İçeriğe atla

Doymuş yağ

Yağ türleri
Bileşenler
Üretilmiş yağ

Doymuş yağ, yağ asidi zincirlerinin tümü veya ağırlıklı olarak tek bağlara sahip olduğu bir yağ türüdür. Bir yağ iki çeşit daha küçük molekülden yapılır: gliserol ve yağ asitleri. Yağlar uzun karbon (C) atom zincirlerinden yapılır. Bazı karbon atomları tek bağlarla (-C-C-) ve diğerleri çift bağlarla (-C=C -) bağlanır. Çift bağlar, tek bağlar oluşturmak için hidrojen ile reaksiyona girebilir. Buna doymuş denir çünkü ikinci bağ kırılır ve bağın her yarısı bir hidrojen atomuna (doymuş) bağlanır

Çoğu hayvansal yağ doymuş. Bitkisel yağ ve balık yağları genellikle doymamış. Çeşitli gıdalar farklı oranlarda doymuş ve doymamış yağ içerir. Hidrojene yağda kızartılmış yiyecekler, pizza ve sosis gibi birçok işlenmiş gıdalar doymuş yağ içeriği yüksektir. Mağazadan satın alınan bazı unlu mamuller de, özellikle kısmen hidrojene yağlar içerenler. Yüksek oranda doymuş yağ ve diyet kolesterolü içeren yiyeceklerin diğer örnekleri arasında domuz yağı veya schmaltz gibi hayvansal yağ ürünleri, yağlı etler ve yoğurt, dondurma, peynir ve tereyağı gibi tam veya azaltılmış yağlı süt ile yapılan süt ürünleri bulunur. Bazı bitkisel ürünler, hindistancevizi yağı ve hurma çekirdeği yağı gibi yüksek doymuş yağ içeriğine sahiptir.

Dünya Sağlık Örgütü de dahil olmak üzere birçok tıbbi kuruluş tarafından yayınlanan kılavuzlar, sağlığı desteklemek ve kardiyovasküler hastalık riskini azaltmak için doymuş yağ alımının azaltılmasını savunmuştur.Birçok inceleme makalesi ayrıca doymuş yağda düşük bir diyet önermektedir ve kardiyovasküler hastalıklar, diyabet veya ölüm risklerini azaltacağını savunmaktadır. Baskın tıbbi görüş doymuş yağ ve kardiyovasküler hastalık yakından ilişkili olmasına rağmen çağdaş değerlendirme az sayıdadır.

Beslenme etiketleri düzenli olarak bunları birleştirirken, doymuş yağ asitleri besin grupları arasında farklı oranlarda ortaya çıkar. Laurik ve miristik asitler en çok "tropikal" yağlarda (örneğin, palmiye çekirdeği, hindistancevizi) ve süt ürünlerinde bulunur. Et, yumurta, kakao ve fındıktaki doymuş yağ öncelikle palmitik ve stearik asitlerin trigliseritleridir.

Yaygın gıdaların doymuş yağ profili; Toplam yağ yüzdesi olarak esterlenmiş yağ asitleri [1]
Gıda Laurik asit Miristik asitPalmitik asitStearik asit
Hindistancevizi yağı% 47 % 18 % 9 % 3
Hurma çekirdeği yağı % 48 % 1 % 44 % 5
Tereyağı% 3 % 11 % 29 % 13
dana kıyma0% % 4 % 26 % 15
Somon 0% % 1 % 29 % 3
Yumurta sarısı 0% % 0.3 % 27 % 10
Kaju fıstığı% 2 % 1 % 10 % 7
Soya yağı 0% 0% % 11 % 4

Yağ asitlerinin bazı yaygın örnekleri:

Kalp-damar hastalığı

Doymuş yağ alımı, kan kolesterol seviyeleri ve kardiyovasküler hastalık salgını arasında güçlü, tutarlı ve dereceli ilişkiler vardır.[2] İlişkiler nedensel olarak kabul edilir.[3][4]

Beslenme ve Diyetetik Akademisi,[5] İngiliz Diyetisyenler Derneği,[6] Amerikan Kalp Derneği,[2] Dünya Kalp Federasyonu,[7] İngiliz Ulusal Sağlık Servisi,[8] gibi birçok sağlık otoritesi,[9][10] doymuş yağın kardiyovasküler hastalık için bir risk faktörü olduğunu tavsiye eder. Mayıs 2015'te Dünya Sağlık Örgütü doymuş yağlardan doymamış yağlara geçilmesini önermektedir.[11]

Az sayıda, sınırlı sayıda sistematik derleme, doymuş yağ ve kardiyovasküler hastalık arasındaki ilişkiyi incelemiş ve farklı sonuçlara varmıştır.

Randomize kontrollü Amerikan Kalp Derneği tarafından yapılan bir 2017 sistematik gözden klinik çalışmalarda diyet doymuş yağ alımını azaltmak ve tekli doymamış ve çoklu doymamış yağlar ile değiştirerek elde edilen azalmaya benzer, yaklaşık 30% oranında kardiyovasküler hastalık azaltabileceğini göstermiştir Statin korumak için tedavi kanı kolesterol normal sınırlar içinde.[2]

Randomize, kontrollü çalışmaların 2017 sistematik olarak gözden geçirilmesi, doymuş yağların çoğunlukla n-6 çoklu doymamış yağlarla değiştirilmesinin koroner kalp hastalığı (KKH) olaylarını, KKH mortalitesini veya toplam mortaliteyi azaltma olasılığının düşük olduğu sonucuna varmıştır. 2017 incelemesi, daha önceki meta-analizlerde yer alan yetersiz kontrollü çalışmaların (örneğin, diğer yaşam tarzı faktörlerini kontrol edememe) önceki sonuçları açıkladığını göstermiştir.[12]

2015 sistematik incelemesi, doymuş yağ tüketimi ile kalp hastalığı, inme veya diyabet riski arasında da bir ilişki bulamadı. Bununla birlikte, bu çalışma sadece gözlemsel çalışmalara bakmıştır ve bu nedenle neden ve etkiyi belirlemek için kullanılamaz.[13]

Yağ asitlerinin diyetle alımının gözlemsel çalışmalarına, kandaki ölçülen yağ asidi seviyelerinin gözlemsel çalışmalarına ve çoklu doymamış yağ takviyesinin müdahale çalışmalarına bakan 2014 sistematik bir derleme, bulguların long zincir omega-3 ve omega-6 ve çoklu doymamış yağ asitleri içerir ve toplam doymuş yağ asitlerinin tüketiminin azaldığını gösterir.[14] Araştırmacılar, sonuçlarına rağmen, özellikle başlangıçta sağlıklı olan insanlarda daha fazla araştırmanın gerekli olduğunu kabul ettiler. Bu derlemedeki potansiyel zayıflıklar nedeniyle, uzmanlar, insanların doymuş yağ tüketimini azaltmak için mevcut yönergeler ile kalmasını tavsiye etmektedir.[15][16] Amerikan Kalp Derneği, bu kohort çalışmalarının, klinik çalışmaların aksine, daha az doymuş yağ tüketenler için yedek bir makro besin maddesi olarak karbonhidrat tüketimini kontrol etmede daha fazla zorluk yaşadığını belirtti.[2]

Amerikan Kalp Derneği, 2017 [2]"Kardiyovasküler hastalık (KVH), 2013'teki toplam küresel ölümlerin% 31.5'ini oluşturan yıllık 17.3 milyon ölüme neden olan önde gelen küresel ölüm nedenidir. 2014 yılında, Amerika Birleşik Devletleri'nde yaklaşık 808.000 kişi kalp hastalığı, felç ve diğer KVH'lerden öldü ve her 3 ölümden yaklaşık birine dönüştü. Diyetle doymuş yağ alımının azaltılması ve tekli doymamış ve çoklu doymamış bitkisel yağ ile değiştirilmesi, statin tedavisi ile elde edilen azalmaya benzer şekilde CVD'yi yaklaşık% 30 oranında azaltmıştır. Buna karşılık, doymuş yağın çoğunlukla rafine edilmiş karbonhidratlar ve şekerlerle değiştirilmesi, düşük CVD oranları ile ilişkili değildir ve klinik çalışmalarda CVD'yi azaltmamıştır. "
DiNicolantonio, 2016 [17]Pek çok kanıt, CHD'de etyolojik olarak doymuş yağdan daha fazla şeker eklediğini göstermektedir. Diyet kılavuzlarını, doymuş yağı azaltmak için odağı önerilerden uzaklaştırmak ve ilave şekerlerden kaçınmak için önerilere yönlendirmek için çağırıyoruz.
Harcombe, 2015 [18]Serum kolesterolünde azalmalar gözlenmesine rağmen doymuş yağın çoklu doymamış yağ ile değiştirilmesi sırasında CHD ve tüm nedenlere bağlı mortalitede bir azalma gözlenmemiştir.
de Souza, 2015 [13]Doymuş yağlar tüm ölüm nedenleri, CVD, CHD, iskemik inme veya tip 2 diyabet ile ilişkili değildir, ancak kanıtlar metodolojik sınırlamalarla heterojendir.
Schwab, 2014 [19]Doymuş yağın çoklu doymamış yağla kısmen değiştirilmesinin, özellikle erkeklerde kardiyovasküler hastalık riskini azalttığına dair ikna edici kanıtlar vardı.
Chowdhury, 2014 [14]Yüksek seviyelerde doymuş yağ alımının koroner hastalık üzerinde hiçbir etkisi olmamıştır. Kanıtlar, yüksek çoklu doymamış yağ asitleri tüketimini ve düşük toplam doymuş yağ tüketimini teşvik eden kardiyovasküler kılavuzları açıkça desteklemedi.
Hooper, 2012 [20]Diyetlerde doymuş yağın azaltılması, kardiyovasküler olay riskini yüzde 14 azaltmasına rağmen, mortaliteyi azaltmadı.
Micha, 2010 [21]İnsan çalışmalarından elde edilen tutarlı kanıtlara dayanarak, doymuş yağ asitlerinin çoklu doymamış yağ ile değiştirilmesi,% 5 enerji ikamesi için ~% 10 risk azalması ile koroner kalp hastalığı riskini hafifçe azaltır; oysa SFA'nın karbonhidrat ile değiştirilmesinin bir yararı yoktur ve SFA'nın tekli doymamış yağ ile değiştirilmesinin belirsiz etkileri vardır.
Mozaffarian, 2010 [22]Bu bulgular, SFA yerine çoklu doymamış yağ (PUFA) tüketmenin, randomize kontrollü çalışmalarda (RCT) Koroner Kalp Hastalığı (KKH) olaylarını azalttığına dair kanıt sunmaktadır. Kalorilerin yüzdesi olarak doymuş yağların PUFA'larla değiştirilmesi CHD mortalitesini güçlü bir şekilde azalttı.
Siri-Tarino, 2010 [23]347.747 denekten 5-23 yıllık takip, 11.006 KKH veya inme gelişti. Prospektif epidemiyolojik çalışmaların bir meta-analizi, diyetle doymuş yağın artmış CHD veya CVD riski ile ilişkili olduğu sonucuna varmak için önemli bir kanıt olmadığını göstermiştir.
Danaei, 2009 [24]Düşük PUFA alımının% 1-5 oranında artmış İskemik kalp hastalığı riski vardır: Düşük diyetli PUFA (SFA yerine). 30-44 yaş RR 1,05'te artış.
Mente, 2009 [25]Tek besinli RCT'ler, doymuş yağ asidi alımını azaltmanın KKH olayları riskini azaltıp azaltmadığını henüz değerlendirmemiştir. Çoklu doymamış yağ asidi alımı için, RCT'lerin çoğuna yeterince güç verilmemiştir   ve KKH sonuçlarında anlamlı bir azalma bulamadı.
Skeaff, 2009 [26]SFA alımı, 1.14 RR ile CHD mortalitesi ile anlamlı olarak ilişkili değildi. Ayrıca, KKH ölümüyle anlamlı bir ilişki yoktu. PUFA alımı, 1.25'lik bir RR ile CHD mortalitesi ile güçlü bir şekilde ilişkiliydi. Sağlık Profesyonelleri Takip Çalışması ve EUROASPIRE çalışma sonuçları toplam PUFA'nın sonuçlarını yansıttı; linoleik asit alımı KKH mortalitesi ile anlamlı derecede ilişkili idi.
Jakobsen, 2009 [27]"Dernekler, doymuş yağ asitlerinin, tekli doymamış yağ asitleri veya karbonhidratlar yerine çoklu doymamış yağ asitleri ile değiştirilmesinin, çok çeşitli alımlarda CHD'yi önlediğini ileri sürmektedir."
Van Horn, 2008 [28]% 25-35 yağ ancak <% 7 SFA ve TFA riski azaltır.

Birçok çalışma, doymuş yağlar yerine diyete çoklu doymamış yağların dahil edilmesinin daha faydalı CVD sonuçları ürettiğini bulsa da,[2] tekli doymamış yağların veya karbonhidratların ikame edilmesinin etkileri belirsizdir.[29][30]

Doymuş yağ tüketimi genellikle dislipidemi için bir risk faktörü olarak kabul edilir, bu da bazı kardiyovasküler hastalıklar için bir risk faktörüdür.[31][32][33][34]

Anormal kan lipit düzeyleri, yani yüksek toplam kolesterol, yüksek trigliserit seviyeleri, yüksek seviyelerde düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL, "kötü" kolesterol) veya düşük seviyelerde yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL, "iyi" kolesterol) hepsi artmış kalp hastalığı ve inme riski ile ilişkilidir.[7]

Meta analizler doymuş yağ ve serum kolesterol düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki bulmuştur.[2][35] Birçok faktörden kaynaklanabilecek yüksek toplam kolesterol seviyeleri, artmış kardiyovasküler hastalık riski ile ilişkilidir.[36][37] Bununla birlikte, yüksek total / HDL kolesterol oranı gibi kolesterolü ölçen diğer göstergeler, toplam serum kolesterolden daha belirleyicidir . 52 ülkede miyokard enfarktüsü üzerinde yapılan bir çalışmada, ApoB / ApoA1 (sırasıyla LDL ve HDL ile ilişkili) oranı, tüm risk faktörleri arasında CVD'nin en güçlü prediktörüdür.[38] Obezite, trigliserit seviyeleri, insülin duyarlılığı, endotel fonksiyonu ve trombojenisiteyi içeren, CVD'de rol oynayan diğer yollar vardır, ancak olumsuz bir kan lipit profilinin yokluğunda, bilinen diğer risk faktörlerinin sadece zayıf bir aterojenik etki.[39] Farklı doymuş yağ asitlerinin çeşitli lipit seviyeleri üzerinde farklı etkileri vardır.[40]

Kanser

Meme kanseri

2003 yılında yayınlanan bir meta-analiz, doymuş yağ ve meme kanseri arasındaki kontrol ve kohort çalışmalarında anlamlı bir pozitif ilişki bulmuştur.[41] Bununla birlikte, daha sonraki iki derleme, doymuş yağ alımı ve meme kanseri riskinin zayıf veya önemsiz ilişkilerini bulmuştur [42][43] ve karıştırıcı faktörlerin yaygınlığına dikkat ediniz.[44]

Kolorektal kanser

Bir derleme, hayvansal yağ tüketimi ile kolorektal kanser insidansı arasında pozitif bir ilişki olduğuna dair sınırlı kanıt bulmuştur.[45]

Yumurtalık kanseri

Klinik çalışmaların meta-analizleri, yüksek doymuş yağ tüketimi ile yumurtalık kanseri riskinin arttığına dair kanıt bulmuştur.[46]

Prostat kanseri

Bazı araştırmacılar, serum miristik asit [47][48] ve palmitik asit ve diyet miristik ve palmitik [49] doymuş yağ asitleri ve alfa-tokoferol takviyesi ile birlikte serum palmitik ile ilişkili olduğunu göstermiştir. doza bağımlı bir şekilde prostat kanseri riski. Bununla birlikte, bu ilişkilendirmeler, gerçek bir neden olmaktan ziyade, ön-vakalar ve kontroller arasında bu yağ asitlerinin alımındaki ya da metabolizmasındaki farklılıkları yansıtabilmektedir.

Kemikler

Artan kanıtlar, diyetteki yağ miktarının ve türünün kemik sağlığı üzerinde önemli etkileri olabileceğini göstermektedir. Bu kanıtların çoğu hayvan çalışmalarından elde edilmiştir. Bir çalışmadan elde edilen veriler, kemik mineral yoğunluğunun doymuş yağ alımı ile negatif ilişkili olduğunu ve erkeklerin özellikle savunmasız olabileceğini gösterdi.[50]

Diyet önerileri

Doymuş yağların diyet alımını azaltmaya veya sınırlandırmaya yönelik öneriler Dünya Sağlık Örgütü,[51] Amerikan Kalp Derneği,[2] Sağlık Kanada,[52] ABD Sağlık ve İnsan Hizmetleri Departmanı,[53] İngiltere Ulusal Sağlık tarafından yapılır. Hizmet,[54] Avustralya Sağlık ve Yaşlanma Bakanlığı,[55] Singapur Sağlık Bakanlığı,[56] Hindistan Sağlık ve Aile Refahı Bakanlığı,[57] Yeni Zelanda Sağlık Bakanlığı,[58] ve Hong Kong Sağlık Bakanlığı.[59]

2003 yılında, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) uzman danışma raporu "doymuş yağ asitleri alımının doğrudan kardiyovasküler riskle ilişkili olduğu sonucuna varmıştır.[60] Geleneksel hedef, doymuş yağ asitlerinin alımını günlük enerji alımının% 10'undan daha azına ve yüksek riskli gruplar için% 7'den daha azına sınırlamaktır. Popülasyonlar% 10'dan daha az tüketiyorsa, bu alım seviyesini artırmamalıdır. Bu sınırlar dahilinde, miristik ve palmitik asitler açısından zengin gıdaların alımı, bu özel yağ asitlerinin içeriği daha düşük olan yağlarla değiştirilmelidir. Gelişmekte olan ülkelerde ise bazı nüfus grupları için enerji alımı yetersiz olabilir nerede, enerji harcaması yüksek ve vücut yağ depolar (VKİ <18.5 kg / m2) düşüktür olduğunu. Enerji ihtiyacının karşılanması gereğini akılda tutarak yağ tedarikinin miktarı ve kalitesi göz önünde bulundurulmalıdır. Hindistan cevizi ve palmiye yağı gibi belirli doymuş yağ kaynakları düşük maliyetli enerji sağlar ve yoksullar için önemli bir enerji kaynağı olabilir. "

Hastalık Kontrol Merkezleri (CDC) tarafından yayınlanan 2004 tarihli bir açıklamada, "Amerikalıların doymuş yağ alımını azaltmak için çalışmaya devam etmesi gerekiyor ..." [61] Ayrıca Amerikan Kalp Derneği tarafından yapılan incelemeler, Derneği doymuş yağ alımını azaltmayı önermeye yönlendirdi. 2006 önerilerine göre toplam kalorinin% 7'sinden daha azı.[62][63] Bu, ABD Sağlık ve İnsan Hizmetleri Departmanı tarafından, doymuş yağ tüketimindeki azalmanın sağlığı olumlu yönde etkileyeceğini ve kalp hastalığı prevalansını azaltacağını belirleyen benzer sonuçlarla örtüşmektedir.[64]

İngiltere, Ulusal Sağlık Servisi, İngilizlerin çoğunun çok fazla doymuş yağ yediğini iddia ediyor. İngiliz Kalp Vakfı ayrıca insanlara doymuş yağları azaltmalarını tavsiye eder. İnsanlara doymuş yağları azaltmaları ve satın aldıkları yiyeceklerin etiketlerini okuması tavsiye edilir.[65][66]

2004 yılında yapılan bir gözden geçirme, "spesifik doymuş yağ asidi alımının daha düşük güvenli bir sınırı tespit edilmediğini" belirtti ve farklı doymuş yağ asidi alımlarının, farklı yaşam tarzlarının ve genetik geçmişlerin bir arka planına karşı etkisinin gelecekteki çalışmalarda odaklanması gerektiğini önerdi.[67]

Daha düşük doymuş yağ için battaniye önerileri, Amerikan Diyetisyenler Derneği'nin 2010 konferans tartışmasında, sağlıklı yağların ve rafine edilmemiş karbonhidratların tüketimini vurgulamak yerine doymuş yağları azaltmaya çok dar bir şekilde odaklandığı için eleştirildi. Diyetteki doymuş yağların, özellikle sağlık yararlarına sahip olabilen çoklu doymamış yağlar pahasına yüksek obezite ve kalp hastalığı riski taşıyan rafine karbonhidratlarla değiştirilmesinin sağlık riskleri hakkında endişe dile getirildi. Panelistlerin hiçbiri, doymuş yağların ağır tüketimini önermedi, bunun yerine genel diyet kalitesinin kardiyovasküler sağlık için önemini vurguladı.[68]

Literatür ve klinik çalışmaların 2017 kapsamlı bir incelemesinde, Amerikan Kalp Derneği, doymuş yağ alımının, kardiyovasküler hastalık riskini% 30 oranında azaltabilecek bir diyet ayarlaması olan tekli doymamış ve çoklu doymamış yağlar içeren ürünlerle azaltılmasını veya değiştirilmesini önerdi.[2]

Moleküler tanım

Doymuş yağ asidi miristik asidin iki boyutlu gösterimi
Doymuş yağ asidi miristik asidin boşluk doldurma modeli

İki boyutlu çizim, miristik asit molekülünün polikarbon kuyruğundaki karbon atomlarının her birine bağlı örtülü hidrojen atomlarına sahiptir (kuyrukta 13 karbon atomu; tüm molekülde 14 karbon atomu vardır).

Karbon atomları da iki düz çizgi arasındaki kesişme olarak tasvir edildiğinden dolaylı olarak çizilir. "Doymuş", genel olarak, Octet Kuralının izin verdiği şekilde, polikarbon kuyruğunun her bir karbonuna bağlı olan azami hidrojen atomu anlamına gelir. Bu aynı zamanda kuyruğun bitişik karbon atomları arasında sadece tekli bağların (sigma bağları ) mevcut olacağı anlamına gelir.

Kaynakça

  1. ^ "USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 20". United States Department of Agriculture. 2007. 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  2. ^ a b c d e f g h i "Dietary Fats and Cardiovascular Disease: A Presidential Advisory From the American Heart Association". Circulation. 136 (3). Temmuz 2017. ss. e1-e23. 
  3. ^ "European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice: executive summary". European Heart Journal. 28 (19). 2007. ss. 2375-2414. 
  4. ^ "Chapter 17 What Causes Cardiovascular Diseases?". Epidemiology and prevention of cardiovascular disease: a global challenge. 2nd. Jones and Bartlett Publishers. 2011. 
  5. ^ "Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Dietary Fatty Acids". Journal of the American Dietetic Association. 107 (9). Eylül 2007. ss. 1599-1611 [1603]. 
  6. ^ "Food Fact Sheet - Cholesterol" (PDF). British Dietetic Association. 22 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  7. ^ a b "Cardiovascular Disease Risk Factors". World Heart Federation. 30 Mayıs 2017. 28 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  8. ^ "Lower your cholesterol". National Health Service. 2 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  9. ^ "Nutrition Facts at a Glance - Nutrients: Saturated Fat". Food and Drug Administration. 22 Aralık 2009. 28 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  10. ^ "Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol". European Food Safety Authority. 25 Mart 2010. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  11. ^ "Healthy diet Fact sheet N°394". Mayıs 2015. 27 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. 
  12. ^ "The effect of replacing saturated fat with mostly n-6 polyunsaturated fat on coronary heart disease: a meta-analysis of randomised controlled trials". Nutrition Journal. 16 (1). Mayıs 2017. s. 30. 
  13. ^ a b "Intake of saturated and trans unsaturated fatty acids and risk of all cause mortality, cardiovascular disease, and type 2 diabetes: systematic review and meta-analysis of observational studies". BMJ. 351 (Aug 11). Ağustos 2015. ss. h3978. 
  14. ^ a b "Association of dietary, circulating, and supplement fatty acids with coronary risk: a systematic review and meta-analysis". Annals of Internal Medicine. 160 (6). Mart 2014. ss. 398-406. 
  15. ^ "Saturated fats and heart disease link 'unproven'". NHI Choices. 18 Mart 2014. 10 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  16. ^ "Dietary fat and heart disease study is seriously misleading". The Nutrition Source (İngilizce). 19 Mart 2014. 20 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2018. 
  17. ^ "The Evidence for Saturated Fat and for Sugar Related to Coronary Heart Disease". Progress in Cardiovascular Diseases. 58 (5). Mart 2016. ss. 464-72. 
  18. ^ Harcombe (Ocak 2015). "Evidence from randomised controlled trials did not support the introduction of dietary fat guidelines in 1977 and 1983: a systematic review and meta-analysis". Open Heart. 2 (1). ss. e000196. 
  19. ^ "Effect of the amount and type of dietary fat on cardiometabolic risk factors and risk of developing type 2 diabetes, cardiovascular diseases, and cancer: a systematic review". Food & Nutrition Research. Cilt 58. 2014. s. 25145. 
  20. ^ "Reduced or modified dietary fat for preventing cardiovascular disease". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 5 (5). Mayıs 2012. ss. CD002137. 
  21. ^ "Saturated Fat and Cardiometabolic Risk Factors, Coronary Heart Disease, Stroke, and Diabetes: a Fresh Look at the Evidence". Lipids. 45 (10). Ekim 2010. ss. 893-905. 
  22. ^ "Effects on Coronary Heart Disease of Increasing Polyunsaturated Fat in Place of Saturated Fat: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials". PLOS Medicine. 7 (3). Mart 2010. ss. e1000252. 
  23. ^ "Meta-analysis of prospective cohort studies evaluating the association of saturated fat with cardiovascular disease". American Journal of Clinical Nutrition. 91 (3). 2010. ss. 535-546. 
  24. ^ "The Preventable Causes of Death in the United States: Comparative Risk Assessment of Dietary, Lifestyle, and Metabolic Risk Factors". PLOS Medicine. 6 (4). Nisan 2009. ss. e1000058. 
  25. ^ "A systematic review of the evidence supporting a causal link between dietary factors and coronary heart disease". Arch. Intern. Med. 169 (7). Nisan 2009. ss. 659-69.  Free full-text 25 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  26. ^ "Dietary fat and coronary heart disease: summary of evidence from prospective cohort and randomised controlled trials". Ann. Nutr. Metab. 55 (1–3). 2009. ss. 173-201. 
  27. ^ "Major types of dietary fat and risk of coronary heart disease: a pooled analysis of 11 cohort studies". The American Journal of Clinical Nutrition. 89 (5). 2009. ss. 1425-32. 
  28. ^ "The evidence for dietary prevention and treatment of cardiovascular disease". Journal of the American Dietetic Association. 108 (2). Şubat 2008. ss. 287-331. 
  29. ^ "The role of reducing intakes of saturated fat in the prevention of cardiovascular disease: where does the evidence stand in 2010?". Am. J. Clin. Nutr. 93 (4). Nisan 2011. ss. 684-8. 
  30. ^ "Effect of changing the amount and type of fat and carbohydrate on insulin sensitivity and cardiovascular risk: the RISCK (Reading, Imperial, Surrey, Cambridge, and Kings) trial". Am. J. Clin. Nutr. 92 (4). Ekim 2010. ss. 748-58. 
  31. ^ "Diet, Nutrition and the Prevention of Chronic Diseases" (PDF). World Health Organization. 2003. 4 Nisan 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Mart 2011. 
  32. ^ "Cholesterol". Irish Heart Foundation. 2 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2011. 
  33. ^ Dietary Guidelines for Americans, 2010 (PDF). 7th. Washington, DC: U.S. Government Printing Office. Aralık 2010. 1 Nisan 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  34. ^ Critical Pathways in Cardiovascular Medicine. 2nd. Lippincott Williams & Wilkins. 2007. s. 243. 
  35. ^ "Dietary lipids and blood cholesterol: quantitative meta-analysis of metabolic ward studies". BMJ (Clinical Research Ed.). 314 (7074). 1997. ss. 112-7. 
  36. ^ "Systematic review on the risk and benefit of different cholesterol-lowering interventions". Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology. 19 (2). Şubat 1999. ss. 187-195. 
  37. ^ "Blood cholesterol and vascular mortality by age, sex, and blood pressure: a meta-analysis of individual data from 61 prospective studies with 55,000 vascular deaths". Lancet. 370 (9602). Aralık 2007. ss. 1829-39. 
  38. ^ "Chapter 11 Adverse Blood Lipid Profile". Epidemiology and prevention of cardiovascular disease: a global challenge. 2. Jones and Bartlett Publishers. 2011. s. 290. 
  39. ^ "Chapter 11 Adverse Blood Lipid Profile". Epidemiology and prevention of cardiovascular disease: a global challenge. 2nd. Jones and Bartlett Publishers. 2011. s. 277. 
  40. ^ "Fatty acids and atherosclerotic risk". Atherosclerosis: Diet and Drugs. Handbook of Experimental Pharmacology. 170. Springer. 2005. ss. 165-94. 
  41. ^ "Dietary fat and breast cancer risk revisited: a meta-analysis of the published literature". British Journal of Cancer. 89 (9). Kasım 2003. ss. 1672-1685. 
  42. ^ "Nutrition and primary prevention of breast cancer: foods, nutrients and breast cancer risk". European Journal of Obstetrics, Gynecology, and Reproductive Biology. 123 (2). 1 Aralık 2005. ss. 139-149. 
  43. ^ "Impact of diet on breast cancer risk". Current Opinion in Obstetrics and Gynecology. 21 (1). Şubat 2009. ss. 80-85. 
  44. ^ "Methods of Epidemiology: Evaluating the Fat–Breast Cancer Hypothesis – Comparing Dietary Instruments and Other Developments". Cancer Journal (Sudbury, Mass.). 14 (2). Mar–Apr 2008. ss. 69-74. 
  45. ^ "Acquired risk factors for colorectal cancer". Cancer Epidemiology. Methods in Molecular Biology. 472. 2009. ss. 361-72. 
  46. ^ "Dietary fat intake and risk of epithelial ovarian cancer: a meta-analysis of 6,689 subjects from 8 observational studies". Nutrition and Cancer. 40 (2). 2001. ss. 87-91. 
  47. ^ "Fatty acids and risk of prostate cancer in a nested case-control study in male smokers". Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention. 12 (12). Aralık 2003. ss. 1422-8. 24 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  48. ^ "Fatty acid composition of plasma phospholipids and risk of prostate cancer in a case-control analysis nested within the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition". The American Journal of Clinical Nutrition. 88 (5). Kasım 2008. ss. 1353-63. 9 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  49. ^ "Dairy product, saturated fatty acid, and calcium intake and prostate cancer in a prospective cohort of Japanese men". Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention. 17 (4). Nisan 2008. ss. 930-7. 
  50. ^ "Dietary saturated fat intake is inversely associated with bone density in humans: Analysis of NHANES III". The Journal of Nutrition. 136 (1). 2006. ss. 159-165. 
  51. ^ see the article Food pyramid (nutrition) for more information.
  52. ^ "Choosing foods with healthy fats". Health Canada. 10 Ekim 2018. 26 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  53. ^ "Cut Down on Saturated Fats" (PDF). United States Department of Health and Human Services. 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  54. ^ "Fat: the facts". United Kingdom's National Health Service. 27 Nisan 2018. 18 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  55. ^ "Fat". Australia's National Health and Medical Research Council and Department of Health and Ageing. 24 Eylül 2012. 23 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  56. ^ "Getting the Fats Right!". Singapore's Ministry of Health. 2 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  57. ^ "Health Diet". India's Ministry of Health and Family Welfare. 6 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  58. ^ "Eating and Activity Guidelines for New Zealand Adults" (PDF). New Zealand's Ministry of Health. 15 Şubat 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  59. ^ "Know More about Fat". Hong Kong's Department of Health. 15 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019. 
  60. ^ Diet, Nutrition and the Prevention of Chronic Diseases (WHO technical report series 916) (PDF). World Health Organization. 2003. ss. 81-94. 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2016. 
  61. ^ "Trends in Intake of Energy, Protein, Carbohydrate, Fat, and Saturated Fat — United States, 1971–2000". Centers for Disease Control. 2004. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  62. ^ Lichtenstein AH, Appel LJ, Brands M, Carnethon M, Daniels S, Franch HA, Franklin B, Kris-Etherton P, Harris WS, Howard B, Karanja N, Lefevre M, Rudel L, Sacks F, Van Horn L, Winston M, Wylie-Rosett J (Temmuz 2006). "Diet and lifestyle recommendations revision 2006: a scientific statement from the American Heart Association Nutrition Committee". Circulation. 114 (1). ss. 82-96. 
  63. ^ "Principles for national and regional guidelines on cardiovascular disease prevention: a scientific statement from the World Heart and Stroke Forum" (PDF). Circulation. 109 (25). Haziran 2004. ss. 3112-21. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  64. ^ "Dietary Guidelines for Americans" (PDF). United States Department of Agriculture. 2005. 15 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  65. ^ "Eat less saturated fat". 24 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  66. ^ "Fats explained". 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2020. 
  67. ^ "Saturated fats: what dietary intake?". American Journal of Clinical Nutrition. 80 (3). Eylül 2004. ss. 550-559. 
  68. ^ Zelman K (2011). "The Great Fat Debate: A Closer Look at the Controversy—Questioning the Validity of Age-Old Dietary Guidance". Journal of the American Dietetic Association. 111 (5). ss. 655-658. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Yüksek tansiyon</span> atardamarlardaki kan basıncının yükseldiği kronik bir tıbbi durum

Yüksek tansiyon da denilen hipertansiyon, atardamarlardaki kan basıncının sürekli yükseldiği uzun süreli tıbbi bir durumdur. Yüksek tansiyon genellikle semptomlara neden olmaz. Ancak felç, koroner arter hastalığı, kalp yetmezliği, atriyal fibrilasyon, periferik arter hastalığı, görme kaybı, kronik böbrek hastalığı ve demans için önemli risk faktörüdür.

Omega-3 yağ asitleri, aynı zamanda Omega-3 yağları, ω-3 yağ asitleri veya n−3 yağ asitleri olarak da adlandırılır, kimyasal yapılarında terminal metil grubundan üç atom uzaklıkta bir çift bağın varlığı ile tanımlanan çoklu doymamış yağ asidi'lerdir (PUFA'lar). Doğada yaygın olarak dağılmışlardır, önemli olduklarından hayvan lipid metabolizması bileşenleridir ve insan diyetinde ve insan fizyolojisinde önemli bir rol oynarlar.

<span class="mw-page-title-main">Aspirin</span> ağrı, ateş ve iltihaplanmayı azaltmak için kullanılan bir ilaç

Asetilsalisilik asit (ASA) olarak da bilinen aspirin, ağrı, ateş ve/veya inflamasyonu azaltmak için ve antitrombotik olarak kullanılan nonsteroid antiinflamatuar bir ilaçtır (NSAID). Aspirinin tedavi etmek için kullanıldığı spesifik inflamatuar durumlar arasında Kawasaki hastalığı, perikardit ve romatizmal ateş yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Karbonhidrat</span> sadece karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan organik bileşik

Karbonhidrat, karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) atomlarından oluşan, genellikle hidrojen-oksijen atomu oranı (suda) 2:1 olan bir biyomoleküldür ve dolayısıyla ampirik (deneysel) formülü Cm(H2O)n şeklindedir. m, n'den farklı da olabilir olmaya da bilir. Ancak, tüm karbonhidratlar bu kesin stokiyometrik tanıma uymaz (örneğin üronik asitler, fukoz gibi deoksi şekerler) ve bu tanıma uyan tüm kimyasallar otomatik olarak karbonhidratlar (örneğin formaldehit ve asetik asit) olarak sınıflandırılmaz.

<span class="mw-page-title-main">Lipit</span> Katı ve sıvı yağ

Lipit, tüm canlıların yapısında bulunan temel organik bileşiklerden biridir. Lipitler, doymuş ve doymamış yağlar olarak ayrılır. Doymamış yağlar, oda sıcaklığında sıvı hâlde bulunan lipitler; doymuş yağlar ise oda sıcaklığında katı hâlde bulunan lipitlerdir. Biyolojik önemi olan lipitler için yağ asitleri, nötr lipitler (trigliserit), fosfolipitler ve steroitler örnek gösterilebilir. Lipitler, insan ve hayvanların temel besinleri arasında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Vejetaryenlik</span> Et içeren gıdaları kullanmayı reddeden yaşam tarzı

Vejetaryenlik ya da etyemezlik, çeşitli nedenlerle et, balık, deniz ürünleri, kümes hayvanları, çift toynaklılar tüketmemeye denir. Ayrıca, hayvan kesiminin tüm yan ürünlerini yemekten kaçınmayı da içerebilir. Et tüketmemenin yanında ayrıca hayvanların ürettiği yumurta, süt, bal vb. ürünleri de yemeyenlere ise veganlar denir. Vejetaryenlik ve veganlığın farkı; vejetaryenlikte bal ve kimine göre süt ile yumurta tüketilirken; veganlar, hiçbir hayvansal ürünü kullanmamaktadırlar. Bunlara istisnâ olarak süt ve süt ürünlerini kullanan lakto-ovo vejetaryenler, ilâveten yumurta yiyip süt ürünlerini tüketmeyen ovo vejetaryenler, diyet süt ürünlerini tüketen, ancak yumurtaları tüketmeyen lakto vejetaryenler vardır.

Kimya ve biyokimyada, yağ asidi, genelde uzun, alifatik kuyruklu bir karboksilik asittir. Uzun karboksilik yağ asitlerinden 4 karbonlu ve daha uzun zincirlileri yağ asidi olarak sayılır; doğal yağları (trigliseritleri) oluşturan yağ asitlerinden söz ederken ise bunların en az 8 karbonlu olduğu varsayılabilir. Çoğu doğal yağ asitlerinin çift sayılı karbon atomu vardır, çünkü bunların biyolojik sentezlerinde iki karbon atomlu asetat kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Keten yağı</span> Bitkisel bi yağ

Keten yağı, ketenden yapılmış bir bitkisel yağdır.

<span class="mw-page-title-main">Kalp krizi</span> Kalbin bir kısmına kan akışının kesilmesi

Kalp krizi, kalp enfarktüsü ya da akut miyokard enfarktüsü, kan akımının azalması veya durması sonucunda koroner arterlerden birinde meydana gelen enfarktüs ile karakterize edilir. Tipik belirtiler arasında, sıklıkla sol omuz, kol veya çeneye yayılan, göğüs kemiğinin arkasında (retrosternal) göğüs ağrısı veya rahatsızlığı bulunur. Bu ağrı, bazen mide yanması gibi algılanabilir.

<span class="mw-page-title-main">Mısır şurubu</span> Yiyecek Şurubu

Mısır şurubu yiyecek şurubu'dur. Mısır nişastasından elde edilir ve temelde glükozdan müteşekkildir. Yiyeceklerde dokuyu yumuşatmak, hacim kazandırmak, şekerin kristalleşmesini önlemek ve aromayı artırmak için kullanılır. Yüksek fruktoz mısır şurubundan farklıdır. Yüksek fruktoz mısır şurubu, daha yüksek düzeyde fruktoz içeren bir tatlandırıcı olmasıyla ayrılır. Aynı zamanda genel bir terim olarak glükoz şurubu adı da kullanılır çünkü glükoz şurubu çoğunlukla mısır nişastasından elde edilir. Teknik olarak glükoz şurubu buğday, pirinç ve patates gibi kaynaklardan da elde edilebilen tüm sıvı nişastalara verilen addır.

Trans yağ, trans-izomer (E-izomer) doymamış yağ asitlerine verilen yaygın ad. Terim çift karbon-karbon bağının konfigürasyonuna işaret ettiğinden trans yağlar bazen tekli bazen de çoklu doymamış yağ olabilir, ama hiçbir zaman doymuş yağ olamaz.

<span class="mw-page-title-main">Margarin</span> katı yemeklik yağ (bitkisel)


Margarin, tereyağının yerine kullanılmak üzere üretilmiş olan, çeşitli bitkisel ve hayvansal yağlardan doğal veya kimyasal olarak elde edilen yağ çeşididir. Margarin ilk defa 1869 yılında III. Napolyon'un isteğiyle kimyager Hippolyte Mège-Mouriès tarafından üretilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Kardiyovasküler hastalık</span> kalp veya kan damarlarının hastalıkları

Kardiyovasküler hastalık, kalp veya kan damarlarının hastalıklarını içeren gruba verilen genel bir isimlendirmedir. Kardiyovasküler hastalık dolaşım sistemini etkileyen herhangi bir hastalığı tanımlar. Özellikle kalp hastalıkları, beyin ve böbrek damarlarını etkileyen hastalıklar ve periferik damar hastalıkları bu gruba girer. Kardiyovasküler hastalıklarının nedenleri çeşitlilik göstermesine rağmen en sık nedenler ateroskleroz ve / veya hipertansiyon olarak görülmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Hindistan cevizi yağı</span>

Hindistan cevizi yağı, hindistan cevizi avucundan hasat edilen olgun çekirdekten elde edilen bir yemeklik yağdır. Çeşitli uygulamalara sahiptir. Yüksek oranda doymuş yağ içermesinden dolayı oksitlenmesi yavaştır ve bu nedenle bozulma olmadan 24 °C'de altı aya kadar dayanabilmektedir. "Sağlıklı" olarak pazarlanmasına rağmen yüksek doymuş yağ oranı nedeniyle kalp hastalıkları ile ilişkilendirilmekte ve sağlığa etkileri genellikle tereyağı, donyağı ve palm yağı gibi yağlarla karşılaştırılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Ketojenik diyet</span>

Ketojenik diyet veya düşük karbonhidrat, yeterli protein, yüksek yağ diyeti ya da kısaca düşük karbonhidratlı diyet, daha Türkçe ve basitleştirilmiş haliyle şekersiz, nişastasız diyet, vücudun glukoz yerine keton üretip yakmasını sağlamak için günlük kalori ihtiyacının mümkün olduğu kadar azını şeker ve karbonhidratlardan, büyük çoğunluğunun ise yağlarla karşılanmasını hedefleyen diyet. Diyette protein tüketimi, proteinler de karbonhidratlar gibi glukoza dönüştürülebildiğinden ötürü yeterli varsayılan bir miktarla sınırlandırılır.

<span class="mw-page-title-main">Argan yağı</span>

Argan yağı, Fas'a endemik olan argan ağacının çekirdeklerinden üretilen bir bitkisel yağ. Fas'ta, argan yağı kahvaltıda ekmek banarak veya kuskus ile makarna üzerine dökmek suretiyle tüketilir. Yağ, kozmetik amaçlı da kullanılır. Argan yağı çoğunlukla yağ asitlerinden oluşur. Tokoferoller, fenoller, karotenler ve skualen yağın diğer bileşenleridir. Argan yağındaki ana doğal fenoller kafeik asit, oleuropein, vanilik asit, tirosol, katekol, resorsinol, (-)-epikateşin ve (+)- kateşin olmaktadir.

Linoleik asit formülü COOH(CH2)7CH=CHCH2CH= CH(CH2)4CH3. olan bir organik bileşiktir. Her iki alken grubu da cis'tir. Bazen 18:2 (n-6) veya 18:2 cis-9,12 olarak da ifade edilir. Linoleat, bu yağ asidinin tuzları veya esterleri'ne verilen isimdir.

Oleik asit, çeşitli hayvansal ve bitkisel yağlarda doğal olarak bulunan bir yağ asididir. Kokusuz, renksiz bir yağdır, ancak ticari numuneleri sarımsı renkte olabilir. Oleik asit kimyasal olarak, tekli doymamış omega-9 yağ asidi olarak sınıflandırılır ve 18:1 cis-9 lipit numarası ile gösterilir. Formülü şu şekildedir: CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH. Oleik asit ismi yağ anlamına gelen Latince oleum kelimesinden türemiştir. Doğada en yaygın bulunan yağ asididir. Oleik asidin tuzları ve esterleri oleatlar olarak adlandırılırlar.

<span class="mw-page-title-main">Perilla yağı</span>

Perilla yağı, perilla tohumlarından elde edilen yenilebilir bir bitkisel yağdır. Farklı bir ceviz aroması ve tada sahip olan kızartılmış perilla tohumlarından preslenen yağ, Kore mutfağında lezzet arttırıcı, çeşni ve yemeklik yağ olarak kullanılmaktadır. Kızartılmamış perilla tohumlarından preslenen yağ, mutfak dışı amaçlar için kullanılmaktadır.

Akdeniz diyeti, Güney İspanya, Güney İtalya ve Girit'e özgü beslenme alışkanlıklarından ve geleneksel yemeklerden esinlenerek 1960'ların başında formüle edilen bir diyettir. Akdeniz ülkelerinin mutfaklarını kapsayan Akdeniz mutfağından ve kuzeybatı İspanya ve Portekiz'in Atlantik diyetinden farklıdır. Belirli bir zaman ve yerden esinlenmiş olsa da, “Akdeniz diyeti” daha sonra çok sayıda bilimsel çalışmanın sonuçlarına dayanarak rafine edilmiştir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.