Doğan Avcıoğlu

Doğan Avcıoğlu
Doğan Avcıoğlu
Doğum	13 Mart 1926[1] Bursa, Türkiye
Ölüm	4 Kasım 1983 (57 yaşında) İstanbul, Türkiye
Defin yeri	Büyükada Mezarlığı, İstanbul
Meslek	Gazeteci, yazar, ekonomist
Milliyet	Türk
Eğitim	Bursa Erkek Lisesi Paris Siyasi Bilimler Akademisi Londra Ekonomi Okulu
Dönem	1968-1980
Konu	Siyaset
Önemli ödülleri	Yunus Nadi Armağanı (1969)
Etkilendikleri Pierre Mendès France[2]:21, Sabri Ülgener, Sadun Aren[2]:26, Şevket Süreyya Aydemir[2]:154, Nâsırcılık, Baasçılık[2]:169, Paul Baran, Maurice Dobb, Yves Lacoste, Maxime Rodinson, Oscar Lange, Hamza Alavi, Frantz Fanon, Maurice Duverger[2]:186

Doğan Avcıoğlu (Nüfus kaydındaki ismiyle, Mehmet Erdoğan Avcıoğlu)^[3] (13 Mart 1926, Bursa, - 4 Kasım 1983, İstanbul) Türk gazeteci, yazar, düşünür, siyasetçi, ekonomist ve Kurucu Meclis üyesi.^[2]:15

1926'da Bursa'nın Mustafakemalpaşa ilçesinde dünyaya geldi. Ortaöğrenimini Bursa Erkek Lisesi'nde tamamlayan Avcıoğlu, Fransa'da günümüzdeki adıyla Paris Siyasi Bilimler Akademisi'nde (Fr. Sciences Po) ekonomi ve siyasal bilimler öğrenimi gördü. Fransa’da olduğu dönemde Türkiye ile Batı arasındaki gelişmişlik düzeylerini incelemiş, Marksizm’le tanışmıştır. Ekonomi bilgisini artırmak ve İngilizcesini geliştirmek için İngiltere'ye giderek Londra Ekonomi Okulu (İng. LSE) kaydolmuştur.^[2]:i

Türkiye için bir şeyler yapma zamanının geldiğini düşünerek 1955 yılında dönüş kararı aldı. Paris'ten ayrılırken Abidin Dino’ya “Merak etmeyin, Türkiye’de sosyalizmi kuracağız.” diyen Avcıoğlu, “Türkiye nasıl kalkınabilir?” sorusu etrafında düşüncelerini şekillendirdi. Batılı ülkeler hakkındaki düşüncelerini kendi sözleriyle “Bizi hor gören bu p…lerin seviyesine nasıl geliriz?… Türkiye’yi nasıl değiştiririz?” ile ifade etti.^[2]:35

1956'da Türkiye'ye döndü ve Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü’nde yardımcı oldu. 1956'dan itibaren Cumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) araştırma bürosunda çalıştı ve partinin yayın organı Ulus gazetesinde yazılar yazdı. Ulus dışında haftalık Akis ve Kim dergilerinde de yazılar yazdı; muhalefet-iktidar ilişkilerinin iyice sertleştiği günlerde Akis dergisini yönetti. 27 Mayıs Darbesi'nden sonra CHP'den Temsilciler Meclisi'ne üye seçilen Avcıoğlu, 1961 Anayasası'nın hazırlanmasına da katkıda bulundu. 1960-61'de Vatan ve Ulus gazetelerinde yazarlık, Ankara Radyosu'nda dış haber yorumculuğu yaptı.

Avcıoğlu 1961'de Mümtaz Soysal ve Cemal Reşit Eyüboğlu'yla birlikte kurduğu ve yayımını 1967'ye değin sürdürdüğü Yön Dergisiyle, 1960 sonrası siyasal düşünce ortamında etkin bir rol oynadı.^[2]:1

Doğan Avcıoğlu, 1968'de yayımladığı Türkiye'nin Düzeni adlı kitabında Türkiye'nin geri kalmışlığının nedenlerini araştırıyor, yukarıdaki öğeleri içeren "millî devrimci kalkınma modeli" adını verdiği bir tür devletçi-sosyalist bir ekonomi modeli öneriyordu. Topladığı ilgi kadar eleştiriye de uğrayan Türkiye'nin Düzeni adlı yapıt, siyasal etkisinin yanı sıra Türkiye'nin sosyoekonomik yapısı ve tarihi üzerine araştırmaların yaygınlaşmasında çığır açıcı bir rol oynamıştır.

1963-1965 arasında TÜRK-İŞ Araştırma Merkezi müdürlüğü, 1968-1969 yıllarında ise CHP Yüksek Danışma Kurulu üyeliği yaptı. Sosyalist Kültür Derneği'nin kurucuları arasında yer alan Avcıoğlu "kapitalizme" ve "emperyalizme" karşı ekonomik bağımsızlığı savundu.

1969'da, Yön'deki görüşlerini siyasal bakımdan daha açık bir biçimde dile getirdiği haftalık Devrim gazetesini çıkarmaya başladı. 12 Mart 1971 Muhtırası'na kadar çıkardığı haftalık Devrim gazetesinde yayımlanan yazılarında "devrim"in Kemalist aydınların yol göstericiliğinde ve Kemalist "genç subay"ların öncülüğünde geniş bir cephe tarafından Millî Demokratik Devrim olarak gerçekleştirilebileceğini öne sürdü. Türkiye'nin "orduya dayanarak ve ordunun desteğiyle gericiliği ve gericileri yenmesini bileceğini" söyledi.^[2]:1

12 Mart 1971 muhtırasından sonra 9 Mart 1971 darbe teşebbüsünde "orduyu başkaldırmaya teşvik" savıyla Emekli Korgeneral Cemal Madanoğlu ile birlikte yargılanan ve aklanan Avcıoğlu, 1973'te siyasal yaşamdan çekildi.

4 Kasım 1983'te, mide kanseri tedavisi gördüğü İstanbul'da öldü. Cenazesine Uğur Mumcu, Cemal Madanoğlu, Yaşar Kemal, Mümtaz Soysal, Turgut Kazan, İlhami Soysal ve Lefter gibi isimler katıldı. Vasiyeti üzerine Büyükada'da toprağa verildi. İki kez evlenen Doğan Avcıoğlu, Sevil Yurdakul ile olan evliliğinden iki erkek çocuk babasıdır. Vali Şekip Yurdakul'un damadıdır.

Yön'deki yazılarıyla özellikle ırkçılığa ve turancılığa karşı da mücadele verdi. "Gerici cephenin" sosyal adalet düşüncelerini sindirmeye çalıştığını söyledi.^[2]:1 Milliyetçi olmanın önkoşulunun sosyalist olmak olduğunu söyleyerek yerleşik düşüncelere karşı çıkan radikal söylemleri oldu.^[4]:258

Yön dergisinde yayımlanan yazılarında bir tür "Kemalist-Sosyalizm" anlayışını savundu. Orta sınıflar içindeki ‘reformcu’ kesimi Kemalist ideolojiden kaynaklanan sol bir çizgide birleştirmeye çalıştı. Kemalist Devrim'in kazanımlarını savunan ve bunu bir ileriye, sosyalizme taşımayı savunan görüşleri o dönemde pek çok yandaş topladı.^[2]:1 1960 sonrasının sol düşünce ve eylemin biçimlenmesinde derin etkileri olan bu dergi, 1930'lardaki "Kemalist inkılapları oturtmak ve bir ideoloji meydana getirmek" amacıyla kurulmuş Kadro Dergisi etrafındaki Kadro Hareketinin görüşleriyle önemli benzerlikler taşıyordu.^[2]:97

Avcıoğlu'na göre üstyapı alanında başarılı olan Kemalist devrim, altyapıda dışa bağımlı sermayeyle toprak ağalarının etkisini kıramamıştı. Dolayısıyla Kemalist devrimin altyapıda sürdürülmesi, köktenci bir toprak düzenlemesi, devletçi sanayileşmenin ve ekonomik alanda tam bağımsızlığın gerçekleştirilmesi, halen Türkiye'nin gündemindeydi.

Yön çevresi olarak Türkiye'nin toplumsal yapısı dolayısıyla ancak geleneksel sağ parti­lerin iktidara geleceğini düşündü. Jacques Lambert, Maurice Duverger, Mü­beccel Kıray, İbrahim Yasa gi­bi dönemin siyaset bilimcilerinin araştırmalarına dayanarak Türkiye'yle benzer sosyal yapıya sahip ülkelerde parlamenter sis­temin aşırı muhafazakarlığı koruduğunu iddia etti. Parlamenter demokrasinin geri kalmış ülkelerde değişimi başaramayacağını düşünen Avcıoğlu şu tespitte bulundu:^[5]:72-73

"20 yıllık denemenin ortaya koyduğu sonuç şudur: Feodal kalıntılardan hala kurtulamamış ve az sayıdaki işçisi dahi bölgesel bağlılıklann etkisi altında bu­lunan bir toplumda parlamentoculuk, geri unsurların egemenliğini sağlamak­tadır. Halbuki azgelişmiş bir ülkede sistemin yaşaması ve istikrara kavuşması, parlamentonun zorunlu reformları gerçekleştirebilmesine bağlıdır. Aşırı sağcı çoğunluklar getiren sistem ise, reform yollarını tıkamakta ve toplumun azın­ lıktaki dinamik unsurları arasında hoşnutsuzluğu körüklemektedir."^[5]:72-73

Türkiye'deki demokratik sistemi "cici demok­rasi" ve "Filipin demokrasisi" gibi kavramlarla açıklarken, demokrasinin as­lında sadece egemen sınıfların, "mutlu azınlıkların" çıkarlarını savunan bir sistem olduğu söyledi. Avcıoğlu, Şili'de 1970'te seçimle iktidara gelen Salvador Allende'nin zaferinin ardından gelişen süreci "cici demokrasilerde" milli iradeyi, emekçi sınıfları temsil eden bir sistemin lehine yapılacak devrimin oy sandığından çıkamayacağına dair somut örnek olduğunu yazdı.^[5]:115-117

12 Mart 1971 muhtırasına giden süreçte Doğan Avcıoğlu'nun çıkardığı Devrim gazetesi çevresinde toplanan ve içlerinde 27 Mayıs Darbesi'ni yapan Millî Birlik Komitesi'nin gerçek lideri Emekli Korgeneral Cemal Madanoğlu'nun da bulunduğu "Millî Demokratik Devrimciler", o dönemin siyasal partilerinin demokrasi anlayışının bir oyalamaca olduğunu ileri sürerek "ulusçu-devrimci yöntem" denen ilkeler doğrultusunda meclis dışı muhalefeti savunuyorlardı. Bu dönemde Devrim gazetesi içinde, Türk Ordusunu kışkırtarak sol-sosyalist, bir çeşit Baasçı yönetim kurdurmak için Doğan Avcıoğlu ve İlhan Selçuk'un başını çektiği çok ciddi eylemler olduğu savlandı; Devrim gazetesinin genel yayın yönetmeni Hasan Cemal çok sonraları anılarını anlattığı Cumhuriyet'i Çok Sevmiştim (2005) adlı kitabında o zamanki amaçlarının "ulusalcı" subayları inandırarak onlarla birlikte bir "Millî Demokratik Devrim" yapmak olduğunu yazdı.^[6]

Siyasal alanda Cumhuriyet yılları boyunca "Kürt sorunu" yerine "Doğu meselesi" gibi isimlerle bahsedilen problemi ilk kez etnik kökene vurgu yaparak "Kürt sorunu" ile tarifledi.^[4]:259 Türkiye'de bir Kürt devleti kurmanın hayalcilik olduğunu, halkların çıkarlarına aykırı olduğunu, milletlerarası çatışmalara yol açacağını söyledi. Türkiye'nin gerçekçi bir "Doğu politikasına" ihtiyacı olduğunu, geçmişte uygulanan politikaların iflas ettiğini belirterek problemin etnik özellikler göz önüne alarak feodalizmi tasfiye eden köklü bir toprak reformu, bölgesel kalkınma programları gibi yöntemleri gerektirdiğini söyledi. Batı ülkelerinin "devletsiz millet" şeklinde yaptığı incelemelere kuşkuyla yaklaşmıştır.^[7]:719-721 Kürt sorununu sadece ekonomik ve sınıfsal olarak gören, ortaçağ kalıntısı ağalık ve şeyhlik kurumlarının tasfiyesiyle meselenin kendiliğinden çözüleceğini söyleyen sosyalistleri eleştirmiştir. Öte yandan geçmişte "mutlak entegrasyonu" hedef alan "kültürel değerlerin eritilmesi" politikalarının sosyalizmin temel felsefesine aykırı olduğunu belirtmiş, geçmiş politikalara referansla "40 yıldır uygulanan entegrasyonun" başarılı olmadığını söylemiştir. Türk vatandaşlığının din, mezhep, ümmet, ırk gibi tanımlara bağlı olmadığını Türk devletine olan bağlılık ile tanımlandığını belirtmiştir.^[7]:518-521

• Roger Garaudy, Sosyalizm ve İslamiyet, (Çev.) Doğan Avcıoğlu, E. Tüfekçi, Yön Yayınları, İstanbul, (1965)^[2]:1
• Türkiye'nin Düzeni (1968). 1969 Yunus Nadi Armağanı
• 31 Mart'ta Yabancı Parmağı (1969)
• Devrim Üzerine (1971)
• Millî Kurtuluş Tarihi (4 cilt, 1974-1975)
• Türklerin Tarihi (beş kitap, 1978-1982, 6. kitap (2013))
• Devrim ve "Demokrasi" Üzerine (1980)
• Osmanlı'nın Düzeni (2013)^[8]

“Nasıl kalkınacağız?” sorusundan hareketle oluşmuş, hedef kitlesi olarak "zinde güçler" olarak tariflenen gruplara yazılmış eser, 1969 yılında Yunus Nadi Armağanı'nı kazanmış, sosyo-ekonomik bir tarihi yaklaşımın ilk ve en başarılı örnekleri arasındadır.^[2]:158-168 Çıktığı yıl içinde dört baskı yapmış kitap, 2 bin küsür sayfalık hacimli bir eser olmasına rağmen askerler ve öğrenciler arasında popülerleşerek çok satanlar arasına girmiştir. Kara Kuvvetleri Komutanı General Faruk Gürler'in "Türkiye'nin Düzeni kitabını okumayan subayı ben eksik görü­rüm" dediği aktarılmaktadır.^[5]:103-104

Eserde Selçuklulardan başlayan tarihsel süreç, Osmanlı bağlamında gelişen sömürge tipi bir kapitalizmin Cumhuriyet döneminde Demokrat Parti ile işbirlikçi bir kapitalizme dönüşme sürecini ayrıntılı tarihsel verilerle anlatmıştır. Türkiye’nin kalkınamamasında iç dinamiklerden daha çok dış dinamikler belirleyici kabul edilmiştir. Osmanlı’daki merkeziyetçi yönetim anlayışına yaptığı vurgu ile Türkiye’nin geri kalışını göçebe çobanlığa bağlayan Toynbee'nin, Müslümanlığa bağlayanların, “Asya tipi üretim tarzına bağlıdır” diyen Sencer Divitçioğlu'nun ve “Osmanlı İmparatorluğu bir çeşit feodalitedir” diyen Behice Boran'ın iddialarını reddetmektedir.^[2]:158-168 Eserde demokrasi ve liberalizm gibi kavramlara üçüncü dünya açısından eleştirel yaklaşılmıştır.^[2]:168-188

Türkiye’nin Düzeni çıktığı dönemde hem sol hem de sağ düşünce dünyası için ilgi gören bir eser olmasına rağmen 12 Mart 1971 Muhtırası sonrasında Avcıoğlu’nun etkisi kaybolmuş ve eser unutulmuştur. Eserin politikası, tarihçiliği ve tarih yazımı eleştirilerin ve övgülerin ana hattını oluşturdu. Azgelişmişlik açısından Türkiye’nin ele alınabileceği bir kuramsal temel oluşturma gayreti içinde olduğu söylenebilir.^[2]:168-188

Bazı görüşlere göre Kemalizm’e ve Tek Parti Dönemi’ne yönelik olumlu bakış Avcıoğlu’nun Millî Demokratik Devrimcilerle (MDD) ortaklaştığı bir görüş olsa da tarihsel sürecin bilgi ve belgelerle yorumlanması MDD’cilerden ayrışmasını sağlamıştır. Bazı görüşler Avcıoğlu bir Marksist olmamasına rağmen bugüne ve geçmişe sınıf mücadeleleri açısından bakarak bol kaynaklı önemli bir eser olarak görmüştür.^[2]:168-188

Avcıoğlu’nun kapitalizme geçmeye elverişli gelişmiş Anadolu toplumu yorumu, geri kalmışlığı dış faktör olarak emperyalizme dayandırmaktadır. Bazı görüşler burjuvazi eksikliğinin Avcıoğlu tarafından es geçildiğini belirterek eleştirmiştir.^[2]:168-188

Esere göre emperyalizm, işbirlikçi burjuvazi ve feodal mütegallibe ittifakını tasfiye etmek için milliyetçi devrimci güçler (asker ve sivil küçük burjuva zümre) ittifak kurmalıdır. Yön dergisinde ilerici güçlerin arasında yer verdiği "milli burjuvazi” unsuru, eserde ilerici güçler arasında sayılmamıştır. Tutucu güçler koalisyonu ayrıntılı şekilde ele alınmış ancak proletarya küçümsenmiştir. Parlamentarizme mesafeli olması ve devrimde öncü güç olarak emekçi kitleyi görmemesi ve iktidarı kestirme yollardan milliyetçi devrimci güçlerle ele geçirecek muğlak bir stratejiye dayandırması bilimsel sosyalizme aykırı görülerek eleştirildi.^[2]:168-188

Eserin geçmişe bakış tarzında bugün ve yarına yönelik ortaya konan devrim stratejisi, kalkınma stratejisini belirlemiştir. Avcıoğlu’na göre Türkiye, milli gelir düzeyi düşük ve fakir olduğu için değil, kaynaklarını kötü kullandığı için kalkınamamaktadır. "Reorganizasyon" yapılmadan yürütülen bir kalkınma denemesi ise yavaş, israflı, adaletsiz ve artan ölçüde borçlanmalarla sürdürülebilir. Avcıoğlu kalkınmada izlenebilecek üç yolu; komünist, Amerikan tipi, Oscar Lange'nin "Milli devrimci kalkınma yolu" şekliyle sıralamış ve üçüncüsünün etrafında düşüncelerini şekillendirmiştir.^[2]:168-188

Türkiye’nin Düzeni’nden etkilenerek oluşmuş çalışmalar arasında Bülent Ecevit’in Bu Düzen Değişmelidir, İsmail Beşikçi’nin Doğu Anadolu’nun Düzeni ve İdris Küçükömer’in Düzenin Yabancılaşması gibi önemli eserler vardır. Halil İnalcık’a göre bu Marksist çalışmaların Türk tarihçiliğine olumlu katkıları olmuştur: “Köylü ve emekçi sınıfı, para ve ücretler, günlük yaşam, merkez ve taşra, şehir-köy ilişkileri, gibi araştırma alanları gündeme girmiş, sosyal-ekonomik tarihçinin ufku genişlemiş, Annales mektebinin anladığı biçimde bütüncü (total, holistic, global) bir tarih yazıcılığına yaklaşılmıştır.”^[2]:168-188

2012 yılında, ölümünden yaklaşık otuz yıl sonra Doğan Avcıoğlu'nun hiç bilinmeyen, yayımlanmamış bir eseri daha ortaya çıkarıldı. Aynı zamanda Avcıoğlu'nun eşi Sevil Yurdakul'un kardeşi olan yazar Doğan Yurdakul, kız kardeşinin ölümünden sonra miras yoluyla kendisine kalan belge arşivini incelerken, bulduğu bir el yazması eserin, yazarın beş ciltlik tanınmış eseri "Türklerin Tarihi"nin 6. cildi olduğunu anlamıştır.^[9] Ekim 2013'te, Avcıoğlu’nun "Türklerin Tarihi" dizisinin 6'ncı kitabı "Osmanlı’nın Düzeni", Kırmızı Kedi Yayınevi tarafından yayınlandı. Kitap, yazarın ölümünden sonra yayımlanmış ilk kitabı oldu ve külliyatını tamamladı.^[10]

• Eskişehir: Doğan Avcıoğlu Kütüphanesi.^[11]
• Eskişehir: Odunpazarı Belediyesi ve Tekin Yayınevi tarafından dağıtılan Doğan Avcıoğlu Ödülleri.^[12]

• 2000: Özdemir, Hikmet. Doğan Avcıoğlu: bir Jön Türk'ün ardından. Bilgi Yayınevi.^[13]
• 2008: Atılgan, Gökhan. Yön-Devrim Hareketi: Kemalizm ile Marksizm arasında geleneksel aydınlar. Yordam Kitap.^[14]