İçeriğe atla

Doğu Latin dilleri

Doğu Latin
Doğu Romen, Balkan Romen, Daçya-Romen
Coğrafi dağılımGüneydoğu Avrupa
Doğu Avrupa
SınıflandırmaHint-Avrupa
Alt bölümler
Önceki formlar
Günümüzde Doğu Latin dili konuşanlarının yaşadıkları yerler

Doğu Latin dilleri[1] (Doğu Romen dilleri, Balkan Romen dilleri veya Daçya-Romen dilleri)[1] Latin dillerinin Balkanlarda gelişmiş bir grubudur. Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça (Arumence veya Makedo-Rumence), Megleno-Rumence ve İstro-Rumence dillerini içerir.[2][3][4]

Bazı sınıflandırmalar ayrıca soyu tükenmiş Dalmaçyaca dilini de İtalyanca ve Rumence arasında bir köprü olarak düşünüp[5][6] Doğu Latin dillerine dahil etmektedir (diğer türlü İtalo-Dalmaçya grubunda yer alır).[7][8][9]

Tarih

Roma İmparatorluğu’nun bölgedeki birkaç yüzyıllık egemenliğinden sonra bugünkü modern dillerin atası olan Ortak Rumence (ayrıca Ön-Rumence ve Antik Rumence), Halk Latincesinin yerel bir formu olarak ortaya çıkmıştı.

Genel özellikler

Latin dillerinin en yaygın kabul edilen sınıflandırmalarına göre Doğu Latin dilleri; Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumenceden oluşmaktadır.[1][10][11][12][13] Bu dört dil bazen Ortak Rumenceden gelmelerinden dolayı Rumence lehçeleri olarak adlandırlır.[14] Latin olmayan dillerle çevrilidirler.[15] Ladino (Yahudi İspanyolcası) da Balkanlarda konuşulur ama Eski İspanyolcanın bir lehçesi olarak geliştiğinden bu gruba dahil edilmez, 16. yy'daki Osmanlı İmparatorluğu zamanındaki Ladino konuşan sığınmacı akınlarıyla birlikte Balkanlarda yaygınca konuşulur hale gelmiştir.[12]

Proto-Rumence büyük Latin ailesinden en erken ayrılan ve izole olan Latin dil dallarından biridir. Aynı zamanda Cermen dillerinden de birkaç kelime alıntılamıştır. Örneğin beyazın Latincedeki karşılığı olan albus yerine Cermen dillerindeki blank kullanılmaktadır.

Batı Latin dilleriyle arasında bazı ortak ses değişimleri de bulunmaktadır. Örneğin İtalyanca ile [kl] > [kj] (Lat. clarus > Rum. chiar, İta. chiaro). Dalmaçyaca ile: [gn] > [mn] (Lat. cognatus > Rum. cumnat, Dalm. comnut).

Bazı farklılıklar da Balkan dil birliğinden ötürü anlamda yaşanan değişimlerdir. Örneğin Latince lumen "ışık" > Rumence lume "dünya", Latince anima "ruh" > Rumence inimă "kalp".

Bu dillerin içerisinde bazı Slavca ve Arnavutça kökenli sözcüklerde bulunmaktadır. Macarca kökenli sözcükler ise sadece Rumence ve İstro-Rumence de bulunur.

İç sınıflandırma

Glottolog veritabanında aşağıdaki gibi sınıflandırlmışlardır:[16]

Buna karşın Peter R. Petrucci; Ortak Rumencenin MS 10. yüzyılda iki büyük lehçeye ayrıldığını, Daçya-Rumence ve İstro-Rumencenin Kuzey lehçesinden, Megleno-Rumence ve Ulahçanın Güney lehçesinden geliştiğini öne sürmektedir.[17]

Dillerden örnekler

TürkçeLatinceRumenceUlahça[18][19]İstro-Rumence[20][21][22]Megleno-Rumence[23]İtalyancaİspanyolcaPortekizceFransızcaİngilizce
bacak petiolus/gambapiciorciciorpićorpiciorgamba(pierna)pernajambeleg
göğüs pectuspieptcheptukľeptukľeptupettopechopeitopoitrinechest
iyi benebineghinebirebinibenebienbembienwell, good
kükremek bēlāre/rugīrezbiera/a rageazghiraribľeråzberruggirerugirrugirrugirto roar
oğul filiusfiuhiljfiľuiľufigliohijofilhofilsson
kız evlat fīliafiicăhiljefiľaiľefigliahijafilhafilledaughter
karaciğer fīcātumficathicatficåtfegatohígadofígadofoieliver
olmak (ek fiil) fuī/esse/suma fihirefiireessereserserêtreto be
demir ferrumfierherufľerieruferrohierroferroferiron
buzaği vitellusvițelyitsãlvițeluvițålvitello(ternero)viteloveaucalf
solucan, kurt vermisviermeiermu(g)ľermghiarmivermeverme (gusano)vermeverworm
canlı vīvus/vīvēnsviuyiuviughiuvivovivovivovif/vivantalive
yemek, tahıl, erzak victusviptyiptuviptcibo (vitto)comida (victo)comida (vitualha)victuaille (eski)food, grain, victuals
kuzu agnellusmielnjelmľe(lu)m'ielagnello(cordero), añal (eski)anho, cordeiroagneaulamb
bal melmierenjaremľårem'arimielemielmelmielhoney

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b c Schulte 2009, s. 230.
  2. ^ Hammarström, Forkel & Haspelmath 2019, [1].
  3. ^ Agard 1984, s. 250.
  4. ^ Hall 1950, s. 16.
  5. ^ Posner 1996, s. 195.
  6. ^ Harris 1997, s. 22.
  7. ^ Swiggers 2011, s. 272.
  8. ^ Sampson 1999, s. 298.
  9. ^ Hall 1950, s. 24.
  10. ^ Mallinson 1988, s. 23.
  11. ^ Posner 1996, ss. 217–218.
  12. ^ a b Lindstedt 2014, s. 168.
  13. ^ Maiden 2016, s. 91.
  14. ^ Sala, Marius (2012). De la Latină la Română] [From Latin to Romanian]. Editura Pro Universitaria. s. 33. ISBN 978-606-647-435-1. 
  15. ^ Posner 1996, s. 217.
  16. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian (10 Temmuz 2023). "Glottolog 4.8 - Eastern Romance". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. doi:10.5281/zenodo.7398962Özgürce erişilebilir. 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2023. 
  17. ^ Petrucci 1999, s. 4.
  18. ^ Caragiu Marioțeanu, Matilda, "Dialectul Aromân" [The Aromanian Dialect] (PDF), Avdhela Project – Library of Aromanian Culture (Rumence), 24 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Eylül 2019 
  19. ^ Vătășescu, Cătălina (2017), "Atlasul lingvistic al dialectului aromân, bază pentru cercetarea raporturilor aromâno-albaneze" [The linguistic atlas of the Aromanian dialect as a ground for a comparative research with the Albanian language], Fonetică și dialectologie (Rumence), XXXVI, ss. 215-221, 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla 
  20. ^ Bărdășan, Gabriel (2011), Lexicul Istroromân Moștenit din Latină. Suprapuneri și Diferențieri Interdialectale [Istro-Romanian vocabulary inherited from Latin. Interdialectal Overlaps and Differentiations] (Rumence), 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla 
  21. ^ Dănilă, Ioan (2007), "Istroromâna în viziunea lui Traian Cantemir", The Proceedings of the "European Integration – Between Tradition and Modernity" Congress [Istro-Romanian in the vision of Traian Cantemir] (Rumence), 2, ss. 224-231, 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla 
  22. ^ Burlacu, Mihai (2010). "Istro-Romanians: The Legacy of a Culture". The IstroRomanian in Croatia. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024. 
  23. ^ Dialectul Meglenoromân (PDF), 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Eylül 2019 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Arapça</span> Afroasya dilleri ailesinin Sami koluna mensup bir dil

Arapça, Afroasya dilleri ailesinin Sami koluna mensup bir dildir. Batıda Atlantik Okyanusu'ndan doğuda Umman Denizi'ne, kuzeyde Akdeniz'den güneydoğuda Afrika Boynuzu ve Hint Okyanusuna uzanan geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır. Tüm lehçeleri ile birlikte 420 milyonu aşkın kişi tarafından konuşulduğu olduğu tahmin edilmektedir. Arap Birliği'ne üye 22 ülke ile Çad ve Mali dâhil olmak üzere 24 ülkede resmî dildir. Aynı zamanda kısmî olarak tanınan Sahra Demokratik Arap Cumhuriyeti, Somaliland ile Tanzanya'da (Zanzibar) resmî dil statüsündedir. Arap Birliği'nin ve Birleşmiş Milletler'in kabul edilen altı resmî dilinden biridir. Nijer, Senegal ve Kıbrıs Cumhuriyeti'nde ulusal/azınlık dili olarak tanınmıştır. Arapça İran, İsrail, Pakistan, Filipinler ve Güney Afrika Cumhuriyeti anayasalarında özel dil statüsüne sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Dimitri Kantemiroğlu</span> Rumen hümanist, tarihçi ve besteci (1673-1723)

Dimitri Kantemiroğlu ya da Dimitri Kantemir, Osmanlı Devleti'ne bağlı Boğdan eyaletinin beyi, Rumen asıllı tarihçi ve yazar, İstanbul'da yaşadığı süre boyunca Klasik Türk müziğine büyük katkılarda bulunmuş müzik uzmanı.

<span class="mw-page-title-main">Rumence</span> Romanyanın resmî dili

Rumence, Romanya'nın resmî dilidir ve Latin dillerinin doğu koluna mensuptur. Çoğunluğu Romanya ve Moldova'da yaşayan 28 milyon kişi tarafından konuşulur. Moldova'nın resmî dili Moldovaca da Rumence ile aynı olmasına rağmen ülke yasaları kapsamında ülkenin resmî dili Moldovaca olarak yer almaktadır.

Vlahlar veya Ulahlar, Kuzey Makedonya'da ve Romanya'da yaşayan bir etnik grup.

Yahudi İspanyolcası veya Ladino, Hint-Avrupa dil ailesinin Latin koluna bağlı Eski İspanyolca kökenli bir dildir. Yahudiler tarafından konuşulduğu için "Judeo- (Yahudi)" öntakısını almış olan dil, bazı filologlarca Standart İspanyolcanın tarihi bir varyantı olarak da değerlendirilmektedir.

Balkan dil birliği, Balkanlar’da konuşulan ve özünde çok farklı olan diller arasında dil bilgisi, söz dizimi, sözcük dağarcığı ve ses bilimi açısından mevcut bazı benzerlikleri açıklamak için ortaya atılmış bir dilbilim kuramıdır. Kuramın Türkçeyi ilgilendiren yönleri de bulunmaktadır. Ancak öncelikle, hepsi özgün birer Hint-Avrupa dili olan Yunanca ve Arnavutça, üç Slav dili ve dört Latin dili arasındaki ilişkileri konu etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Latin dilleri</span>

Latin veya Romen dilleri, kökeni Roma İmparatorluğu'nda konuşulmuş Latince lehçelerine dayanan, Hint-Avrupa dil ailesinin İtalik koluna mensup bir dil grubudur. Dünya çapında Latin dillerini anadil olarak konuşan 600 milyondan fazladır. Dil grubunun modern dağılımı Amerika, Avrupa ve Afrika kıtalarında yoğunlaşmakla birlikte, genel olarak dünyada geniş bir yayılıma sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Gagavuzca</span>

Gagavuzca veya Gagauzca, çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu Batı Oğuz grubuna bağlı bir Türk dili. Gagavuzca, Balkan Gagavuzcasından bir dereceye kadar farklı bir dildir. Kimi Türkologlar ise Gagavuzca'yı ayrı bir dil veya lehçe saymayarak Türkiye Türkçesinin Rumeli ağızlarına dahil etmişlerdir. Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur.

Rumence, Halk Latincesinden türemiş bir Romen dilidir.

Ulahça (veya Arumence, Makedo-Rumence ve Ulahçada limba armãneascã, armãneashti veya armãneashce; Yunanca: Βλάχικα Vlahika Balkanlar'da konuşulan doğu Romen dilidir.

<span class="mw-page-title-main">George Grigore</span>

George Grigore,, Rumen yazar, tercüman, araştırmacı, filolog, profesör ve doğu bilimcidir.

<span class="mw-page-title-main">Megleno-Rumenler</span>

Megleno-Rumenler, Meglen Vlahları, Moglenite Vlahları, Megleniti veya Karacaovalılar olarak adlandırılan halk Yunanistan Makedonya'sı içerisinde yedi köyde ikamet etmektedirler. Yunanistan'ın Moglena (Karacaova) bölgesinde, Yunanistan Makedonya'sı merkez valiliğine bağlı Pella ve Kılkış şehirlerinde ve bölgelerdeki diğer bazı köylerde, sınırın diğer tarafında Kuzey Makedonya'daki Huma köyünde hala yaşayan topluluklar vardır. Aromanlar'dan farklı olarak bu Vlah topluluğu geleneksel olarak yerleşik bir tarım topluluğudur; yaylacı veya göçer değillerdir. Türkiye'de en çok Edirne, Tekirdağ, Kırklareli ve Kütahya'da yaşamaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Megleno-Rumence</span>

Megleno-Rumence bir Latin dilidir, Arumence ve Rumenceyle diyalektik olarak aynıdır. Megleno-Rumen halkının yaşadığı Yunan Makedonyası'nın Moglena (Μογλενά) bölgesi, Makedonya, Romanya'nın birkaç köyünde ve Türkiye'de Karacaovalılar olarak bilinen küçük bir grup tarafından konuşulmaktadır. Tehlike altındaki diller arasındadır.

Hantıca ya da Hantı dili veya Ostyak dili, Rusya'nın Hanti-Mansi ve Yamalo-Nenets özerk bölgelerinde yaşayan ve Hantılar tarafından konuşulan bir Ural dildir. 1994 yılında Salminen ve Janhunen tarafından yapılan araştırmalara göre Rusya'da 12,000 adet Hantıy dili konuşan nüfus bulunmaktadır. Ural dillerinin Ugor koluna mensup Hantı dili, Mansi dili ile beraber Ob-Ugor dillerini oluşturmaktadır. Dil ayrıca Macarca ile akrabadır.

Halk Latincesi, Latin dilinin halk lehçelerinin ve sosyolektlerini kapsayan bir genel terimdir. Bu farklı lehçeler Orta Çağların başlarında birbirlerinden farklılaşarak 9. yüzyılda Latin dillerine dönüştüler.

<span class="mw-page-title-main">Gelecek zaman</span> haber kipi

Gelecek zaman, dilbilgisinde şu andan sonraki bir zamanda gerçekleşen bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısıdır.

İstro-Rumence Hırvatistan’ın güneyindeki İstra Yarımadası’nda yer alan birkaç köyde konuşulan Doğu Romen dillerinden birisidir. Bu alan Adriyatik Denizi’nin kuzey ve hatta kuzeybatı kesimidir.

<span class="mw-page-title-main">Arumenler</span> Etnik köken

Arumenler, güney Balkanlarda yaşayan bir etnik gruptur.

Çoğu Avrupa dili Hint-Avrupa dil ailesine üyedir. 2018'le birlikte 744 milyonluk toplam Avrupa nüfusunun %94'ü bir Hint-Avrupa dilini ana dili olarak konuşmaktadır. Her biri 200 milyon konuşanla Latin, Cermen ve Slav dilleri Avrupalıların %90'ını oluşturarak en büyük grubu oluşturmaktadır. Daha küçük Hint-Avrupa dillerine Helenik, Baltık, Arnavutça, Hint-Aryan ve Kelt dilleri örnek verilebilir.

<span class="mw-page-title-main">İtalo-Batı dilleri</span>

İtalo-Batı dilleri, Latin dil grubunun -bazı sınıflandırmalara göre- en büyük koludur. İtalo-Dalmaçya ve Batı Latin dilleri olmak üzere ikiye ayrılır, Sarduca ve Doğu Latin dillerini kapsamaz.