İçeriğe atla

Diyarbakır Cezaevi

Koordinatlar: 37°55′44″K 40°11′48″D / 37.92889°K 40.19667°D / 37.92889; 40.19667
Kontrol Edilmiş
Diyarbakır Cezaevi
Diyarbakır E Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu
Cezaevinin giriş kapısı
Harita
Koordinatlar37°55′44″K 40°11′48″D / 37.92889°K 40.19667°D / 37.92889; 40.19667
Kapasite600 (ilave ranzalarla 1.000)[1]
Açılış tarihi4 Temmuz 1980
Kapanış tarihi12 Ekim 2022[2]
Eski adıDiyarbakır 5 No.'lu Askerî Cezaevi

Diyarbakır Cezaevi ya da Diyarbakır Askerî Cezaevi, Diyarbakır'da kurulan bir cezaevidir. 1972'de yapımına başlandı, 4 Temmuz 1980'de açıldı.[3] 12 Eylül Darbesi'den sonra askerî yönetime devredilerek Sıkıyönetim Askerî Cezaevi olarak kullanıldı. Yaşandığı iddia edilen işkenceler ile ön plana çıktı.[4] The Times gazetesine göre "dünyanın en kötü şöhretli 10 cezaevi" arasında yer almaktadır.[5] 1981 ve 1984 yılları arasında cezaevinde 30 kadar kişi öldü.[6] 9 Mayıs 1988 tarihinde Adalet Bakanlığına devredildi.[7] Cezaevi hakkında belgeseller çekildi ve kitaplar yazıldı. Günümüzde ise müze olması planlanmaktadır.[8]

E Tipi Cezaevi yaklaşık 600 kapasiteliydi ancak doluluk oranı zaman zaman 900’e kadar da yükselebilmekteydi. Politik tutuklu ve hükümlülerin kaldığı D Tipi Cezaevi’nde ise kapasite 700-750 arasındaydı.[9]

İşkence iddiaları

1981-1984 yılları arasında işkenceye maruz kaldığı iddia edilen 30 kişi öldü. Soruşturmayı yapan ve iddiada adı geçen 32 sanıktan 30'unun ölümünü doğrulayan savcının açıklamasına göre; 4'ü kendini yakarak intihar olmak üzere 8 kişi intihar etti, 6'sı açlık grevi ve 16'sı doğal ölüm (hastalık) sonucu öldü.[6] Bazı kaynaklara göre ise bazı mahkûmlar, yapıldığı iddia edilen işkenceler yüzünden öldü.[10][11] PKK'nın kurucu militanlarından Kemal Pir de ölüm orucu sonucunda öldü. PKK Merkez Komite Üyesi Mazlum Doğan da intihar edenler arasındadır. PKK'nın kurucularından Sara kod adlı Sakine Cansız da cezaevinde hapis yatmıştır.

Hapishanede o yıllarda kalmış olan 32 kadın şöyle demiştir:[12]

  • "Elektrik dahil bütün işkence yöntemlerini yaşadık ama en ağırı cinsel işkenceydi."
  • "Tecavüz ettikleri kadınları kanlı etekleriyle koğuş koğuş dolaştırdılar."
  • "Etekleri başlarımıza geçiriyor, altımızın çıplak olmasını sağlıyor, 'gez' diyorlardı."
  • "Banyodan çıkıp bornozla karşımıza gelip ve bize baka baka mastürbasyon yaptılar."
  • "En büyük işkence başka kadınların çığlıklarını dinlemekti."
  • "11 yaşında ikiz oğulları olan arkadaşımızın, oğullarına işkence yapıp sesini ona dinletmişlerdi."
  • "Lağım sularının içine zorla kadınları soktular."
  • "Çocuğum görüşe geliyor ama bana yapılan davranışlardan dolayı benden korkuyor o hiç sevmediğimiz gardiyanlara sarılıyordu. Çıktıktan sonra da bir süre kızım bana anne demedi."
  • "Serbest bırakıldım ve eve gittim. Beni yıllarca görmeyen annemin bana ilk dediği şey, 'Bunca yıl neredeydin?' olup, kızlık muayenesine götürmek istediğini söyledi."

Esat Oktay Yıldıran'ın, Kıbrıs Harekâtı sonrası Diyarbakır Cezaevi'ne bizzat Kenan Evren tarafından yollandığı ve iç güvenlik komutanı olarak görev süresi boyunca işkence yaptığı iddia edilir. Bunun yanı sıra Esat Oktay Yıldıran'ın işkence yaptığını söyleyen Nagehan Alçı ve eşi Rasim Ozan Kütahyalı ile Ümit Zileli, bunu kanıtlayamadıkları için yargısız infaz yapmak ve Esat Oktay Yıldıran'ın hatırasına hakaret etmekten 105 gün hapis cezasına çarptırıldı.[13]

PKK

12 Eylül sonrası

Ben siyasi biri değilim. Bu konularda birikimim yok. Ama 12 Eylül, Kürt sorununa herkesin dikkatini çekti, bu sorunu dünyaya duyurdu. Cezaevindeki vahşet olmasaydı, Kürt meselesi bu ülkede bu kadar erken açığa çıkmazdı. Diyarbakır Cezaevi'ndeki insanları birer militan haline getirdiler. Bunların %80'den fazlası dağa çıktı. İnsanın oradaki vahşeti gördükten sonra normal yaşama dönmesi çok zordu. "PKK hareketi 1984'te patladı" derler ya, bu tarih, Diyarbakır Cezaevi'nden ana tahliyelerin olduğu tarihtir.[14]

Hapisaneden çıktığımda eğer genç olsaydım, 5 No'lu'ya tekrar haksız yere girmemek için dağa çıkardım.[15]

— Felat Cemiloğlu

1980 ve 1983 yılları arasında gerçekleştiği iddia edilen işkence ve öldürme olaylarının, Güneydoğu bölgesindeki Kürtçülük düşüncesinin yayılmasında rol oynadığı bazı yazarlar ve siyasetçilerce iddia edilir. Altan Tan, "Kürt Sorunu" adlı kitabında, Diyarbakır Cezaevi'nden çıkanların büyük çoğunluğunun dağa çıktığını, PKK'nın ana gövdesini oluşturduğunu ve örgütün büyümesini sağladığını iddia etmiştir.

Etkileri

Sanat

"38" belgeseli ile tanınan Çayan Demirel, "tarihle yüzleşmek için" cezaevi hakkında "5 No’lu Cezaevi: 1980-84" adında bir belgesel çekti.[16] Süresi 90 dakika olan belgeselin oluşması için yüze yakın tanıkla görüşüldü ve elliye yakın röportajlardan kesitler kullanıldı.[16]

Cezaevi ile ilgili onlarca kitap yazılırken bir de dönemi kara kalemle anlatan Zülfikar Tak'ın resim sergisi açıldı.[17] 33 adet resimden oluşan sergi, 1989 yılında bir ayda çizildi ve resimler Karşı Sanat'ta sergilendi. Tak, ayrıca "Diyarbakır Cezaevi'nde İşkence Çeşitleri" adını verdiği bir karikatür kitabı çıkardı.[18] Tak'ın çıkardığı kitap Avrupa'da Almanca ve İngilizce yayımlandı. Her iki dili konuşan insanların anlayabilmesi için Türkiye'deki baskıda Türkçe ve Kürtçe açıklamalara da yer vererek cezaevinde yapıldığı iddia edilen tüm işkenceleri tasvir etti.[18]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2021. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2022. 
  3. ^ "4 Temmuz 1980 tarihli Milliyet gazetesi: Türkiye'nin en büyük cezaevi Diyarbakır'da bugün açılıyor". 24 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ Korkmaz, Atilla & Kaçar, Hüseyin (22 Ağustos 2009). "Diyarbakır Cezaevi işkencenin üssüydü". Sabah. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  5. ^ Hines, Nico (28 Nisan 2008). "The ten most notorious jails in the world". The Times. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  6. ^ a b "8 Şubat 1986 tarihli Cumhuriyet gazetesi: Diyarbakır'da askeri savcı açıkladı: Hapiste 30 ölüm". 21 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ "Diyarbakır Cezaevi Raporu" (PDF). TBMM İnsan Hakları Komisyonu. 20 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  8. ^ "Diyarbakır Cezaevi taşınıyor". Hürriyet. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  9. ^ Arısüt, Mustafa (24 Haziran 2009). "Cezaevleri Dosyası: Diyarbakır -2-". Taraf. 1 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  10. ^ Mavioğlu, Ertuğrul (10 Kasım 2003). "Bir zamanlar bir cezaevinde..." Radikal. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2009. 
  11. ^ Pamir, Balçiçek (18 Mayıs 2009). ""Bir daha dünyaya gelsem Kürt olmak istemem"". Habertürk. 13 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2009. 
  12. ^ "İşkencenin izleri hâlâ bileklerimde". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2016. 
  13. ^ Nagehan Alçı (13 Haziran 2018). "İşkenceye dair utanç verici bir karar". haberturk.com. Habertürk. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. 
  14. ^ "Üç yılını 'cehennem'de geçirdi". Radikal.com. 8 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2022. 
  15. ^ Cemal, Hasan "Kürtler" Doğan Kitap, s. 25
  16. ^ a b "Diyarbakır Cezaevi'nde yaşananlar". Günlük. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  17. ^ İlbeyoğlu, Nihat. "Diyarbakır Zindanından Çizgiler". 2 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 
  18. ^ a b Yaşar, Hatice (11 Kasım 2003). "Çizgilerle işkence". Radikal. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">JİTEM</span> Türk askeri istihbarat birimi

JİTEM ya da Jandarma İstihbarat ve Terörle Mücadele Grup Komutanlığı, İçişleri Bakanlığı'nın onayı olmadan ve Genelkurmay Başkanlığı'ndan görüş alınmadan Jandarma Genel Komutanlığı'nın kendi inisiyatifiyle kurulan ve terörle mücadele kapsamında faaliyet yürüten bir oluşumdur.

<span class="mw-page-title-main">Abdullah Öcalan</span> PKKnın kurucu lideri (1978–1999)

Abdullah Öcalan veya zaman zaman kullanılan kısa adıyla Apo, yasa dışı ayrılıkçı silahlı örgüt PKK'nın kurucu lideridir.

Şerafettin Elçi, Kürt avukat ve siyasetçi. Katılımcı Demokrasi Partisi kurucu genel başkanı.

Hizbullah, diğer adlarıyla Türkiye Hizbullahı veya Kürt Hizbullahı, Kürt, Sünni İslamcı ve çoğu faaliyetini Türkiye'de gerçekleştiren militan örgüttür. Geçmişte şiddet eylemleri gerçekleştiren örgüt, 2000'ler ve sonrasında şiddet içerikli olmayan faaliyetlere odaklanmıştır. İsim benzerliğinin aksine Türkiye'deki Hizbullah ile Lübnan'daki Hizbullah arasında hiçbir ilişki bulunamamıştır.

Aysel Tuğluk, Zaza kökenli Türk siyasetçidir. 2007-2009 ve 2011-2015 yılları arasında yaklaşık 6,5 yıl boyunca TBMM'de milletvekili olarak görev yapmıştır.

Mazlum Doğan, PKK'nın kurucuları arasında yer alan merkez komite üyesi.

<i>Bu Kalp Seni Unutur mu?</i> (dizi)

Bu Kalp Seni Unutur mu?, Sis Yapım imzalı, Show TV'de yayımlanan politik ve dram türündeki Türk televizyon dizisidir. Dizi, 13 Ekim 2009 ile 9 Şubat 2010 tarihleri arasında yayımlandı ve 17. bölümden sonra yayından kaldırıldı. Asis Yapım ve Tomris Giritlioğlu'nun yapımcılığında çekilen dizi, 12 Eylül 1980 darbesinden, 2002 yılında Ak Parti'nin iktidara gelmesine kadar olan süreci anlatmayı planladı, fakat ekonomik sorunlar ve oyuncuların maaşlarının yapım şirketi tarafından ödenememesi nedeniyle yayından kaldırıldı. Dizi'nin yönetmenliğini Aydın Bulut; danışmanlığını ise Murat Belge, Fehmi Koru, Ertuğrul Kürkcü, Tuğrul Eryılmaz ve Yasin Aktay yaptı.

<span class="mw-page-title-main">Selahattin Demirtaş</span> kürt siyasetçi ve avukat

Selahattin Demirtaş, Türk avukat, siyasetçi ve yazardır. 22 Haziran 2014'te seçildiği Halkların Demokratik Partisi eş genel başkanlığı görevini 11 Şubat 2018'e kadar yürütmüştür. 4 Kasım 2016'dan beri Edirne F Tipi Cezaevi'nde tutukludur.

<span class="mw-page-title-main">Gültan Kışanak</span> Kürt siyasetçi

Gültan Kışanak, Kürt gazeteci ve siyasetçi. Eski Diyarbakır Büyükşehir Belediye başkanı, eski Barış ve Demokrasi Partisi eşbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi 23. dönem Diyarbakır ve 24. dönem Siirt milletvekilidir.

<span class="mw-page-title-main">Kemal Pir</span> PKK kurucu militanı

Kemal Pir, Türk asıllı PKK kurucu militanı. PKK'nın ilk kadrolarındandır ve iki defa cezaevinden firar etmiştir. Lakabı "Laz Kemal" idi.

Sakine Cansız, örgüt içinde "Sara" kod adıyla bilinen, PKK'nın kurucu üyesidir.

Tutuklu ve Hükümlü Aileleri ile Dayanışma Derneği (TAYAD), 12 Eylül Darbesi'nden sonra işkence mağdurları, onların yakınları ve dostları ile askerî rejimi eleştiren diğer kişilerden oluşan bir grup tarafından yasadışı gözaltıları ve Türk cezaevlerinde meydana gelen sistematik insan hakları ihlallerine karşı mücadele etme amacıyla 3 Eylül 1986'da kurulan bir sivil toplum kuruluşudur. Dernek "cezaevlerindeki işkenceleri engellemek, baskıları ve işkenceleri protesto etmek" için pek çok açlık grevi gerçekleştirmiştir. İstanbul merkezli derneğin yaklaşık 120 üyesi ve Türkiye genelinde çok sayıda gönüllü destekleyicisi bulunmaktadır. Faaliyetleri zaman zaman polis müdahalesi ve mahkeme kararıyla durdurulmaktadır.

Derinlemesine Araştırma Laboratuvarı ya da Derin Araştırma Laboratuvarı, 12 Eylül Darbesi sonrası dönemde Ankara Emniyet Müdürlüğü içinde "D Grubu" olarak anılan siyasi şubeye verilen ad. D Grubu daha sonra, 'D'nin Arapça okunuşuyla 'DAL' olarak anılmaya başlanmıştır. Şube, 12 Eylül Darbesi'nde gözaltına alınan kişilere yönelik sistematik işkence ve kötü muamele suçlarıyla gündeme gelmişti.

Canip Yıldırım, hukukçu, politikacı. Yıldırım 49’lar Davası’nın sanıklarındandır.

<span class="mw-page-title-main">Esat Oktay Yıldıran</span> Türk asker

Esat Oktay Yıldıran, Türk asker. Kıbrıs Barış Harekâtı'nda görev almış ve 12 Eylül Darbesi sonrası Diyarbakır Cezaevi'nde iç güvenlik komutanı olarak görev yapmıştır. Diyarbakır Cezaevi'ndeki görev süresi boyunca tutuklulara işkence yaptırdığına dair iddialar vardır. Yıldıran, 22 Ekim 1988 günü suikast sonucu öldürülmüş ve Edirnekapı Şehitliği'ne defnedilmiştir.

Mehmet Selim Dindar,, Kürt iş insanı. 1980 döneminde politik olaylar ile suçlanıp üç yıl boyunca Diyarbakır Cezaevi'nde işkence görmüş, 2003 yılında Radikal gazetesine ve 2008 yılında Habertürk'e verdiği röportajlarda Diyarbakır Cezaevi'ndeki işkenceleri anlatmıştır. 2 Aralık 2009'da Cizreliler Derneği'nde silahlı saldırıya maruz kalarak hayatını kaybetmiştir. AK Parti milletvekili Mehmet Emin Dindar'ın kardeşidir.

<span class="mw-page-title-main">Osman Öcalan</span> PKK militanı (1958–2021)

Osman Öcalan, Kürt politikacı ve PKK'nın eski liderlerindendir.

Türkiye'deki 2011–2012 Kürt protestoları, ülkedeki Kürt azınlık haklarının kısıtlanmasına karşı BDP liderliğinde Türkiye'de yapılan protestolardır. Türkiye'deki Kürtlerin uzun protesto eylemlerin sonucu olarak, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da da protestolar olmuştur. Hürriyet gazetesi, Mısır ve Tunus'ta devrimlere neden olan ve "Arap Baharı" olarak adlandırılanın kalkınmanın, Ortadoğu'nun kuzey kesimlerinde bir "Kürt Yazı"na yol açabileceğini öne sürdü. Protestocular hem İstanbul'da hem de Türkiye'nin güneydoğusunda sokaklara döküldü. Bazı gösteriler de Anadolu ve İzmir'de yapıldı.

Öcalan Davası; Türkiye Cumhuriyeti'ne karşı 1984'ten beri isyan eden ve Avrupa Birliği, NATO, ABD ile Türkiye gibi çeşitli devlet ve kuruluşlar tarafından bir terör örgütü olarak kabul edilen yasa dışı ayrılıkçı silahlı örgüt PKK'nın kurucu Abdullah Öcalan'ın, "silahlı terör örgütü kurmak ve yönetmek" suçuyla Ankara 2 No'lu Devlet Güvenlik Mahkemesi tarafından idama mahkûm edilmesiyle sonuçlanan yargı sürecidir.