İçeriğe atla

Doğruluk kontrolü

Doğruluk kontrolü, şüpheli bilgilerin doğruluğunun açık kaynaklar ve sistematik bir metodoloji kullanılarak kanıtlanması ya da çürütülmesidir.

Medyaya ve gazeteciliğe güven, sosyal medyanın yaygınlaşmasından da önce zayıflamaya başlamıştı. Demokratik kurumlara güvenin aşınmasıyla birlikte, vatandaşlar yüzünü haber gibi görünen ve sosyal medya aracılığıyla yayılan şüpheli bilgilere dönmüş;, doğru bilgi arayışına yanıt üretemeyen gazeteciliğin itibarı daha da zedelenmiştir.

Medyada yanlış bilgi ve dezenformasyonun yayılmasını önlemek amacıyla çeşitli müdahalelere ihtiyaç duyulmuştur. Birçok ülke bu sorunu yasal düzenlemelerle çözmeye çalışmış, fakat bu kısıtlar otoriter liderlerin suiistimaline açık olduğundan insan hakları savunucularında tepki uyandırmıştır. İfade özgürlüğü ve çoksesliliği savunanların önerisi, tepeden inme düzenlemelerdense, kitleleri bilinçlendirmek, eleştirel düşüncenin yayılmasını sağlamak için sivil aktörleri güçlendirmek olmuştur.[1]

Tarihçe

Gazetecilik

Doğruluk kontrolünü gerekli kılan koşullar sosyal medyayla birlikte ortaya çıkmadı, uzak geçmişteki örnekleri de bulunmaktadır. 6. yüzyılda yaşamış Bizanslı tarihçi Prokopius, resmî tarih yazımıyla İmparator Justinianous’un dikkatini çekmeyi başardıktan sonra, imparatorun saygınlığını lekelemek için anekdot olarak bilinen şüpheli bilgiler üretmiş ve sırrını ölene kadar saklamıştır. Pietro Aretino 1522'deki papalık seçimlerini manipüle etmek için adaylar hakkında garip soneler yazmıştır. Roma’da Navona Meydanı’nda bulunan Pasquino olarak bilinen heykelin yakınlarında halka bu soneleri söylemeye başlamıştır. “Pasquinade” (taşlama) tabiri, halka mal olmuş kişiler hakkındaki ahlaksız ve çoğunlukla da yanlış haberler için söylenen genel bir kullanıma böyle evirilmiştir.[2]

19. yüzyıl sonlarında ortaya çıkan sansasyonel habercilik anlayışı olan “sarı gazeteciliğin” yaygınlaşması, Time ve Der Spiegel gibi önde gelen gazetelerin kendi bünyelerinde doğruluk kontrolü birimleri kurmasına yol açmıştır. Ancak o zamanki çabalar, hataların basılmasını önlemek yerine tekzip ve özürlerle yetinir nitelikteydi.[3] Time dergisinde 1930'lu yıllarda ağırlıklı olarak kadın çalışanların araştırmacı pozisyonlara istihdam edilmesiyle modern anlamda doğruluk kontrolü mekanizmalarının ilk defa bir yayıncı bünyesinde başlatıldığı bilinmektedir.[4]

20. yüzyıldaki iki dünya savaşının ardından gazeteciliğe güvenin sağlamlaştırılmasına dönük bazı çabalara rastlanabilmektedir. Özellikle Avrupa'da 1930'lu yıllarda güçlenen Nazi iktidarı sırasında görülen geniş çaplı manipülasyonlar ve propagandanın, dördüncü bir kuvvet olarak basının nasıl bir dönüştürücü etkisi olabileceğini göstermiştir.[5] Bu yıllardan sonra olanları anlatırken “Hakikat Sonrası” isimli kitabında Lee Mcintryre, tarafsızlık ilkesinin kaynağına, 20. yüzyılda Associated Press ve New York Times gibi seçkin haber kaynaklarının kendi okuyucu kitlelerini bir arada tutabilmek için başlattıkları çabaları koymakta, zamanla gazeteciliğin ana ilkelerinden birine dönüştüğüne değinmektedir. Bu tarihten sonra etik gazetecilik ilkeleri gereği haberin doğruluğu, haberciliğin ana odaklarından biri hâline gelmiştir.[6]

20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük bir endüstri haline gelen haber endüstrisi ağırlıklı olarak medya dışı ekonomik etkilere açık hâle gelmiştir. Gazetelerin sahiplik yapılarının haberciliği etkilediği bilinmektedir.[7] Bir yandan da değişen ve gelişen haber alma teknolojileri gereği habercilikte hız ön plana çıkmıştır. 90'lı yılların başından itibaren gazetecilik pratikleri dışında yer almaya başlayan doğruluk kontrolü uygulamalarına rastlanmaktadır. 1994'te kurulan Snopes, 2003'te kurulan FactCheck.org ve 2007'de kurulan PolitiFact önde gelen doğruluk kontrolü platformları arasındadır.[8]

Sosyal medyanın tamamen yaygınlaştığı dünyada, hızlı ve kütlesel bir bilgi akışı olduğundan, internet öncesi doğrulama prosedürleri işlevsiz ve yetersiz kalabilmektedir. Yıllar içerisinde bu ihtiyacı da karşılamak için sayıları artan doğruluk kontrolü platformları, önceleri forum sitelerinde ardından da sosyal ağlarda yer alan aşılama, gıda güvenliği, ilaç gibi halk sağlığına ilişkin birçok konudaki şehir efsaneleri ve yanlış bilgilerin doğrulanmasını sağlamaktadırlar.[9]

Haber medyasının dışında yer alan doğrulama kuruluşlarının kısa tarihine bakıldığında ilk kuşak platformlar (Türkiye'den Yalansavar, Malumatfuruş örneklerinde olduğu gibi) daha gönüllülük esasına dayalı iken, yeni kuşak platformlar tam zamanlı teyitçiler/doğruluk kontrolcülerinden oluşmaktadır.

Türkiye'de Doğruluk Payı ve Teyit.org gibi kuruluşlar Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı'nın (International Fact Checking Network) koyduğu belirli bir metodolojide hareket etmektedirler.[10] Günümüzde artık belli yayın ilkeleri olan, gelir modelini çeşitlendirebilen, tam zamanlı emek verenlerden oluşan teyit/doğruluk kontrolü platformlarının sayıca arttığını görülmektedir.[11]

Dünya üzerindeki bağımsız doğrulama kuruluşları, bir bilginin doğruluğunu teyit edebilmek, iddianın doğru ya da yanlış olduğunu ortaya koyabilmek için, farklı metodolojiler kullanmaktadırlar. Fakat genel anlamıyla doğruluk kontrolünün üç ana aşaması vardır:

  • Doğrulanabilir iddiaları bulmak: Sosyal ve konvansiyonel medya taraması yaparak, ana akım medyada gündemi takip ederek ve politikacıların söylemlerini inceleyerek kamuoyunu ilgilendiren ve doğruluğunu veya yanlışlığı konusunda şüpheye düşülmüş veya doğruluğu konusunda yanlış kanıya varılmış iddialar tespit edilir.
  • Doğru bilgileri; gerçekleri bulmak: İncelenen iddiayla ilgili geçerli ve güvenilir birden çok kaynak ve kanıt araştırılır.
  • Doğrusunu ortaya çıkarmak: İddia, araştırılan kaynaklar doğrultusunda inceleyerek doğru veya yanlış olarak neticelendirilir.

Bilgi düzensizliği ve yanlış bilgi türleri

Bilgi düzensizliği, bilginin hangi amaçla oluşturulduğuna, üretildiğine ya da yayıldığına göre mezenformasyon, dezenformasyon ve malenformasyon olarak üçe ayrılabilmektedir.[12] First Draft ise 2017 yılında, hatalı ilişkilendirme, uydurma, parodi, taklit, çarpıtma, bağlamdan koparma ve manipülasyon olmak üzere yanlış bilginin en yaygın yedi türünü de listelemiştir. Bunların yanı sıra komplo teorileri, sahte haber, propaganda, asimetrik propaganda ve infodemi de bilgi düzensizliği konusunda sıkça başvurulan kavramlardır.[13] Bunların yanı sıra komplo teorileri, sahte haber, propaganda, asimetrik propaganda ve infodemi de bilgi düzensizliği konusunda sıkça başvurulan kavramlardır.

Bilgi düzensizliği

Bilgi düzensizliği, internet başta olmak üzere sosyal ortamlarda yer alan bilgi kirliliğini daha iyi açıklamak için tanımlanmış bir kavramdır. 2016 tarihli ABD başkanlık seçimleriyle beraber ‘hakikat ötesi’ veya ‘sahte haber’ gibi kavramların, politikacılar tarafından kullanıldıkça anlamını yitirmesi veya farklı anlamlar kazanması üzerine yeni bir kavram ihtiyacı doğmuştur. Çünkü hem bilgi kirliliğinin daha kapsamlı bir şekilde incelenmesi gerekmiş, hem de yanlış bilginin toplumsal bir sorun haline gelmiştir. Bilgi düzensizliği ilk kez Avrupa Konseyi'nin 2017'de yayınladığı bir makaleyle kavramsallaştırılmıştır.[14]

Bilgi düzensizliği temel olarak üçe ayrılmaktadır: dezenformasyon, mezenformasyon ve malenformasyon. Bazı araştırmacılar dezenformasyon ve mezenformasyon arasındaki farkın vurgulanması gerektiğini düşünmektedir.[15][16]

Mezenformasyon, dezenformasyon ve malenformasyon

Bilinçli ve kasten üretilen, paylaşılan ya da yaygınlaştırılan yanlış bilgiye dezenformasyon, herhangi bir kasıt olmaksızın (ya da kastın tam olarak anlaşılmadığı durumlarda) paylaşılan yanlış bilgiye ise mezenformasyon ismi verilmektedir.[17]

Bilgi düzensizliğinin üçüncü türü olan malenformasyon ise “motivasyonun” ve “niyetin” de sorgulanması gerektiğini düşünen araştırmacılar tarafından ortaya atılmıştır. Malenformasyon, doğru bilginin zarar verme amacıyla paylaşılmasına verilen isimdir. 2016 ABD başkanlık seçimlerinde Hillary Clinton’ın e-posta yazışmalarının sızdırılması ya da intikam pornosu paylaşmak malenformasyon örneği sayılabilir.[18]

Yanlış bilgi türleri

Hatalı ilişkilendirme

Yanlış bilgi türlerinden hatalı ilişkilendirme, bir olayla bağdaştırılan ancak farklı bir olayı gösteren içerikleri tanımlamak için kullanılır. Bu içerikler fotoğraf, video, alıntı gibi çeşitli formatlarda olabilmektedir. Bazen haber ya da olayla ilgili uygun fotoğraf ya da video gibi görsel medya bulunmadığı için, bazen haberi ya da olayı olduğundan daha abartılı göstermek için, bazen de tamamen yanıltma amacıyla kullanılmaktadır. Özellikle haber mecraları durumla ilgili güncel görsel bulunmadığı zaman eski tarihli fotoğraf ve videolar da kullanabilmektedir. Ancak görüntülerin arşiv görüntüsü olduğu belirtilmezse kullanıcılar bu görüntüleri güncel durumla bağdaştırabilmektedir. Bu sebeple bu durum “hatalı ilişkilendirme” olarak tanımlanır. Bu türde fotoğraf da içerik de gerçek olabilir, hatalı olan, ikisinin arasındaki ilişkidir.[15]

Uydurma

Tamamı üretilmiş, hiçbir gerçeklik payı bulunmayan yanlış bilgi türüne “uydurma” denmektedir.[19] İçeriğin tamamı uydurma olduğundan bu türdeki yanlış bilgileri tespit etmek diğerlerine kıyasla daha güçtür. Yapay zeka kullanılarak oluşturulan, birinin gerçekte yapmadığı ya da söylemediği şeyleri yapıyormuş ve söylüyormuş gibi gösteren “deepfake” videolar da bu kategoride yer almaktadır.[20]

Parodi

Eğlence ve dalga geçme amaçlı, haber formatında yazılan veya üretilen içeriklere parodi denmektedir.[21]

Parodi içeriklerin genellikle zarar verme amacı yoktur ancak kullanıcılar tarafından gerçek olduğu düşünülerek yeniden üretilip, paylaşılıp yaygınlaştırılabilmektedir. ABD'de The Onion, Türkiye'de Zaytung gibi internet siteleri, parodi haber sitelerine örnek olarak gösterilebilir. Bu kuruluşlar, sitelerinin bir köşesinde haberlerin gerçek olmadığını belirtse de, bunu fark etmeyen kullanıcılar edindiklerini bilgilerin doğru olduğunu düşünebilmektedir; bu da yanlış bilginin yayılmasına sebep olmaktadır.

Taklit

Kişiler, kurumlar ya da gruplar gibi davrananların yaydıkları içeriklere taklit denmektedir. Bir internet sitesi, sosyal medya hesabı, hatta e-posta adresi dahi taklit edilebilir. Hedef genellikle güvenilir, yüksek itibarlı ve tanınmış kaynakları taklit ederek kullanıcıların dikkat eksikliğinden faydalanmak ve yanlış bilgi paylaşmak, yaymaktır. Sosyal medyanın yaygın olduğu ülkelerde taklit yoluyla saniyeler içinde yanlış bilgi yayılabilmektedir.

Çarpıtma

Yanlış bilgi türlerinden çarpıtma First Draft tarafından “bir kişi ya da olaya dair, anlatı kurgulamak için bilginin çarpıtılmış kullanımı” olarak tanımlanmaktadır. Bu türde bilgi, gerçek anlamından saptırılarak ya da koparılarak yanlışa yönlendirir. İlk haliyle doğru olan, çarpıtıldığı için yanlışa yönlendiren yanlış bilgi türüdür.

Bağlamdan koparma

Doğru bir bilginin, içinde bulunduğu olaylar, durumlar veya ilişkilerden koparılarak sunulmasına bağlamdan koparma ismi verilmektedir. Bağlamdan koparılan bilgi fotoğraf, video, ses kaydı, alıntı hatta veri gibi çeşitli formatlarda karşımıza çıkabilmektedir. Örneğin kırpılarak sunulan bir röportaj kaydı bağlamdan koparma olarak gösterilebilir. Kişi gerçekten o şeyi söylese de konuşmanın öncesi, sonrası ve konunun bütünü verilmediği zaman anlatılanlar bambaşka anlamlara çekilebilmektedir.

Manipülasyon

Manipülasyon, TDK'nin tanımıyla ‘seçme, ekleme ve çıkarma yoluyla bilgileri değiştirme’ olarak bilinen manipülasyon, gerçek bir bilginin ya da görüntünün kandırma amacıyla manipüle edilmesidir; videolarda ve fotoğraflarda daha sık karşımıza çıkar. (Understanding Information disorder - First Draft) Doğrudan montajlanan, kesilerek bir araya getirilen, nesnelerin yeri değiştirilen videofotoğraf gibi içerikler bu kategoriye girmektedir.[22]

Komplo teorisi

Komplo teorisi “bir kimse, kuruluş veya ülkeye karşı gizlice, zarar verici tuzak kurulduğu varsayımına dayanan düşüncelerin tümü” olarak tanımlanabilir. Kesin kanıt eksikliğine rağmen komplo teorileri varlığını sürdürmeye eğilimlilerdir. Aşırı şüphecilik, kanıtlara duyarsız olmak ve çelişkili düşünceler, komplo odaklı düşünen kişilerin ortak özelliklerindendir.[23]

Propaganda ve asimetrik propaganda

Bir konuyu veya düşünceyi tanıtma, karşı tarafı bilinçlendirme, kitleleri harekete geçirme, o düşünceyi benimsetme, istenen şekilde davranılmasını sağlama amacıyla üretilen, yazılı, görsel ya da işitsel kanallardan yayılan içerikler bütününe verilen isimdir.[24]

Öte yandan asimetrik propaganda, internetin anonim olma özelliğinden faydalanarak genellikle karşıt görüşe sahip kişileri, kurumları ya da grupları etkilemek, kötülemek ve kitlenin o kişilere, kurumlara ya da gruplara bakışını olumsuz yönde değiştirmek amacıyla yürütülen propagandadır. Özellikle seçim dönemlerinde daha yoğun görülür ; örneğin A partisinden biri B partisindenmiş gibi görünerek B partisini kötü gösterecek, imajını zedeleyecek bilgiler yayarak halkın algısını yönlendirmeye çalışır.[25]

Gerçek addetme

Gerçek addetme, uydurma, tamamen üretilmiş ya da popüler kültürden (film, dizi, oyun gibi) sahnelerin gerçek yaşamdan alınmış gibi gösterilerek paylaşılmasıdır. Örneğin bir bilgisayar oyunundan alınan görüntünün gerçek bir operasyonu gösterdiğinin iddia edilmesi gerçek addetmeye örnektir.

Sahte haber

Ana madde: Sahte haber

Yanlış bilgilerin ya da yanlışa sürükleyen bilgilerin haber olarak sunulmasına sahte haber ismi verilmektedir. Burada yanlış içerik haber görünümüne büründürülerek, haber olduğu algısı yaratılmaya çalışılmaktadır. Geleneksel medyada da karşılaşılan sahte haberler sosyal medyanın ve internetin yaygınlaşmasıyla büyük bir artış göstermiştir. Seçim zamanlarında propaganda amacıyla bilinçli bir şekilde kullanılsa da bilinçsizce, bilgi eksikliğinden de kaynaklanabilir ve siyaset dışındaki farklı konularda da olabilir.

Günümüzde pek çok araştırmacı sahte haberin mücadele edilmesi gereken ciddi bir sorun olduğunu savunmaktadır. Haberlerin doğrulanması için çok sayıda insana ihtiyaç duyulduğunu hesaplayan araştırmacılar, bu işi yapabilecek çeşitli programlar geliştirilmesi gerektiğini düşünmekte ve öneriler üzerinde çalışmaktadır.[26]

İnfodemi

Covid-19 salgınıyla popülerleşen infodemi kavramı, kimi doğru kimi yanlış, hızla bir virüs gibi yayılan bilgi yığınını ifade eder. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından tanımlanan bu kavram, İngilizcede bilgi anlamına gelen ‘information’ ile salgın anlamına gelen ‘epidemic’ kelimelerinden oluşmuştur. Bu bilgi yığını, sağlıklı bir bilgi ekosistemini engellediği için resmi kurumlara ve bilim insanlarına güvensizlik, toplumda panik ve korkuya sebep olup krizle baş etmeyi güçleştirme gibi olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir.[27]

Geleneksel ve dijital medya

Yazılı basın

Gazete

Temelde tabloid gazetelerin icat edilmesinden bu yana doğruluk kontrolünün yazı işleri akışının ayrılmaz bir parçası olduğu kabul edilmektedir. Ancak bugünkü anlamıyla ayrı bir faaliyet olarak yazılı basında doğrulamadan bahsedebilmek mümkün değildir. Özellikle son 10 yıl içinde bilgi kirliliğinin ve sahte haberlerin yayılmasının sosyal medya aracılığıyla artmasıyla beraber önem kazanan doğruluk kontrolü, geleneksel basında kendine yeni yer bulmaya başlayan bir kavramdır.[28]

Dijital basın & dijital medya

Web Siteleri & haber siteleri

Dünya genelinde bazı basın kuruluşları kendi doğruluk kontrolü ekiplerini kurmaya başlamıştır. Kimi yayıncılar ise bağımsız kurumlardan destek almayı tercih etmektedir.[29] Durum Türkiye'de de benzerdir. Uluslararası basında AP, AFP, Reuters, BBC gibi kuruluşlar kendi bünyelerinde veri doğrulama ekibi kurmuşlardır. Bazı haber yayıncıları ise sivil toplum kuruluşlarından faydalanmaktadır. Batı Avrupa ülkelerinde doğruluk kontrolü daha çok medya kuruluşları tarafından yapılırken, Doğu Avrupa ülkelerinde kontrolü sivil toplum aktörleri ve bağımsız kuruluşlar tarafından yürütülmektedir.[30]

Anadolu Ajansı, uluslararası ajanslardan örnek alarak 2019'da kendi doğruluk kontrolü yaptığı içerikler yayınlamaya başlamıştır. Ancak ajansın yalnızca İngilizce sürümünde var olan doğruluk kontrolü paylaşımları 2020 yılından bu yana yapılmamaktadır.[31] Ajans 2021 yılında “fact-checker” pozisyonu açarak Türkiye medyasında dikkat çeken bir adım atmıştır.[32] Eylül 2022'de ise “Teyit Hattı” isimli bir doğruluk kontrolü sitesi kurulmuştur.[33]

TRT'nin uluslararası haber ağı TRT World de Türkiye'de doğrulama kontrolü konusunda adım atan ikinci haber sitesi olmuştur. Ancak bu kontrollerin sürekliliği olmamış ve 2020'den bu yana kontrol yapılmamıştır.[34]

BBC ise bu konuda uluslararası basından bir örnek teşkil etmektedir. ‘Reality Check’ adlı bölümde gündemde olan ve doğruluğu kanıtlanmamış haberler ve bilgiler incelenmektedir.[35]

Twitter

Sosyal medya platformları yanlış bilgiyle mücadele farklı yollar izlemektedirler. Twitter, 2020 ABD başkanlık seçimleri sırasında yaşanan güvenilir bilgi krizine yönelik çözüm üretmek için kullanıcılarını seçim hakkında yanlış veya yanıltıcı bilgi içeren paylaşımlarla ilgili, o paylaşımların kenarına bilgi notu koyarak uyarmayı denemiştir.[36] Ancak eski ABD Başkanı Donald Trump başta olmak üzere Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Lijian Zhao gibi isimlerin paylaşımlarının etiketlenmesi sansür tartışmalarına yol açmıştır.[37]

Ocak 2021'de Birdwatch isimli program ile diğer sosyal medya platformlarından farklı bir yol izleyerek topluluk odaklı bir yaklaşım benimseyeceğini duyuran platform yanlış bilgiyle Twitter kullanıcıları aracılığı ile mücadele etmektedir.[38] Şirket Ağustos 2021'de IFCN imzacısı Associated Press ve Reuters ile Birdwatch'ın performansını anlamak için bir ortaklık yürütmeye başladıklarını ve bu iki kurumdan doğruluk kontrolü desteği alacağını açıklamıştır.[39]

Instagram

Instagram 2019'dan beri doğrulama faaliyeti için üçüncü taraf doğrulama platformları ile işbirliği içindedir.[40]

Bir içerik, doğrulama platformları tarafından yanlış olarak değerlendirildiğinde, Instagram bu içeriği keşfet ve etiket akışlarından kaldırarak ve hikâyelerdeki öne çıkışını azaltarak yayılmasını önlemeye çalışmaktadır. Aynı zamanda kullanıcılara içeriğin yanlış ya da yanıltıcı bilgi içerdiğini belirten uyarı etiketler göstermektedir.[41]

Facebook

Facebook yanlış bilgiyle mücadele sorunuyla mücadele için IFCN imzacısı üçüncü taraf bağımsız doğrulama platformlarıyla birlikte çalışmaktadır. Bu platformlar birincil kaynaklarla görüşme, fotoğraf ve video içeriklerin doğruluğunun kontrol edilmesi, çeşitli verilerin incelenmesi gibi adımları Facebook adına gerçekleştirmektedirler. Doğrulama platformları bir içeriği yanlış olarak değerlendirdiğinde Facebook bu içeriği tamamen kaldırmak yerine etkileşimini, görünürlüğünü önemli ölçüde azaltmaktadır. Böylece yanlış bilginin yayılımı azaltılmayı hedeflemektedir. Aynı zamanda paylaşımın yanlış bilgi içerdiğini belirten bir etiket sayesinde paylaşmaya çalışan kişileri bilgilendirmektedir. Doğrulama platformları Facebook üzerinde içeriği, hesapları ya da sayfaları kaldırmamaktadır. Facebook Türkiye'de Teyit ve Doğruluk Payı ile çalışmaktadır.[42]

TikTok

Kısa video platformu TikTok, 2020'den bu yana dünya çapında yerel doğrulama platformlarıyla yanlış bilgiyle mücadele konusunda işbirliği yapmaktadır. Türkiye'de Teyit ile çalışan TikTok, uygulamasında sunduğu “Gerçekleri bil” özelliği ile doğrulama kuruluşları tarafından doğrulanamamış videoları paylaşmama konusunda kullanıcılarını uyarmaktadır. Doğrulanamayan içerikler yanıltıcı bilgilerin yayılmasını sınırlamak amacıyla kullanıcılara ‘Sizin İçin’ akışında önerilmemektedir. İçeriğin yanlış olduğunu tespit etmesi halinde video platformdan kaldırılmaktadır.[43][44]

Vikipedi

Herkesin katkıda bulunabildiği çevrimiçi ansiklopedi Vikipedi, doğruluk kontrolünü izlediği politika ve yönergeleriyle sürdürmektedir. Bu mekanizma doğrulanabilirlik, kaynak gösterme ve tarafsız bakış açısı gibi ilkelerle sağlanabilmektedir. Ayrıca kullanıcılar, onlara şüpheli gelen içerikleri bu ilkeler doğrultusunda düzeltip milyonlarca kişinin ziyaret ettiği Vikipedi'de yanlış bilginin yayılımını engelleyebilmektedir. Türkiye'deki doğrulama platformlarıyla yürüttüğü işbirlikleriyle ise Vikipedi'deki doğru bilgi kültürünün yaygınlaşmasını amaçlamaktadır.[45]

Doğrulama araçları ve yöntemleri

Teyit etme, bilgi doğrulama, doğruluk kontrolü

Doğrulama sürecinde içeriğin üretilme ya da paylaşılma motivasyonunu, doğruluğunu, içeriği kimin paylaştığını, ne zaman ve nerede oluşturulduğunu incelemek gerekmektedir.[46]

Doğruluk kontrolü kendi içinde “iddia kontrolü” ile “belge/görsel doğrulama” olarak kabaca iki ana dala ayrılır. İddia/bilgi kontrolü, daha çok siyasilerin, kamuoyundaki önemli kişilerin söylediklerinin doğru olup olmadığının kontrol edilmesidir. Belge/görsel doğrulama ise özellikle sosyal medyada çok paylaşılan gönderilerde bulunan imajların, bilgilerin doğruluğunun kontrol edilmesidir.

Doğruluk kontrolcüleri bir iddiayı yahut haberi kontrol ederken belli başlı noktalara dikkat etmektedirler. İddianın yer aldığı kaynağı ve içeriğin ilk önce nerede ve nasıl paylaşıldığına ulaşmaya çalışmaktadır. Bir haber ya da görsel eski tarihli ya da bağlamından koparılarak başka bir olayı gösteriyor olabilir; bu gibi durumları tespit edebilmek için de ilk paylaşıma ulaşabilmek her zaman mümkün olmamaktadır. Doğrulama bir süreç olduğu için bu yolda ilerlerken çeşitli dijital araç ve yöntemlerden yaralanmaktadırlar.[47]

İlgili haber görselini tersine görsel arama özelliği bulunan arama motorlarında aratmak ve fotoğrafın EXIF bilgisini kontrol etmek gibi doğru kaynağa ve güvenilir bilgiye götürecek önemli adımlar yer almaktadır.[48] Video hileleri, manipüle edilmiş veri ve dijital manipülasyon gibi çeşitli sahte teknikler vardır. Doğruluk kontrolü bu içeriklerdeki değişikliği tespit etmek için de InVid, Youtube DataViewer, ImgOps, FotoForensics gibi araçları kullanmaktadır.[49] Bu yüzden doğrulama sürecinden kullandığımız araçlar kadar üretilen, yayılan ve etkileşim alan içeriğin hangi özellikleri taşıdığı da önemlidir.[50]

Bireysel olarak şüpheli bilgiyi tespit etme yöntemleri

Günlük hayatta internet kullanıcıları, çeşitli mecralarda çeşitli bilgilere maruz kalmaktadır. Bu bilgiler her zaman doğru olmamaktadır. Bireylerin şüpheli bilgileri tespit edebilmesi için uygulanabilecek bazı adımlar mevcuttur. Öncelikle bir bilgiye yönelik farklı kaynakları değerlendirmek en iyi başlangıç olacaktır.[51]

Ardından bilgileri sakin ve sindirerek okumak, bilgileri yanlış anlamanın önüne geçecektir. Sosyal medyadaki haber akışınızdaki bilgi ve haberlerden her zaman şüphe duymak ve okuduklarınızın kaynağını sorgulamak da doğrulamak için yapabileceğiniz ilk adımlardan biridir. Okuduğunuz haberin kaynağının güvenilir olup olmadığını sorgulamak için çeşitli yollar mevcuttur. Bir haber bağlamından koparılıp paylaşılıyor olabilir. Bu yanılgıya düşmemek için haberin ilk paylaşıldığı tarihi kontrol etmek ve haberin aslına ulaşmaya çalışmak bir diğer doğrulama yöntemidir. Sosyal medyada görülen bir paylaşıma konu olayın birden fazla boyutu olabileceğini, her konuya dair gazeteciler ve konunun uzmanları kadar ayrıntılı ve derinlikli bilgiye sahip olamayacağımızı göz önünde bulundurularak şüphe duyduğumuz haberleri teyit sitelerinde aratmak da bir başka doğrulama yöntemidir.[52]

Görsel ve video doğrulaması

Karşımıza çıkan görselleri doğrulamak için tersine görsel arama tekniğini kullanılabilmektedir. Bu teknik, arama motorları ve çeşitli yazılımları kullanarak görsel içeriğin kaynağını bulmak için kullanılmaktadır.[53] Video içeriklerde ise orijinal videoya editleme, efekt kullanma, kırpma, içeriğin bağlamından koparma gibi yöntemler uygulanarak kullanıcının yanlış bilgiye maruz kalması hedeflenebilmektedir.[54] İddia görsel ve videolardaki ipuçlarını takip etmek de işe yarayabilmektedir. Bir olayı gösterdiği iddia edilerek paylaşılan videoda insanların giydiklerine dikkat etmek, etraftaki ağaç veya binaları ayırt edebilmek, güneşin düştüğü açıdan yahut hava durumundan konum tespiti yapabilmeye çalışmak bunlar arasında sayılabilir. Yol tabelaları, yer şekilleri, iddia video ise etrafta duyulan sesler ve konuşulan dil de teyitlemeye yardımcı olabilir.

Sosyal medyada yer alan görselleri teyitlemek için de fotoğrafların paylaşıldığı tarihi bulmaya yarayan EXIF bilgisinin indirilebileceği araçlar, görsel üzerinde oynama yapılıp yapılmadığını anlayabilmek için basit fotoğraf editleme bilgisine sahip olmak ve video doğrulama dijital araçlar sayılabilir. Bunların yanında sosyal medyadaki veya haberlerdeki bir bilginin doğruluğunu kontrol etmek için doğruluk kontrolcüleri internet üzerindeki açık kaynaklardan yararlanırlar. Açık kaynak ve veri gazeteciliği olarak da adlandırılan bu gazetecilik türünde ortalama bir internet kullanıcısının ulaşabileceği kaynaklardan gazetecilik etiği içerisinde ve veri toplama yöntemleri ile derlenen bilgiler üzerinden araştırmanın yürütülmesi esastır. Açık kaynak gazeteciliği, bazı devletler ve kurumlarının gizli veritabanları ve belgelerinin kamuoyuna sızıntı şeklinde gerçekleşen ve WikiLeaks ve Panama Belgeleri gibi örnekleri olan sızıntı gazeteciliğinden de yararlanabilir.

Bilgi ve veri doğrulamak için doğruluk kontrolcüleri herkese açık güvenilir veri veritabanlarından, devletlerin istatistik ofislerinden veriye ulaşılabilecek internet sitelerinden de yararlanırlar. İkincil kaynak olarak doğruluk kontrolcüleri bilgi almak çeşitli alanlarda çalışan uzmanlara ulaşırlar.[55]

Yanlış bilgiyi düzeltme yolları

Yanlış bilgileri düzeltmek yanlış bilgi sorunundan kaynaklı kötü olayların yaşanmasını engellemek için önemlidir. Bu nedenle yanlış bilgileri doğruluk kontrolü yöntemleri ile çürütmek gereklidir.[56] Özellikle doğal afetler, seçimler, salgınlar gibi kriz anlarında paylaşılabilecek yanlış bilgilerin önüne geçmek için çevrenizdekileri önden uyarmak çürütmeye başlamadan önce yapılabilecekler arasındadır. Çürütmeye doğru bilgiyle başlamak, bir bilgiyi/iddiayı çürütürken yanlış bilgiyi sadece bir kez tekrar etmek, yanlış bilginin yanıltıcı olmasının sebebini açıklamak ve doğru bilgiyi birden fazla tekrar etmek yanlış bilgiyi düzeltme yolları arasında sayılabilir. Bunun dışında yanlış bilgi konusunda kendinizi eğitmek, yanlış bilgileri düzenli bir şekilde çürüten sosyal medya hesaplarını ve kaynakları takip etmek ve bu çürütmeleri paylaşmak da yanlış bilginin daha fazla yayılmasını önlemek için yapılabilecek yollardandır.

Eleştirel düşünme ve eleştirel dijital okuryazarlık

Sosyal medya artık bilgiye erişimin birincil kaynağı olduğu için paylaşılan tüm içeriklere şüpheyle yaklaşmak doğruluk kontrolünün temellerinden biridir. Sorgulama ve bilgi üretim süreçlerine şüpheyle yaklaşma eleştirel düşünme beceresini de beraberinde getirmektedir. Bilimsel kanıtlara dayalı hükümlere varmak için eleştirel dijital okuryazarlığa sahip olmak önem taşımaktadır. Eleştirel dijital okuryazarlık doğruluk kontrolü yolunda ilk adımı oluşturmaktadır.[57][58] Şüpheli bir bilginin yanlış olduğunun tespiti yapıldıktan sonra bu bilginin paylaşılmasının ardındaki motivasyondan söz etmek çevrimiçi platformlarda dolaşan çokça bilgiye karşı kullanıcıları daha dirençli kılmaktadır.

Bilginin kim tarafından paylaşıldığı, nasıl yayıldığı, hangi kaynaklara dayandırıldığı ve hangi motivasyonla paylaşıldığı gibi verileri internet tabanlı arama motorları ve doğrulama araçları yardımıyla inceleyerek birlikte tartışmak eleştirel dijital okuryazarlık yöntemleri arasında sayılabilir. Bilgi düzensizliğine içkin yankı fanusu, filtre balonları, sözdebilim, komplo teorileri gibi kavramları anlamını bilmek ve günlük hayatımızdaki kullanımlarının farkına varmak eleştirel dijital okuryazarlığa adım atarken yapılabilecek şeylerden bir diğeridir.[59]

IFCN ve doğrulama kuruluşları

Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN), dünya üzerinde teyitçilik faaliyetleri yürüten kurumları bir ağ altında bir araya getirmek amacıyla 2015 yılında Poynter Enstitüsü bünyesinde kurulmuştur. Ağın içerisinde yer almak isteyen doğruluk kontrolü kuruluşlarının taraf olmama ve adil olma, kaynakların (teyit edilirken kullanılan kanıtların) şeffaflığı, finansal ve organizasyonel yapının şeffaflığı, metodolojinin şeffaflığı, açık ve güvenilir bir düzeltme politikasının olması ilkelerine sadık olduğunu kanıtlaması gerekmektedir.[60]

Duke Üniversitesi DeWitt Wallace Medya ve Demokrasi Merkezi Reporter's Lab'ın oluşturduğu ve dünya üzerindeki doğruluk kontrolü sitelerinin yer aldığı veritabanına göre Ağustos 2021 itibarıyla dünya üzerinde 348 aktif doğruluk kontrolü girişimi bulunmaktadır.[61] Bağımsız denetçiler tarafından onaylanan ve IFCN İlkeleri Kılavuzu imzacısı olmaya hak kazanan aktif kuruluşların sayısı ise 93'tür.[62]

IFCN, İlkeler Kılavuzu'yla doğruluk kontrolcüleri için en yüksek standartları oluşturma gayesinin yanı sıra, doğruluk kontrolü kuruluşlarının yanlış bilgiyle mücadele faaliyetlerini sürdürülebilir kılmak, dünya üzerindeki teyit kuruluşlarının işbirliği yapmasına alan açmak ve teyitçilik alanını genişletmek üzere çalışmalar yürütmektedir.

Farklı alanlarda doğruluk kontrolü

Doğruluk kontrolü başlı başına bir alan olarak genişlerken, farklı alanlarda uzmanlaşmış alt kolları da eş zamanlı gelişmeye devam etmektedir. Dünyada siyaset, sağlık, bilim doğruluk kontrolü alanında uzmanlaşmış doğruluk kontrolü platformları bulunmaktadır.

Siyasette doğruluk kontrolü

Günümüzün doğruluk kontrolü akımının kökenini 1980'lerde ABD Başkanı olan Ronald Reagan'ın çok dikkat çeken “ağaçların arabalardan dört kat daha fazla çevre kirliliğine neden olduğunu” iddia ettiği döneme kadar götürmek mümkün.[63] Yakın tarihte ise 2016 ABD başkanlık seçimleri ve Brexit referandumu dönemi boyunca dezenformasyonun etkilerine dair yapılan çalışmalar yanlış bilginin seçmen davranışlarını değiştirebildiği, kutuplaşmaya yol açabildiği ve toplumsal sorunlara neden olduğunu göstermiştir.[64] Özellikle seçim zamanlarında mülteci ve göçmenleri hedef alan yanlış bilgiler, basit ya da ileri tekniklerle manipüle edilen görseller ve komplo teorileri ve kasten yayılan yanlış bilgiler demokrasilere zarar verebiliyor.

Politik iddialara odaklanan doğruluk kontrolü platformlarına PolitiFact, Washington Post Fact-Checker, CNN, FullFact örnek verilebilir. Bu tür platformlar politikacıların konuşmalarını, iddialarını ve beyanlarını teyit etmeye odaklanır.[65]

Sağlık alanında doğruluk kontrolü

Sağlık mezenformasyonu ya da sağlık dezenformasyonu, mevcut bilimsel konsensüse göre yanlış olarak nitelendirilen sağlıkla ilgili herhangi bir iddia olarak tanımlanabilir.[66]

Sağlıkla ilgili yanlış bilgiler, önemli bir sağlık sorununu ciddiye almama, aldatıcı bir güvenlik hissi oluştuğundan tedaviyi reddetme ya da geciktirme, abartılı ifadelerle endişe ve korkunun artması sonucunda yanlış kararların alınması veya riskli yolların denenmesi gibi sonuçlar doğurmaktadır.[67]

Özellikle Covid-19 salgınıyla birlikte yanlış bilgilerin sosyal medyada koronavirüsten daha hızlı yayılabildiği gözlemlenmiştir. Bu süreçte virüsün çıkışı, hastalığın belirtileri, tedavisi ile ilgili yanlış ve yanıltıcı bilgiler internette dolaşıma girmiştir. Takip eden süreçte aşıların güvenilirliği ve etkinliği hakkında yanlış bilgiler ve asılsız iddialar komplo teorilerine varan iddiaların ortaya çıkmasına neden olmuştur.[68] Öyle ki Dünya Sağlık Örgütü, “Biz sadece bir epidemiyle değil, aynı zamanda bir infodemiyle savaşıyoruz. Sahte haber koronavirüsten daha hızlı ve daha kolay bir şekilde yayılıyor ve en az koronavirüs kadar tehlikeli” demiştir.[69]

Genel olarak sağlıkla ilgili bilgilere internet üzerinden erişen insanların sayıca artması, sosyal medyada kullanıcıların karşılaştıkları içerikleri bilinçsiz olarak tüketmeleri ve yanlış bilgiye maruz kalmaları ve sağlık haberciliği açısından sorunlu olan gazetecilik pratikleri sağlıkla ilgili yanlış bilgi sorunuyla mücadele etmek gerektiğini göstermektedir. İnternet kullanıcılarının bu nedenle medya okuryazarlığı becerilerini sağlık alanında da artırmaları çok önemlidir.[70] Bu amaçla faaliyet sürdüren platformlara örnek olarak Meedan verilebilir.[71] Ayrıca, kâr amacı gütmeyen Fransa merkezli Science Feedback özellikle iklim ve sağlık alanında bilimsel olduğu iddiasıyla paylaşılan içerikleri teyit etmektedir.[72]

Kaynakça

  1. ^ Cherilyn Ireton & Julie Posetti (2018). "Journalism, 'Fake News' & Disinformation" (PDF). en.unesco.org. UNESCO Publishing. s. 32. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  2. ^ "Sahte Haberin 17. Yüzyıla Dayanan Tarihi". teyit.org. Teyit.org. 25 Şubat 2017. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  3. ^ "Here's How the First Fact-Checkers Were Able to Do Their Jobs Before the Internet". Time. 24 Ağustos 2017. 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  4. ^ "The Inextricable Role of Gender in the History of Fact-Checking". Time. 2 Ağustos 2019. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  5. ^ Acanerler, Alican (15 Kasım 2019). "Tık tuzağı yaratan kulis haberlerine nasıl yaklaşmalıyız?". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  6. ^ "Hakikat-sonrası: Derin bir sorunun anatomisi". K24. 27 Haziran 2019. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  7. ^ Yurdigül, Yusuf (1 Aralık 2012). "Gazeteciliğin Dönüşümü: Yeni Medyaya Entegrasyon Sürecinde Değişen Habercilik Pratikleri". dergipark.org.tr. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  8. ^ "Snopes and the Search for Facts in a Post-Fact World". wired.com. Wired. 20 Eylül 2017. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  9. ^ "Türkiye'nin Dezenformasyon Ekosistemi" (PDF). edam.org.tr. EDAM. 9 Eylül 2020. ss. 1-4. 21 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  10. ^ Uzunoğlu, Sarphan; Uyar, Verda (2 Nisan 2021). "Türkiye'de Doğru Bilgiyi Aramak: Çöldeki Vahanın Peşinde" (PDF). NLTR Research Hub. s. 7. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  11. ^ "IFCN code of principles". ifcncodeofprinciples.poynter.org. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  12. ^ "Information disorder: 'The techniques we saw in 2016 have evolved'". First Draft. 21 Ekim 2019. 9 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ Wardle, Claire (16 Şubat 2017). "Fake news. It's complicated". firstdraftnews.org. First Draw. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  14. ^ Silsüpür, Sinan (14 Aralık 2018). "Bilgi bozukluğunu anlamak için kavramlar". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  15. ^ a b Foça, Mehmet Atakan (1 Mart 2019). "Sözlük: Yanlış bilginin en yaygın yedi türü". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  16. ^ Baban, Ece (21-22 Ekim 2010). "21. Yüzyılda İktidar - Basın İlişkisi: Kamunun Modern Düşün Hapisanesi ve Gazeteciliğin Sıfır Derecesi" (PDF). researchgate.net. İstanbul Üniversitesi Tercüman-ı Ahval’in 150. Yılında İstanbul’da Fikir Gazeteciliği Sempozyumu. s. 277. 23 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mayıs 2022. 
  17. ^ "Dijital dünyada dezenformasyon-mezenformasyon". changeuptoday.com. Change Up Today Cut Blog. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  18. ^ Silverman, Craig; Yılmaz, Mert Can (Kasım 2020). "Dezenformasyon ve Medya Manipülasyonu üzerine Doğrulama El Kitabı" (PDF). Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  19. ^ "Metoloji". teyit.org. Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  20. ^ Silverman, Craig; Yılmaz, Mert Can (Kasım 2020). "Dezenformasyon ve Medya Manipülasyonu üzerine Doğrulama El Kitabı" (PDF). Teyit.org. s. 12. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  21. ^ Aydın, Ali Fikret (30 Haziran 2020). "Post-Truth Dönemde Sosyal Medyada Dezenformasyon". dergipark.org.tr. Asya Studies-Academic Social Studies. s. 82. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  22. ^ Wardle, Claire (22 Eylül 2020). "Understanding Information disorder". firstdraftnews.org. First Draw. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  23. ^ Lewandowsky, Stephan; Cook, John; Başaçek, Can (Mart 2020). "Komplo Teorisi El Kitabı" (PDF). Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  24. ^ Jack, Caroline (5 Ocak 2017). "What's Propaganda Got To Do With It?". points.datasociety.net. Data & Society Research Institute. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  25. ^ Tanca, Kansu Ekin (2 Aralık 2019). "Teyit Sözlük". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  26. ^ Molina, Maria D.; Sundar, S. Shyam; Le, Thai; Lee, Dongwon (14 Ekim 2019). ""Fake News" Is Not Simply False Information: A Concept Explication and Taxonomy of Online Content". journals.sagepub.com. American Behavioral Scientist. 
  27. ^ Yılmaz, Nilgün; Keskin, Öyküm Hüma (20 Eylül 2020). "Doğruyu "Teyit": Teyit'in COVID-19 İnfodemisi ile Sekiz Aylık Macerası" (PDF). ttb.org.tr. Türk Tabipleri Birliği. ss. 644-645. 10 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  28. ^ Ünver, H. Akın (Mayıs 2020). "Türkiye'de Doğruluk Kuruluşları" (PDF). edam.org.tr. EDAM. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  29. ^ Cihangir, Arzu (30 Haziran 2018). "Haber Doğrulama (Fact-Checking) Ölüyor Mu?". basinhayati.net. Basın İlan Kurumu. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  30. ^ Kocabay Şener, Nihal (28 Nisan 2018). "Gazeteciliğin Geleceğini "Gelecek" Biliyor Mu? Doğruluk Kontrol Merkezlerinin Bilinirliğinin Üniversite Öğrencileri Üzerinde Araştırılması" (PDF). acikerisim.ticaret.edu.tr. 16th International Symposium Communication in the Millennium. s. 491. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  31. ^ "Fact Check". a.com.tr/en. Anadolu Agency. 22 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  32. ^ "Fact-Check Editor". aa.com.tr. Anadolu Agency. 12 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2021. 
  33. ^ "Anadolu Ajansı teyit editörlüğü kuruldu". Yeni Şafak. 13 Eylül 2022. 28 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2022. 
  34. ^ "Fact-check". trtworld.com. TRT World. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2020. 
  35. ^ "Reality Check". bbc.com. BBC News. 20 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  36. ^ "Additional steps we're taking ahead of the 2020 US Election". blog.twitter.com. Twitter. 9 Ekim 2020. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  37. ^ Conklin, Audrey (13 Temmuz 2020). "How Twitter's fact check works". foxbusiness.com. FOX Business. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  38. ^ Lyons, Kim (25 Ocak 2021). "Twitter launches Birdwatch, a fact-checking program intended to fight misinformation". The Verge. 24 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  39. ^ Mantas, Harrison (5 Ağustos 2021). "Twitter finally turns to the experts on fact-checking". poynter.org. The Poynter Institute. 5 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  40. ^ Lyon, Tessa (14 Haziran 2018). "Hard Questions: How Is Facebook's Fact-Checking Program Working?". about.fb.com. Facebook. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  41. ^ "Combatting Misinformation on Instagram". about.instagram.com. Instagram. 16 Aralık 2019. 10 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  42. ^ "A Map of Facebook's Third-Party Fact-Checking Partne". facebook.com. Facebook. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  43. ^ "TikTok 'Gerçekleri Bil' özelliğiyle yanlış bilgilerin önüne geçiyor". newsroom.tiktok.com. TikTok. 23 Mart 2021. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  44. ^ "TikTok partners with fact-checking experts to combat misinformation". newsroom.tiktok.com. TikTok. 1 Ekim 2020. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  45. ^ Tanca, Kansu Ekin (15 Ocak 2021). "Vikipedi'nin sadece tüketicisi değil, teyitçisi de olun". teyit.org. Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  46. ^ Urbani, Shaydanay (Ekim 2019). "Verifying Online Information" (PDF). firstdraftnews.org. First Draw. s. 10. 26 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  47. ^ Silverman, Craig; Tsubaki, Rina (18 Mart 2014). "A Guide to Verifying Digital Content in Emergencies". gijn.org. Global Investigative Journalism Network. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  48. ^ Foça, Mehmet Atakan (19 Temmuz 2016). "İnternette yanlış bilgiyle başa çıkmanın 10 yolu". journo.com.tr. Journo. 23 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  49. ^ "Six Fake News Techniques and Simple Tools to Vet Them". gijn.org. Global Investigative Journalism Network. 20 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  50. ^ Joseph, Raymond (27 Şubat 2018). "3 Quick Ways to Verify Images on a Smartphone". gijn.org. Global Investigative Journalism Network. 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  51. ^ "Yanlış bilgiyi yaymanızı önleyecek yedi yol". teyit.org. Teyit.org. 2 Haziran 2021. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  52. ^ "10 soruda sahte haberler nasıl saptanır?". teyit.org. Teit.org. 9 Ekim 2020. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  53. ^ Toler, Aric (26 Aralık 2019). "Guide To Using Reverse Image Search For Investigations". bellingcat.com. Bellingcat. 26 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  54. ^ "The Washington Post's guide to manipulated video". washingtonpost.com. The Washington Post. 25 Haziran 2019. 28 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  55. ^ Yorulmaz, Atakan (11 Kasım 2018). "Dijital alanda haber editörlüğü: Ne yapmalı, nelere dikkat etmeli?". newslabturkey.org. News Lab Turkey. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  56. ^ Tanca, Kansu Ekin (23 Aralık 2020). "Yanlış bilgileri çürütme el kitabını Türkçeleştirdik!". teyit.org. Teyit.org. 24 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  57. ^ Gürkaynak, İpek; Üstel, Füsun; Gülgöz, Sami (Ocak 2004). "Eleştirel Düşünme" (PDF). egitimreformugirisimi.org. Eğitim Reformu Girişimi. 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  58. ^ Tanca, Kansu Ekin (1 Haziran 2019). "Medya okuryazarlığı yanlış bilginin önüne geçebilir". teyit.org. Teyit.org. 11 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  59. ^ Tanca, Kansu Ekin (27 Nisan 2021). "Eğitimde eleştirel dijital okuryazarlık I: İlk adımı kavramlarla tanışarak atıyoruz". teyit.org. Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  60. ^ "The commitments of the code of principles". ifcncodeofprinciples.poynter.org. Poynter Institute. 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2021. 
  61. ^ "Fact-Checking - Duke Reporter's Lab". reporterslab.org. Duke Üniversitesi. 3 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  62. ^ "Verified signatories of the IFCN code of principles". ifcncodeofprinciples.poynter.org. Poynter Institute. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  63. ^ Dobbs, Michael (Şubat 2012). "The Rise of Political Fact-Checking" (PDF). issuelab.org. New America Foundation. ss. 4-5. 1 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  64. ^ Çömlekçi, Mehmet Fatih (29 Nisan 2020). "Kamu Diplomasisinin Genişleyen Repertuarı: Medya Okuryazarlığı ve Doğruluk Kontrol Platformları". dergipark.org.tr. Akdeniz İletişim Dergisi. ss. 2015-2016. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  65. ^ Kavaklı, Nurhan (21 Ocak 2019). "Yalan Haberle Mücadele ve İnternet Teyit/Doğrulama Platformları". dergipark.org.tr. Erciyes İletişim Dergisi. ss. 674-675. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  66. ^ Sylvia Chou, Wen-Ying; Gaysynsky, Anna; Cappella, Joseph N. (Ekim 2020). "Where We Go From Here: Health Misinformation on Social Media" (PDF). American Journal of Public Health. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  67. ^ "Sağlık Haberciliği". p24akademi.org. P24. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  68. ^ Yılmaz, Nilgün (25 Kasım 2020). "Aşı karşıtlığı ve Covid-19". teyit.org. Teyit.org. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  69. ^ "UN tackles 'infodemic' of misinformation and cybercrime in COVID-19 crisis". un.org. Birleşmiş Milletler. 31 Mart 2020. 1 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  70. ^ Değerli, Alper (Kasım 2018). "Medya Okuryazarlığı Bağlamında Sağlık Alanındaki Yalan İçeriklerin Sosyal Ağlarda Yayılımına Bir Bakış" (PDF). researchgate.net. 4. Sağlık İletişimi Sempozyumu. 4 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  71. ^ "About Meedan". meedan.com. Meedan. 8 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  72. ^ "About". sciencefeedback.co. Science Feedback. 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 

İlgili Araştırma Makaleleri

Yeni Şafak, sosyal muhafazakâr ve İslamcı bir günlük gazete. Yayın hayatının ilk dönemlerinde İslamcı ve liberal yazarların bir arada bulunmasıyla öne çıkan gazetedir. Albayrak Medya Grubu grubu bünyesinde yer alan gazete, 23 Ocak 1995 yılında yayın hayatına başlamıştır.

Gazetecilik, olayların, olguların, fikirlerin ve insanların etkileşimi üzerine toplumu en azından bir dereceye kadar doğru bilgilendiren raporların araştırılması, yayınlanması ve dağıtımıdır. Bir isim olarak gazetecilik mesleği, bilgi toplama yöntemleri ve editoryal edebi tarzlar için geçerlidir. Gazetecilik mesleğini yapan kişilere gazeteci denir.

Genel yayın yönetmeni, bir medya kuruluşunda içerik üretimi ve yayıncılığı denetleyen, editörleri yönlendiren ve yayın politikasını belirleyen yönetici pozisyonundaki kişidir. Gazete, dergi, web sitesi, televizyon kanalı gibi medya kuruluşlarında yayınlanacak içeriklerin kalitesini, doğruluğunu ve tarafsızlığını sağlamakla sorumludur. Editörleri yönlendirir, haber ve içerik akışını planlar, yazı işleri, habercilik ve görsel içeriklerin uyumlu bir şekilde sunulmasını sağlar. Ayrıca, yayın politikasını belirler ve medya kuruluşunun genel yayın çizgisini oluşturur. Reklam, abonelik, izleyici/okuyucu geri bildirimleri gibi faktörleri de dikkate alarak yayın stratejileri geliştirir.

Dezenformasyon, yanlış veya doğruluğu bulunmayan ve kasıtlı olarak yayılan bilgi; bilgi çarpıtma anlamına gelir.

İsmet Berkan, Radikal gazetesinin eski genel yayın yönetmeni ve köşe yazarı.

<span class="mw-page-title-main">Sosyal medya</span> İnsanların kendi aralarında bilgi veya düşünce paylaştığı sanal topluluk ve ağlar

Sosyal medya, kullanıcıların internette aradığı, kullandığı ve içerik ürettiği interaktif iletişim platformdur. Geleneksel medya’dan Web 2.0’ın kullanılmaya başlamasıyla, tek yönlü içerik paylaşımından, çift taraflı içerik alışverişine erişim sağlanılan medya iletişimidir. Sosyal ağlar, insanların birbiriyle içerik ve bilgi paylaşmasını sağlayan İnternet siteleri ve uygulamalar sayesinde, herkes aradığı, ilgilendiği içeriklere ulaşabilmektedir. Küçük gruplar arasında gerçekleşen diyaloglar ve paylaşımlar giderek, kullanıcı bazlı içerik üretimini giderek arttırmakta, amatör içerikleri dijital dünyada birer değere dönüştürmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Wayback Machine</span> Internet Archive tarafından kurulan dijital arşiv

Wayback Machine, kâr amacı gütmeyen Internet Archive adlı kuruluş tarafından geliştirilmiş bir sayısal zaman kapsülüdür. Alexa Internet'ten derlenen içerikle çalışan, 1996 yılında oluşturulan ve 2001 yılında halka açılan Wayback Machine, kullanıcının "zamanda geriye" gitmesini ve web sitelerinin geçmişte nasıl göründüğünü görmesini sağlar. Kurucuları Brewster Kahle ve Bruce Gilliat, Wayback Machine'i feshedilmiş web sayfalarının arşivlenmiş kopyalarını koruyarak "tüm bilgiye evrensel erişim" sağlamak için geliştirdi.

<span class="mw-page-title-main">Sosyal ağ</span> Kişinin çevresindeki diğer kişilerle oluşturduğu ilişki ağı

Sosyal ağ kavramını ilk kez 1954 yılında Barnes, kişinin çevredeki diğer insanlarla olan ilişkilerini tanımlamak amacıyla kullanmıştır. İnternet ortamında, kullanıcıların kendilerini tanımlayarak her kültürden farklı kullanıcı ile iletişime geçtiği, bunun yanında normal sosyal yaşamda kullanılan jest ve mimik hareketlerini simgeleyen sembollerle duygu ve düşüncelerini sanal olarak ifade ettiği, bu şekilde sosyal iletişim kurduğu ortamlar “sosyal ağ” olarak tanımlanmaktadır. Bugün sosyal ağlar dediğimizde en büyük örnek olarak karşımıza Facebook, Instagram, Twitter ve LinkedIN gibi web siteleri çıkmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye'de medya</span> Türk medyasına genel bakış

Türkiye'de medya, farklı görüşlerin ifade edildiği yerli ve yabancı süreli yayınları içeren, son derece rekabetçi yerli gazetelerden oluşan bir medya sektörüdür. Medya sahipliği, genellikle varlıklı kişiler tarafından kontrol edilen holdinglerin parçası olan birkaç büyük özel medya grubunun elinde yoğunlaşmıştır ve bu da sunulan görüşleri sınırlı kılmaktadır. Buna ek olarak şirketler, iktidar ile dostça ilişkiler kurmaya çalışmak dahil olmak üzere sahiplerinin iktisadi çıkarlarını desteklemek için nüfuzlarını kullanmaktadırlar. Türkiye'de medya, kamuoyu üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">İliştirilmiş gazetecilik</span>

İliştirilmiş gazetecilik ya da embedded gazetecilik, savaş ve sıcak çatışma alanlarında, çatışmanın bir tarafındaki askerlerle beraber hareket eden ve savaşı onların açısından görüp yansıtan muhabirler için kullanılan terim.

Yurttaş gazeteciliği, gazeteciliğin medya gruplarının ekonomik gereklerine göre biçimlenmesinin yarattığı sorunları aşmak üzere ortaya çıkan yeni bir gazetecilik anlayışı. 1990’lı yıllarda ABD’de yaygınlaşmıştır.

<span class="mw-page-title-main">TikTok</span> kısa video sosyal platformu

TikTok veya Çin'de bilinen adıyla Douyin, Musical.ly bazında yaratılan, video oluşturma ve paylaşmanın yanı sıra canlı yayın imkânı sağlayan bir sosyal medya uygulamasıdır. Eylül 2016'da ByteDance tarafından piyasaya sürüldü. Asya'da kısa video platformunda lider olan ve başka ülkelere de yayılmış olan uygulama, kısa süreli müzik videoları kapsamında en hızlı büyüyen uygulama haline gelmiştir.

Teyit.org, internette yayımlanan doğruluğu şüpheli içeriklerin doğruluğunu, açık kaynaklara dayandırarak analiz eden Türkiye merkezli Türkçe bir doğrulama platformudur.

Doğruluk Payı, Türkiye siyasetine etki eden demeçleri kamuya açık verilerle analiz edip internette kamuoyuyla paylaşarak Türkiye'de siyasi aktörlerin daha sorumlu, seçmenin ise daha bilgili olmasına katkı sağlamayı amaçlayan bir sosyal girişimdir.

<span class="mw-page-title-main">Yaay</span>

Yaay, Türk Telekom çatısı altındaki TT Ventures tarafından 2 Eylül 2020'de açılmış, Türkiye merkezli bir sosyal medya platformudur.

Sosyal medya içeriği, Facebook, Instagram, LinkedIn, Pinterest veya Twitter gibi sosyal ağlar için bireyler veya şirketler tarafından oluşturulan içeriktir. Ayrıca bu listeye YouTube ve TikTok gibi video platformlar, WhatsApp ve Telegram gibi anlık mesajlaşmalar da dahildir. Sosyal medya içeriği, dijital pazarlama, içerikle pazarlama ve sosyal medya pazarlama'ın önemli bileşenidir. Sosyal medya içerikleri son yıllarda satış, ticaret, sosyal aktivite ve propagandalarda önemli araç haline geldi. Sosyal içerik terimi, son zamanlarda sosyal medyanın yükselişi ile ortaya çıktı ve genellikle birisinin yayınladığı veya başkalarıyla paylaştığı herhangi bir şey anlamına gelir. İçerik pazarlaması, işletmelerin veya bireylerin müşterileri veya takipçileri çekmek ve elde tutmak için sosyal medya içeriklerini kullandıkları yöntemlerdir. Bu platformlar, klasik pazarlama önlemlerine göre kullanıcılarla çok daha doğrudan etkileşime izin verdikleri için şirketler için özellikle ilgi çekicidir. Bununla birlikte, tam etkisini gerçekleştirmek için, kullanılan herhangi bir içerik girişiminin de dikkatli bir şekilde hedef kitleye yönelik olması ve sadece başka bir reklam ölçüsü haline gelmesi gerekir.

<span class="mw-page-title-main">Maria Ressa</span> Filipinli gazeteci

Maria Angelita Ressa, Filipinli gazeteci. Yalan haberlere, dezenformasyona ve bağımsız medyanın susturulması çabalarına karşı mücadelesi ile tanınır. Rappler adlı çevrimiçi haber sitesinin kurucusudur. Rus gazeteci Dmitri Muratov ile birlikte 2021 Nobel Barış Ödülü'ne layık görülen Ressa, bu ödülü kazanan ilk Filipinli olmuştur.

Sahte haber, yalan haber ya da asparagas, haber olarak sunulan, gerçekliği olmayan, tamamen ya da kısmen uydurma ve yanıltıcı bilgilerdir.

Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sırasında, hem Rus hem Ukraynalı her iki tarafın medya organları da bir bilgi savaşı yürüttü ve aktif olarak dezenformasyon yaydı. 2021-2022 Rusya-Ukrayna krizi ve ardından gelen Rusya işgali ile ilgili olarak Rusya Federasyonu, Ukrayna'nın Donetsk Halk Cumhuriyeti ve Lugansk Halk Cumhuriyeti ayrılıkçı bölgelerinin devlet kurumları ve web tugayları tarafından dezenformasyon yayıldı. Rusya'nın dezenformasyonu ve sahte haberleri; Ukrayna ve NATO saldırganlığına ilişkin sahte bayrak iddiaları, insan hakları ihlalleri iddiaları ve hatta Ukraynalılar tarafından Rusça konuşanlar üzerinde gerçekleştirilen soykırım iddiaları, NATO ve Ukrayna'nın Rusya'yı hedef alan biyolojik silahlar geliştirdiği iddiaları ve Rusya'nın "kurtuluşu" için yaygın yerel halk desteği iddialarını içeriyordu. Dezenformasyonun bir kısmı, Ukrayna'ya yönelik uluslararası desteği zayıflatmak amacıyla Ukraynalı mültecilere karşı düşmanlığı teşvik etmeyi amaçlıyordu.

Algoritmik radikalleşme, YouTube ve Facebook gibi popüler sosyal medya sitelerindeki algoritmaların kullanıcıları zaman içinde giderek daha aşırı içeriklere yönlendirdiği ve onların radikalize olmuş aşırıcı siyasi görüşler geliştirdiği kavramıdır. Algoritmalar, beğenilerden/beğenmeme işaretlerine ve paylaşımlara harcanan süreye kadar kullanıcı etkileşimlerini kaydederek, kullanıcıların ilgisini devam ettirecek sonsuz medya içeriği üretir. Kendi fikirlerini teyit etmeye yönelik medya tercihleri ve kendini doğrulama yoluyla, kullanıcı, yankı odası kanalları aracılığıyla daha kutuplaşmış hale getirilir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.