İçeriğe atla

Domates

Domates
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Plantae
Şube:Tracheophyta
Sınıf:Magnoliopsida
Takım:Solanales
Familya:Solanaceae
Cins:Solanum
Tür: S. lycopersicum
İkili adlandırma
Solanum lycopersicum
L., Sp. Pl.: 185 (1753).
Dalında olgunlaşmış domates meyvesi
Tüketilmeye hazır olgun domatesler

Domates (Solanum lycopersicum), patlıcangiller (Solanaceae) ailesinden, anavatanı Güney ve Orta Amerika olan, meyvesi yenebilen otsu bitki türü. Domatesin eş anlamlısı kızanak sözcüğüdür.[1][2]

Morfolojik özellikleri

10 veya 15 cm boya sahip olan domates bitkisinin hafif odunsu bir gövdesi vardır. 10–25 cm uzunluğunda olan yapraklarının[] üzerinde 5-9 yaprakçık bulunur. Yaprakları tüylüdür. 1–2 cm uzunluğunda ve genellikle sarı olan domates çiçekleri bir sap üzerinde 3-12 adettir. Genellikle kırmızı, yenilebilen meyvesi yabani bitkilerde 1–2 cm çapında iken, kültür bitkilerinde daha büyüktür. Çoğu vitamin bu meyvede bulunur ve kanseri önleyici yapısı vardır. Bu vitamin ve önleyici mineraller domatesin kabuğunda bulunur.

Tarihçe

ABD'de 1893 yılında mahkeme sebzelerle birlikte saklanıp yenildiğinden onu sebze diye sınıflandırmıştır fakat gerçekte meyvedir. Domatesin ilginç bir tarihi vardır. Bolivya ve Peru'da yabani sarı renkli bir domates türü bulunmuş ve sonra Meksika'da yetiştirilip, Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinden sonra Avrupa'ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar sarı renginden ötürü onu altın elma olarak adlandırdı, ama çok geçmeden kırmızı türleri ortaya çıktı. Domates ABD'de ilk defa Thomas Jefferson tarafından yetiştirildi. Ama pek çok insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900'e kadar. Uzun zaman önce, pek çok Avrupalı için aşk elmasıydı, çünkü insanları romantik yaptığına inanıyordu. Domates adı İspanyolca tomateden, gelmektedir, bu isim de Nahuatl dilinde tomatotldan alınmıştır.[3]

Halk dilinde domates manasında alaganta, azak, banadura (banader), cırtatan, cırtlavuk, domatiz, dongurak, eyrim, firek (fıreng), frenk elması, gafete (kafete), gırmuzu, gille, göğ baldırcan, hambalcan, herim, hülek, kalmi, kardoş, kavanez, kıldır, lalik (lolik), mamador (manator), mamya (maye, mamye, maniya), menize, misir, mülye, solik, şamik, tevris, tıkıl (tıhıl), tomat (tomati, domat), topalak ve topul gibi sözler de kullanılmaktadır.[4]

Üretim

Dünya domates ekim alanında 2021 yılında %22 ile Çin en büyük paya sahiptir. Çin'den sonra sırasıyla %16,4 ile Hindistan ve Nijerya, %3,3 ile Pakistan ve %3,2 ile Türkiye gelmektedir. Bu beş ülke dünya domates ekim alanının yaklaşık %61,2'sini oluşturmaktadır. 2021'de dünya domates ekim alanının bir önceki yıla göre %3,2 artmasında Çin, Hindistan ve Pakistan'da domates ekim alanlarının bir önceki yıla göre artması etkin rol oynamaktadır.[]

Domates üreten ülkeler-2012 (milyon ton)
Çin Çin61,6
 Hindistan19,3
 ABD13,2
 Türkiye12,1
 Mısır8,6
 İran6,0
 İtalya5,1
 İspanya4,0
 Brezilya3,8
 Meksika3,4
Dünya toplamı152,956,115
Kaynak:
Birleşmiş Milletler gıda & tarım organizasyonu (FAO)[1] 19 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Türkiye'de çeşitleri

Resimler

  • Kumato domates
    Kumato domates
  • Sarı çeri domates (Altın çeri domates)
    Sarı çeri domates (Altın çeri domates)
  • San Marzano domates
    San Marzano domates
  • Tigerella domates
    Tigerella domates
  • Tomkin domates
    Tomkin domates
  • Sarı armut domates
    Sarı armut domates
  • Roma domates
    Roma domates
  • Beef domates
    Beef domates
  • Campari domates
    Campari domates
  • Cherokee mor domates
    Cherokee mor domates
  • Brandywine domates
    Brandywine domates
  • Black krim domates
    Black krim domates

Kaynakça

  1. ^ Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü
  2. ^ "tomato - İngilizce Sözlük". pauctle.com. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2024. 
  3. ^ "Tomato History - The history of tomatoes as food –". Home cooking. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2013. 
  4. ^ TDK Türkiye Ağızları Sözlüğü
  5. ^ "Ayaş Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  6. ^ "Boyabat Gazidere Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  7. ^ "Çanakkale Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  8. ^ "Guldar Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  9. ^ "Koyulhisar Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  10. ^ "Kozluk Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  11. ^ "Safranbolu Maniye Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  12. ^ "Simav Eynal Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  13. ^ "Sof domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 5 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2024. 

Dış bağlantılar

</gallery>

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Portakal</span> Turunçgillerden, Akdeniz ülkelerinde yetişen, yaprakları sert bir ağaç

Portakal, Citrus cinsi bir ağaç olan Citrus sinensis'i ve onun meyvesini tanımlar.

<span class="mw-page-title-main">Ceviz</span> bitki cinsi

Ceviz, Juglandaceae (cevizgiller) familyasının Juglans cinsinden, tek tüysü yaprakları karşılıklı dizilmiş ve aromatik kokulu ağaç türlerinin ve bu ağaçların meyvelerinin ortak adı.

<span class="mw-page-title-main">Leblebi</span> Nohut kavurgası

Leblebi, nohutun kavrulmasıyla üretilen bir çeşit kuru yemiştir. En bilinen türleri beyaz leblebi ve sarı leblebidir. Coğrafi olarak ilk leblebi Tavşanlı'da üretilmiştir fakat tescillenen ilk leblebi Çorum leblebisidir. Son dönemlerde farklı çeşitlerde leblebi üretimi de yapılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Turşu</span> Gıda saklama yöntemi

Turşu kurma, çeşitli sebze ve meyvelerin salamura adı verilen tuzlu; asitli çözeltide bir süre bekletilerek uzun süre saklanabilecek hâle getirilmesidir. Genelde kırsal alanda kışa hazırlığın önemli bir kısmıdır. Turşulama, gıdanın raf ömrünü korur veya uzatır. Elde edilen ürüne turşu denir.

<span class="mw-page-title-main">Tarhana çorbası</span>

Tarhana çorbası, Anadolu, Balkanlar ve Orta Asya gibi geniş bir coğrafyada çeşitli yapım şekilleriyle görülen çorba çeşididir. Önemli bölümü yoğurttan oluşan Tarhana çorbası besleyici olduğu kadar kuru toz şeklinde olduğu için uzun süre saklanabilir.Mecmuâ-i Fevâid, Ali Eşref Dede'nin Yemek Risalesi, Melceü’t-Tabbâhînde tarifi verilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Tandır ekmeği</span> tandırda pişirilen ev ekmeği

Tandır ekmeği Ortadoğu ve Asya'da sıklıkla yenen, ince ve oldukça gevrek bir çeşit ekmektir. Yerde açılan ve etrafı çamurla sıvanmış bir çukurun içinde pişirilir. Yufka gibi, oklava ile bir buçuk santim kalınlığında açılır. Üzerine un, susam ve su serpilir. Bu bir nevi bulamaçtır. Bundan sonra ekmek, ocağın iç duvarlarına yapıştırılarak pişirilir. Yufka gibi bol miktarda hazırlanıp uzun müddet saklanabilir.

<span class="mw-page-title-main">Güveç (yemek)</span>

Güveç, Türk mutfağında güveç içinde pişirilen yemeklerin genel adı.

<span class="mw-page-title-main">İçli köfte</span> dışı bulgur içi kıyma dolgulu olan, kızartılmış veya haşlanmış topak

İçli köfte ya da oruk, bulgurun hamur hâline getirilerek içinin doldurulması suretiyle yapılan, Orta Doğu mutfağında bir yemektir.

<span class="mw-page-title-main">Katmer</span> tatlı veya tuzlu yenilebilen bir hamur işi

Katmer, Türk mutfağında ve Orta Asya'da yaygın olarak yapılan, hamurun yaklaşık 2 mm kalınlığında açılıp arasına yağ, haşhaş, tahin, antep fıstığı ya da kaymak konulup 4-5 kez katlanarak saçta pişirilmesi ile elde edilen hamur işi yiyecektir.

<span class="mw-page-title-main">Pide</span> fırında yapılan geleneksel bir ekmek

Pide, Türk ve Orta Doğu mutfaklarında yaygın olan, Balkan mutfaklarında da görülebilen yassı bir ekmek çeşididir.

<span class="mw-page-title-main">Gözleme</span> Türk mutfağından hamur işi

Gözleme ince olarak açılmış yufkanın çeşitli iç malzemelerle doldurulduktan sonra, sac üzerinde odun ateşinde pişirilmesiyle hazırlanan bir çeşit aperatif Türk böreğidir. Abhaz mutfağında velibah olan çeşidi vardır.Gjomleze olan bir çeşidi Kuzey Makedonya'da yapılmaktadır.Zuraced ve chudu çeşidi Osmanlı mutfağında ve Dağistan mutfağında yapılmaktadır. Kırım Tatar mutfağında cantık çeşidi yapılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Pestil</span> kayısı, üzüm, dut gibi meyvelerin kurutulup yaprak şeklinde işlenmesi ile ortaya çıkan geleneksel tatlı

Pestil ya da bastık(sh.13) Türkiye ve çevre ülkeler mutfaklarında meyve özlerinin baskı altında bir yaprak şekli verilmek suretiyle kış için saklanması ve bunun sonucunda oluşan tatlı.

<span class="mw-page-title-main">Patlıcan çığırtması</span> kızartılmış patlıcan yemeği

Patlıcan çığırtması, Bergama yöresinde yapılan zeytinyağlı bir yemektir. Patlıcan kızarırken çıkan sesten dolayı bu ad verilmiştir. Malzemeleri patlıcan, yeşil biber, sarımsak, domates, zeytinyağı ve tuzdur. Bergama çığırtması 09.05.2024 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve İzmir adına coğrafi işaret almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tahin helvası</span>

Tahin helva, ana maddeleri tahin, şeker, çöven suyu, vanilya olan, ünlü bir Türk tatlısıdır. Çeşitlerine göre içerisine kakao, antep fıstığı, sakız, bal ve ceviz eklenir. 700 yıl önce Denizli’de Hasan Basri Efendi tarafından keşfedilmiştir. Son yıllarda tahin helva sanayinde şeker yerine glikoz oranı yüksek fruktoz oranı düşük mısır şurupları, yağ ve proteini bağlayıcı çeşitli katkılar kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Fellah köftesi</span>

Fellah köftesi; Gliko, Kürt köftesi, Arap köftesi, sarımsaklı köfte, bulgur köftesi, Küpkürt veya zeyitli köfte adlarıyla bilinen, bulgurdan yapılan bir köftedir. Erzurum, Van ve Antep yöresel mutfağında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Medfûne</span>

Medfûne ya da meftune Diyarbakır yemeklerinde yer alır. Badılcan denen patlıcandan yapılmıştır. Diyarbakır lezzetlerinden olup ve bazıncandan ma'mûl bu isimle meşhûrdur " Medfûne'nin tarifi 1764 tarihli Risale'de(Yemek Risalesi ) bu tanımlamayla başlıyor.

<span class="mw-page-title-main">Et tavası</span>

Et tavası,etin kızartılması ile hazırlanan bir tava türüdür.Basılı ilk yemek kitabı Melceü’t-Tabbâhîn'de tarifi vardır.

<span class="mw-page-title-main">Kuru dolma</span>

Kuru dolma, kurutulmuş sebzelerin içerisine bulgur ya da pirinç başta olmak üzere yöresine göre değişen diğer iç malzemeleri konarak yapılan bir yemektir. Zeytinyağlı kuru dolma ya da kıymalı kuru dolma şeklinde farklı çeşitleri vardır.

Ramazan kebabı , bir çeşit kebaptır.

Kelle peyniri, bir çeşit peynirdir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.