Doğubayazıt
| Doğubayazıt | |
|---|---|
 | |
 Türkiye'de yeri | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Ağrı |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Murat Ekinci |
| • Belediye başkanı | Kenan Alkan (DEM Parti) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 2424 km² |
| Rakım | 1600 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 121.263 |
| • Kır | - |
| • Şehir | - |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 04400 |
| İl alan kodu | 0472 |
| İl plaka kodu | 04 |
Doğubayazıt ya da eski adıyla Bayazıt, Ağrı iline bağlı bir ilçe, aynı ilçenin merkezi ve günümüzde merkezinin Karaköse'ye taşınmasının ardından adı Ağrı olarak değiştirilen Bayazıt ilinin eski merkezidir. Anadolu'nun doğusunda, Avrupa E-yolu E80 transit yolu üzerinde kurulmuştur. Ağrı'ya bağlı ve Merkez ilçenin 93 km doğusunda, İran'a 35 km uzaklıktadır. İlçe toprakları genellikle engebeli ve yüksektir. İlçe merkezi düzlükte kurulmuştur. Ağrı'nın en eski, tarihi ilçesidir. Kendi adını taşıyan ovanın güney doğusunda kurulmuştur.
Tarihçe
Ağrı'nın tarihine ilişkin olarak “Ağrı’nın tarihi” diye anlatılanlar aslında uzun süre il merkezi durumunda olan Doğubayazıt tarihidir. Doğubayazıt'ın İran sınırında Türkiye–İran transit yolunun geçiş noktasında bulunması, tarihi bakımdan buranın önemini artırmıştır. İlçe zengin bir tarihe sahiptir. Eski Bayazıt'ta ve kalede Urartu mezarlarının oluşu, şehrin tarihini çok eskilere dayandırmaktadır. Doğubayazıt'ın ilk kurulduğu yer, Yukarı Bayazıt'taki eski kaledir. Kale, Trabzon yolu güzergahında bir gümrük merkezi olarak sürekli gelişimi sağlamıştır. Bayazıt Kalesi her devirden izler taşır. Urartular Van'dan Alagöz Dağı'ndan, Gökçe Göl'e kadar uzandığı için Bayazıt, uzun süre onların egemenliğinde kaldı. 625 yılında Aras kıyılarına gelen Hazar Türkleri tarafından zapt edildi.
MÖ 250 yılında bölge Pers Krallığı ile Roma İmparatorluğu arasında birkaç defa el değiştirdi. Küçük Arsaklılar (MÖ 150 – MS 430) Çağı'nda, Bayazıt Ovası'na Gokovit sancağı adı veriliyordu. Burası Digor ile Iğdır Kalesi'ndeki çift başkenti de içine almaktaydı. Sonradan belirli aralıklarla Romalılar, İranlılar, Araplar, Bagratlar ve Bizanslıların yönetimine girdi. Alparslan'ın ilk batı seferi sırasında (1064) Kars bölgesi ve Ağrı çevresi ile birlikte, Doğubayazıt da Bizanslılar'dan alındı. 1207 – 1255 arasında bölge, Sökmenlerin eline geçti. 1231 yılında Doğu Anadolu ile birlikte Moğol istilasına uğradı. Bölge 1239 yılında Cengizlerin kontrolüne geçti. 1358 yılında İlhanlılar’a varis olan Celayirliler’e geçti.
Moğollar ve onların birer kolu olan İlhanlılar ve Celayirliler uzun süre buraları otlak ve yayla olarak kullandılar, ordularını beslediler. Moğollular’dan Orgun Hanç Aladağ’da bir saray yaptırdı. Daryunk Hisarı yani eski Bayazıt Kalesi yıkılmış olduğundan, yukarı Aras bölgesine egemen olarak Anı valisi olan Celali Şehzade Bayazıt Han 1374'te Ahlat ve Van bölgesinden gelerek Aras boyuna saldıran Karakoyunlu hükümdarı Bayram Hoca (1366-1380) ordusuna karşı şimdiki Bayazıt Kalesi yerine bir kale yaptırdığından o tarihten sonra buraya Bayazıt Kalesi denildi. İşte şehrin adının Celalioğulları'ndan bu şehzade Bayazıt’tan geldiği sanılmaktadır. Bayazıt sonradan Esinoğulları’na, 1368 ve 1382’de Karakoyunlu, 1386 Timur idaresine, 1406’da tekrar Karakoyunlular’ın eline geçti. 1469-1502 arasında Akkoyunlular’a bağlandı. Şaruz Savaşı'ndan Akkoyunlular’ı yenen Safeviler, bölgedeki etkinliklerini genişletip, (1502-1576) 76 yıl kadar burayı yönettiler.
Yavuz Sultan Selim Çaldıran’a, Kanuni Sultan Süleyman Tebriz’e, IV. Murat İran’a giderken Bayazıt’tan geçmiştirler. Yavuz Sultan Selim komutasındaki Osmanlı ordusu, Çaldıran’a girerken 20 Ağustos 1514'te Bayazıt Ovası'nın kuzeyindeki Sarısu boyunda Danasazı (Şahlı Gölü) yanında konakladığından Bayazıt Kalesi halkı padişaha bağlılığını bildirdi. Çaldıran Savaşı'ndan sonra tekrar Osmanlı yönetimine geçen Bayazıt, zamanla İran baskısına uğradı. Yine Osmanlı ordusu Doğu seferine çıktığında (20 Haziran 1543) Bingöl’de konaklayan Başvezir (Sadrazam) Damat İbrahim Paşa’ya kale anahtarını getiren Sünniliğe bağlı yerliler arasında Bayazıtlılar da vardı. Kanuni Sultan Süleyman devrinde Eleşkirt ile birlikte Bayazıt 1578’de fethedilerek, bir sancak halinde Van’a bağlandı. Bayazıt Van Beylerbeyliği'ne bağlı 14 sancak merkezinden biri idi.
Silvanlı Kara Behlül ile soyundan gelenler Bayazıt’ta “Ocaklık” yolu ile sancak beyi oldular. 1590 yıllarında buraların boşalan köyleri doldurdular. 1744'te Avşarlı Nadir Şah'ın saldırısında dağıldılar. Bu dağılmadan sonra sancak beyleri merkezden atanmaya başlanmıştır. Bunların en ünlüsü İshak Paşa'dır. İshak Paşa 1776-1798 yılları arasında Bayazıt'ta sancak beyi beyliği yapmıştır. İshak Paşa şehrin doğusundaki bir tepeyi yontma taş ile çevirterek içerisindeki İshak Paşa Camii, saray, hamam, külliye, medrese ve diğer bölümleri gibi Anadolu'nun son şaheserini mimarlara yaptırmıştır.
1805'te I. Napolyon tarafından elçi olarak İran'a gönderilen Amedee Pierre Jaubert sarayda aylarca hapis tutulmuştur. Bayazıt sınırında ve Asya'yı Anadolu'ya buraları da Avrupa'ya bağlayan geçit üzerinde olduğundan birçok kavmin akımına uğramıştır. 15 ve 18. yüzyıllarda İranlılar, 1828, 1854, 1856, 1877 – 1878 ve 1818 – 1814'te Rusların işgaline uğramıştır.
Daha önce olduğu gibi 1821 – 1822 yıllarında son İran Kaçarlı akınları Bayazıt'ta çok can ve mal kaybına yol açtı. Ruslar ilk olarak 1856 Paris Antlaşması'na göre geri döndüler. 1877-1878 Osmanlı – Rus Harbi'nde 25 Ekim 1877'de Alacadağ bozgunu üzerine Osmanlı ordusu Erzurum'u korumak üzere toplanınca, aynı ayın sonunda Ruslar Bayazıt'ı ele geçirdiler. 30 Mart 1878 Yeşilköy Antlaşması'yla Bayazıt Rusya'ya bırakılmışsa da Berlin Antlaşması ile (13 Temmuz 1878) Osmanlı'ya verilmiştir.
1877 – 1878 harbi sonunda Ruslar çekilirken, Van'dan gelen Ermenilere buradakileri de katıp birlikte götürmüş, Gökçegöl'ün batısında yeni kurulan şehre Navo Bayazıt (Yeni Bayazıt) adını vererek oraya yerleştirilmişlerdir. Ermeniler çekilince Van'dan gelen Alay Komutanı Miralay Hüseyin Hüsni Efendi, Bayazıt'ı teslim aldı. Mutasarrıflığa Kettühdağ oğlu Abdulvahap Efendi tayin edildi. Daha sonra İstanbul'dan tayin edilen Adil Giray mutasarrıf oldu. Cumhuriyet ilanından sonra mutasarrıflıklar valiliğie dönüştürüldüğünden Mutasarrıf Kamil Bey ilk vali olarak atandı. Iğdır ve Tuzluca, Bayazıt'a bağlandı. 1927 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile vilayet merkezi Karaköse'ye alınınca Vali Ziya Tekeli Karaköse'ye, Karaköse Kaymakamı Yusuf Ziya Bey de Bayazıt'a atandı. 1934 yılında Iğdır ve Tuzluca buradan alınarak Kars'a bağlandı. Aynı yıl ilçenin adı Doğubayazıt olarak değiştirildi. 1959 yılında Durupınar Sit Alanı keşfedilmiştir. Nuh'un gemisinin izlerinin bu alanda bulunduğu tahmin edilmektedir.
Coğrafi Yapı
Doğusunda İran, güneyinde İran ve Van (Muradiye-Çaldıran), batısında Diyadin ve Taşlıçay, kuzeyinde Tuzluca, Iğdır ve Aralık vardır. Düşman işgalinden kurtuluş günü 14 Nisan'dır.
İlçe toprakları ovadan ve volkanik kütlelerden meydana gelmiştir. Büyük Ağrı Dağı (5,137 m) Küçükağrı Dağı (3,896 m) Kale tepe (3,196 m) Arı dağı (2,934 m) Tendürek Dağı (3,533 m) ve Göller tepe (2,643 m) Doğubayazıt dağlarının en önemli yükseltileridir. Dağların yüksek kesimleri ve etekleri geniş yayla alanlarıdır.
Doğubayazıt ovası ve bu ovanın birer uzantısı olan Sarısu vadisi, Masun ve Sürbahan çıkıntıları ilçenin düzlüklerini oluşturur. Bunların etrafı yüksek dağlarla çevrilidir. Buralarda tarım ve tarla ziraatı yapılır, uygun yerlerde sebze ve meyve yetiştirilir. Bazı yerlerde iki kez biçilen çayırların otları kışa saklanır.
Yer yer kaya ve parazit tepelerin göründüğü ovanın bir kısmı çoraktır, yamaçlarda ve ovada erozyon fazla olmuştur. Ağrı dağı eteklerinde çalılık varsa da, ilçede ağaçlık alan ve orman yoktur. Şehir merkezi ve köyler ağaç yönünden fakirdir. Ağrı dağının eteğindeki geniş bataklıklarda bol kamış yetişir.
Doğubayazıt Iğdır gibi, Doğu Anadolu'nun iklim adacığıdır. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve az kar yağışlıdır. Yağmur mevsimi ilkbahar ve sonbahardır. Toprak yapısı ve akarsu havzası farklı bir yapıya sahiptir.
Doğubayazıt, Ağrı'nın doğu ucunda olduğundan, Türkiye-İran transit yolunun (E-80) en son durak yeridir. İlçe merkezi, Ağrı'ya 95 km, gümrük kapısı olan Gürbulak'a 35 km uzaklıktadır. İlçeye bağlı köy ve köy altı yerleşim birimlerine yol yapılmıştır. Büyük şehirlere sefer yapan Ağrı ve Doğubayazıt otobüs firmalarının ilk hareket ve son durakları Doğubayazıt'tır. Gürbulak'tan başlayan otoyol yapımı Doğubayazıt'a kadar gelmiştir.
İlçenin ekonomisi, hayvancılığa, sınır ticaretine, ticarete ve tarıma bağlıdır. Son yıllarda sınar ticareti ve yabancı mal ticareti geliştiği için şehir sürekli büyüyüp gelişmekte, buna bağlı olarak, konut, işyeri, otel, eğlence yerleri, ticari eşya ve petrol taşımacılığı artmaktadır.
İlçede 4 adedi Turizm Bakanlığından belgeli olmak üzere 18 otel olup, toplam yatak sayısı 1500 dür.
Fazla verimli olmayan Doğubayazıt ovasının müsait yerlerinde buğday, arpa, yem bitkileri ve şeker pancarı yetiştirilmektedir. Tarım, ihtiyacı karşılamak için yapılır. Hayvancılık yaygındır.
Doğubayazıt'ta Gürbulak gümrüğü sebebiyle iç ve dış ticaret; İshak Paşa Sarayı, Beyazıt Kalesi, Ağrı Dağı ve gümrük kapısı yüzünden' de iç ve dış turizm çok canlıdır. Şehir merkezinde dünyanın değişik yerlerinden getirilmiş çeşitli eşyaların satıldığı pasaj ve ticaret yerleri çoğalmaktadır. Köylerde özellikle Bardaklı ve Karabulak köylerinde halı ve kilim dokumacılığı gelişmiştir. İlçede mülkiyeti İl özel idareye ait bir yem fabrikası, 1992 yılında faaliyete geçen yüz iş yeri olan küçük sanayi sitesi vardır. MTA. Tarafından ilçede ponza rezervi bulunmuştur.
Büyük Ağrı dağına 15 km yakında, Türkiye- İran transit yolu üzerinde kurulan şehir, nüfus yönünden Ağrı'nın gelişmiş birinci ilçesidir. Bunun başlıca sebepleri; sınırda oluşu, Gürbulak gümrük kapısına yakınlığı sonucu iş ve ticaretin gelişmesi, iklimin ılıman oluşu ve hızlı nüfus artışıdır.
Nüfus
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| Bayazıt merkez ilçesi | |||
| 1927[2] | 20.490 | 3.930 | 16.560 |
| Doğubayazıt ilçesi (Ağrı) | |||
| 1935[3] | 20.025 | 1.860 | 18.165 |
| 1940[4] | 25.268 | 5.483 | 19.785 |
| 1945[5] | 25.329 | 5.723 | 19.606 |
| 1950[6] | 26.233 | 3.894 | 22.339 |
| 1955[7] | 33.254 | 5.589 | 27.665 |
| 1960[8] | 37.680 | 7.047 | 30.633 |
| 1965[9] | 42.232 | 8.523 | 33.709 |
| 1970[10] | 54.329 | 13.373 | 40.956 |
| 1975[11] | 63.347 | 17.612 | 45.735 |
| 1980[12] | 73.794 | 23.513 | 50.281 |
| 1985[13] | 84.313 | 31.134 | 53.179 |
| 1990[14] | 89.171 | 35.213 | 53.958 |
| 2000[15] | 105.754 | 56.261 | 49.493 |
| 2007[16] | 111.299 | 69.414 | 41.885 |
| 2008[17] | 113.048 | 66.423 | 46.625 |
| 2009[18] | 111.640 | 65.659 | 45.981 |
| 2010[19] | 115.354 | 69.447 | 45.907 |
| 2011[20] | 119.837 | 73.505 | 46.332 |
| 2012[21] | 118.950 | 74.316 | 44.634 |
| 2013[22] | 119.614 | 73.737 | 45.877 |
| 2014[23] | 121.112 | 77.079 | 44.033 |
| 2015[24] | 121.526 | 78.952 | 42.574 |
| 2016[24] | 120.408 | 78.616 | 41.792 |
| 2017[24] | 120.320 | 79.349 | 40.971 |
| 2018[24] | 121.263 | 79.493 | 41.770 |
| 2019[24] | 119.807 | 79.204 | 40.603 |
| 2020[24] | 119.941 | 80.607 | 39.334 |
Kültür
Doğubayazıt doğal güzellikler ve tarihi yapılar yönünden zengindir. Ağrı Dağı, Meteor çukuru, Buz mağarası, Nuh'un gemisi ile eski Beyazıt Kalesi, İshak Paşa Sarayı, Eski Beyazıt Cami, Giriktepe üzerinde bulunan Urartu krallarından İspuni ve oğlu Menua'nın müşterek idare devirlerine ait olduğu anlaşılan (MÖ 906-815 tarihlerine ait) tapınak ve saray kalıntıları bunların ünlüleridir. Kürt alim ve filozof Ahmed-i Hani'nin türbesi de çokça ziyaretçiyi barındırır.[25] Dünyanın en büyük dağlarından olan Ağrı Dağı'da her yıl çok sayıda doğa sporları sevenleri barındırır. Eski Beyazıt'taki Ahmed-i Hani Seslitaş köyündeki Halife Yusuf, din uluları olup türbeleri ziyaret edilmektedir.
Kültürünün dışında ticari olarak da İran sınır kapısına da ev sahipliği yapan ilçe bir zamanlar gelir kaynağı yüksekti.
Kaynakça
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 6 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012.
- ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
- ^ . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Doğubayazıt Nüfusu - Ağrı". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Ağrı Doğubayazıt Nüfusu". nufusune.com.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2016.
Dış bağlantılar
- YerelNET
- Doğubayazıt Belediyesi 12 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
