][8] Kendi adları olan Duha/Tuha kelimesi Tuga/Tuha, Tuva/Tıva, Tofa ve Tuba adlarıyla kökteştir. Tabgaçlar için kullanılan Toba (Çince 拓跋 Tuòbá) adıyla ilgili olduğu sanılıyor ve kimilerine göre Tuvalar bir dönem Çin'i yöneten Tobaların torunlarıdır.[9]

Diğer adları olarak Hövsgöl Uygurları (Moğolca Хөвсгөлийн Уигар) ya da Hövsgöl Uryanhayları (Moğolca Хөвсгөлийн Урианхай) biçimleri de kullanılır. Yörede yaşayan Moğol kabilesi Darhadlar Duhaları "Uygur" (Уигар) olarak adlandırırlar.[10] Moğolistan'da resmi olarak Tsaatan (Цаатан) adı kullanılır ve bu ad Moğolca «ren geyiği» anlamındaki цаа tsaa (ya da цаа буга tsaa buga) ile aitlik bildiren -тан -tan ekiyle kuruludur. Moğolcada bazen Уигар Цаатан [Uigar Tsaatan] ya da Цаатан Уигар [Tsaatan Uigar] adları da kullanılır.

Erken tarihte Soyot-Uryanhaylar (Rusça Сойоты-урянхайцы) ya da Tayga sakinleri (Moğolca Тэйгин Ирджед) adları da kullanılmıştır.[11]

Nüfus

Yaklaşık 44 aile ve 200-400 kişilik nüfusa sahiptirler ve soyları ve dilleri büyük ölçüde tehlike altındadır.[4] Tsagaannuur sumunda (Цагааннуур сум) 269 kişi bulunur.[12] Moğolistandaki nüfusları 2000 yılında 303 kişi iken 2010 sayımında bu rakam 282 kişidir.[3]

Dil

Duhaların dilleri Duhaca (Tuʰha sös, SIL International dkh,[13] MultiTree 1hv[14]), Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.[15]

UNESCO'ya göre dilleri Buryatya'daki Soyotların dili içinde değerlendirilir ve kültürleriyle birlikte yok olma tehlikesindedir.[16] Rusçada Soyot-Tsatan dili (ru:Сойотско-цатанский язык) adı altında ele alınır ve iki lehçesinden biri Buryatya'daki Soyotların (сойыт тыл Soyıt tıl) diğeri ise Moğolistan'daki Duhaların (тyъha тыл Tuha tıl) şivesidir.

Din

Günümüzde Duhaların dini, Moğollar gibi Budizm değil, Tengriciliktir.[17][18]

Ekonomi

Kızılderililer gibi çadırlarda (çum) barınan Duhalar, ren geyiklerini ulaşım aracı olarak kullandıkları gibi boynuz ve sütünden de yararlanırlar; fakat genelde etini yemezler ve et ihtiyacını sığın ya da yaban domuzu gibi diğer av hayvanlarından sağlarlar.[17]

Duhaların ren geyiği eğitimi ve doğal yaşamları ekoturizm etkinliğiyle turist çekmektedir.[19]

Kaynakça

  1. ^ Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133
  2. ^ "The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  3. ^ a b Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн
  4. ^ a b "The Disappearing Reindeer People". 21 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  5. ^ "Ancient Roots of Mongolian Traditions". 24 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  6. ^ Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
  7. ^ Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir)
  8. ^ Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri 15 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. ^ Tuvalar ve Tuvaca 28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996.
  10. ^ Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93.
  11. ^ Цаатаны 16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
  12. ^ М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193
  13. ^ http://www.sil.org/iso639-3/cr_files/2011-057_dkh.pdf []
  14. ^ MultiTree: The Dukhan Language
  15. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  16. ^ "Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  17. ^ a b "NBC News : Mongolia's 'reindeer' people jump into the future". 30 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 
  18. ^ http://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/28526955.asp 24 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kayıp Türkler 'Ren Geyiği İnsanları' Dukhalar
  19. ^ "Цаачин төв (Tsaatan Community & Visitors Center)". 17 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Tuva Cumhuriyeti</span> Rusya Federasyonu’nda Güney Sibiryada özerk bir Türk cumhuriyeti

Tuva Cumhuriyeti veya Tıva Cumhuriyeti ; Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya'da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Tuva cumhuriyeti, adını, Türk halklarından biri olan Tuvalardan alır. Tıva Cumhuriyeti olarak da Türkiye Türkçesinde kullanımı vardır. Moğolistan'a komşu olan cumhuriyetin yüzölçümü 170.500 km²'dir. Nüfusu 313.612 kişidir. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Krayı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryatya çevrelemiştir. Çevresindeki ülkelere göre Türk nüfusunun en yoğun olduğu Güney Sibirya ülkesidir.

<span class="mw-page-title-main">Tuva Halk Cumhuriyeti</span> Komünist, 20. yüzyıl türk devleti

Tuva Halk Cumhuriyeti, 1921-1944 yılları arasında Güney Sibiryada şimdiki Tuva Cumhuriyeti topraklarında bağımsız yaşamış bir Türk cumhuriyetidir. 11 Ekim 1944'te SSCB'ye bağlanmıştır. Kuruluşta Tandı Uranhay ülkesindeki Tañnı Tuva Cumhuriyeti adı sonra Tuva Halk Cumhuriyeti olarak değiştirilmiştir. Tuva meclisinin ilk başkanı Buyan Badırgıdır.

Tofaca veya Tofa Türkçesi, Rusya'da yaşayan Tofalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan bir Türk dilidir. 2010 yılında yalnızca 93 kişi tarafından konuşulan dil Tofa dili Tuvacaya yakın olup Soyot Tuka Türkçesi gibi tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır.

<span class="mw-page-title-main">Tuvaca</span> Rusyada bir Türk dili

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili, Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır.

<span class="mw-page-title-main">Tuvalar</span> Türk etnik grubu

Tuvalar veya Tıvalar, Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir. Moğolistan'da yaşayan Duhalar Tuvaların ayrıksı kabilesidir.

<span class="mw-page-title-main">Hövsgöl Gölü</span>

Hövsgöl Gölü,, Moğolistan'daki ikinci büyük göldür.

<span class="mw-page-title-main">Burçin İlçesi</span>

Burçin İlçesi, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesinin kuzeyinde, Altay İline bağlı bir ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Soyotlar</span> Türk halkı, Rusya içerisinde

Soyot veya Soyotlar — Rusya içinde yaşayan ve dilleri ile kültürleri yok olma tehlikesine maruz bir Türk halkıdır. 2002 nüfus sayımına göre, Rusya'da 2769 kişi Soyot Türkleri vardır. Soyları ve dilleri yok olma tehlikesi bulunan Türk içinde olup aslında Tuvalar ile büyük benzerlik teşkil ederler, fakat Soyot Türkleri çok eski zamanlardan beri Buryatya'nin Ahın rayonunda yaşamaktadırlar. Soyot Türklerinin yerel dili yeniden düzenlenmiş ve bir ders kitabı haline getirilerek Oka'da bazı okullarda öğretim yapılmaya çalışılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Toju Tuvaları</span>

Toju Tuvaları, Rusya'da Tuva Cumhuriyetinin kuzeydoğu bölgesindeki Toju kojuununda yaşayan Türk halklarından Tuvaların bir boyu.

<span class="mw-page-title-main">Sayan dilleri</span> Sibirya türk dilleri alt grubu

Sayan dilleri ya da Sayan Türk dilleri veya Tuva dilleri, Türk dillerinden Sibirya Türk dilleri grubunun bir alt grubu. Rusya'da Tuva Cumhuriyeti, Buryatya ve İrkutsk Oblastında, Moğolistan ve Çin'de konuşulur.

Tsagaannuur, Moğolcası Sagannur veya Türkçe adıyla Akgöl ilçesi Moğolistan'ın kuzeybatısında Hövsgöl Aymakında yer almaktadır. 5.410 km² alana sahip olup toplam nüfus 2000 yılında 1317 kişidir.Nüfusun çoğunluğu bir Moğol boyu olan Darkhat olup 269 kişi türk boyu olan Dukhadır. Dukhalar Moğolcada Tsaatan olarak veya Tsaatan Uygurları olarak da adlandırılır.

Soyot Tuka Türkçesi veya Soyot Türkçesi (Rusça:Сойо́тско-цата́нский язык — Türk dilleri içinde Tuvaca ve Tofaca'ya en yakın bir Türk lehçesidir. İki şive veya ağza ayrılır: Birincisi, Buryatyada Soyot Türkleri tarafından konuşulan Soyotça, dil tükenmek üzeredir. İkincisi Moğolistanın Darhat yöresinde Moğolcada Çatan denilen Tu'ka dilidir. Tu'ka Türkçesi de Moğolistanda yine Uygur Uranhay dili ve Çatan dili olmak üzere yine iki ağza ayrılır.

Duha Türkçesi, Duhaların dilleri Duhaca Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Hövsgöl (il)</span> Moğolistanın kuzeydoğusunda bir il

Hövsgöl ili, Moğolistan'ın 21 ilinden biridir. İl, ülkenin kuzeydoğusunda yer almaktadır. Yüzölçümü 100,628.82 km² olan ilin nüfusu 2007 yılı itibarı ile 123,275'tir. Adını Hövsgöl Gölü'nden almaktadır. İlin merkezi Mörön şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Kargı (sum)</span>

Kargı sumu — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belediye idari birimidir.

<span class="mw-page-title-main">Şınaa (sum)</span>

Şınaa sumu — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belediye idari birimidir.

<span class="mw-page-title-main">Emi (sum)</span>

Emi sumu — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belediye idari birimidir.

<span class="mw-page-title-main">Beldir Çazı</span>

Beldir Çazı — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı Kargı beldesinin yönetim merkezi olan köy.

<span class="mw-page-title-main">Ottuk Daş, Tere Höl kojuun</span>

Ottuk Daş — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı Emi beldesinin yönetim merkezi olan köydür.