Din bilimleri

Din bilimleri, dinle teolojik bakış açısıyla ve normatif yöntemlerle ve apolejetik (dini savunma) amaçla ilgilenen ilahiyatın aksine dinleri sosyal bilimler perspektifinden ve herhangi bir dini veya dinleri apolejetik (savunmacı) gaye gütmeden ve ideolojik muhalefet tavrı içine girmeden olgusal temelde araştıran ve analiz eden çeşitli sosyal bilim disiplinlerinin ortak adı.

Araştırma Yöntemleri ve metodolojileri farklı olduğundan din bilimleri (İngilizce: Religious studies veya Almanca: Religionswissenschaft) ile teoloji (ilahiyat) birbirinden tümüyle olmasa da önemli ölçüde ayrılmaktadır. Bir teolog ile din bilimci arasındaki fark, birinin dini vahiy eksenli anlamaya diğerinin ise bilim perspektifi içinden bir dini veya tüm dinleri anlama ve açıklamaya çalışmasıdır. Hristiyanlıkta üniversitelerin teoloji bölümlerindeki Kutsal Kitap çalışmaları, misyonoloji (misyon bilimi); İslam'da ilahiyat fakültelerindeki fıkıh; hadis, tefsir, kelam gibi alanlarla dinleri sosyoloji; psikoloji, antropoloji, tarih gibi sosyal ve beşeri bilimler perspektifinden ele alan din sosyolojisi, din psikolojisi, din antropolojisi ve din fenomenolojisi gibi çeşitli alanlar birbirlerinden önemli ölçüde ayrılmaktadır.

Din araştırmalarına duyulan ilginin tarihi Miletli Hecataeus'a (MÖ 550-476) ve Herodotus'a (MÖ 484-425) kadar geri götürülebilir. Daha sonra Orta Çağ'da İslam bilginleri İran, Yahudi, Hristiyan ve Hint inanç ve pratiklerini araştırmışlardır. Dinler tarihi alanında ilk eser Müslüman araştırmacı Muhammed Şehristani'nin kısaca El-Milel ve Nihal (Dinî Felsefi Gruplar üzerine Risale) olarak bilinen eseridir. 12. yüzyılda Peter the Venerable İslam'ı araştırmış ve Kur'an'ı Latinceye çevirmiştir.

Farklı dinlere olan bu ilginin tarihi eski de olsa akademik bir disiplin olarak dinî araştırmaların tarihi yenidir. Bir bilim olarak dinî araştırmaların on dokuzuncu yüzyılda başladığı söylenebilir. Oxford Üniversitesi'nde karşılaştırmalı dinler alanındaki ilk profesör Max Müller olmuştur. Müller'in bu alanın ilk önemli eserlerinden biri olan kitabının adı "Introduction to the Science of Religion" (Din Bilimine Giriş)'tir.

18. ve 19. yüzyıllardaki bilim, biyoloji, kültür ve tarih şeklinde ayrımlaşan bilgi dallarından kültür ve tarih daha sonra yine 19. yüzyılda "beşeri bilimler" adını almıştır. 18. yüzyılda Almanya'da irrasyoneli; yani duygu, arzu ve hayalin rolünü ön plana çıkaran Fırtına ve Coşku hareketi ve Johann Gottfried Herder ile mitolojinin bir dünya görüşü olduğu ifade edilmeye başlanmıştı. Fransız ihtilali sonrasında geçmişe uygarlıklara yönelik (Hindistan, Mısır, İran medeniyetleri) araştırmalar ile arkeoloji, filoloji, etnografi gibi tarihi bilimler doğmuş böylelikle mukayeseli dinler ve filoloji çalışmalarına yol açılmış oldu. Bu gelişmeler sonucunda Hollanda'da C. P. Tiele (1830-1902) tarafından yönetilen düşünürler grubu, teoloji yerine dinler bilimini başlatmışlardır. İlk din bilimleri çalışmaları dinî fenomenin araştırmacının teolojik ve bilimsel yargılarını parantez içine almasını gerektirdiği fenomenoloji ile başladı.

Dinî fenomen üzerine yoğunlaşan araştırmalar Fransa'ya da sıçradı ve orada College de France'da tesis edilen Dinler Tarihi kürsüsü Albert Reville'e (1826-1906) teslim edildi. Ernest Renan (1823-1892) bu harekete katıldı. Tiele ekolü çizgisinde bu hareket; dinin tarihî formlarından çok, özü üzerine durdu.

18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başında; Hollanda, Paris, Brüksel, Louvain'de dinler tarihi kürsüleri kurulmuş; Paris'te, Revue de l'Histoire des religions ve Revue des religions dergilerinin, Louvain'de de Meseon'un çıkmaya başlaması, 11-23 Eylül 1893'te Chicago'da World's Parliament of Religions'un toplanması gibi din bilimleri açısından önemli olaylar gerçekleştirilmiştir.

Doğmakta olan dinler bilimi, beşeri bilimlerin tarihi-kültürel ekseninde dokümanter bilgi ve teorik açılımlarla bugüne kadar gelişmiştir.

Farklı disiplinlere mensup bilim adamlarının dinlere getirdiği tanımlar bulunmaktadır. Din tanımlarını genel olarak; teolojik, ahlaki, felsefi, psikolojik ve sosyolojik kategoriler altında ele alınmaktadır.

• Dinin teolojik tanımları: Teolojik tanıma göre din; "Tanrı’ya inanma", "manevi varlıklara inanç" yahut da "korkutucu hem de cezbedici olan bir gizem" şeklinde tanımlanabilmektedir.
• Dinin ahlaki tanımları: Buna göre din, "duyguyla karışık ahlak" ve görevleri yerine getirme bilincidir.
• Dinin psikolojik tanımları: Friedrich Schleirmacher'e göre din, "derin deruni tecrübenin bir türüdür".
• Dinin sosyolojik tanımları: Alman felsefecisi Harald Hoffding’e atfedilen; ancak Durkheim, Bronislaw Malinowski gibi antropologlar tarafından da kabul edilen sosyolojik din tanıma göre din "değerlerin muhafazası" olarak görülür. Karl Marx ise "din halkın afyonudur" görüşünü benimser. Zira Marx'a göre din, sosyal ve ekonomik gücü ellerinde bulunduranların kalabalıkları hakimiyetleri altına almakta kullandıkları bir güç unsurudur.
• Dinin felsefi tanımları: Paul Tillich'e göre din, hususi özneler, semboller ya da kavramlarda ifade edilen soyut bir ideayı ifade eden manevi varlıkla ilişkiye yönelik "nihai bir ilgidir".

Din araştırmalarında kullanılan araştırma yöntemleri çeşitli başlıklar altında kategorize edilmeye çalışılmıştır. Peter L. Berger “işlevsel ve özsel” (functional and substantive); Robert Wuthnow “ikilik ve bütünsel” (dualistic and wholistic); Robert Segal ise, diğer birçokları tarafından kullanılan, “indirgemeci ve indirgemeci olmayan” (reductionistic and nonreductionistic) biçiminde ayrımlar yapmıştır.

Bazı araştırmacılar ise Dilthey'den aldıkları terimlerle kullanılan metodolojiyi iki ana başlık altında toplamaktadırlar. Buna göre din araştırmalarında kullanılan yöntem "Verstehen" (anlama/understanding) ve "Erklären" (açıklama/explanation) şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Anlama yöntemi dini inananın bakış açısından "anlamaya" çalışırken; açıklama yönteminde tümdengelimsel mantık kurallarını takip eden tabii bilimler model alınmıştır. Bu modelde inanan kişinin seçiminden bağımsız olarak dinî eylemleri "beyin faaliyetleri" veya "organizmanın çevresine tepkileri" şeklinde daha ziyade niceliksel yaklaşımla analiz edilmeye çalışılmaktadır. Marx, Freud, Ralph Burhoe, Radcliffe-Brown, Claude Levi Strauss araştırmalarında "açıklama" üzerine durmakta olan bilim insanlarından bazılarıdır.

Yukarıda kısaca ifade edilen iki metodolojik yaklaşım olmasına rağmen her iki yöntemi de kullanan bazı araştırmacılar bulunabilmektedir. Örneğin Weber, dinin kökenini ve tarihini açıklamaya çalışmakla birlikte karakteristik tipler ve fikri sistemleri de dinin anlaşılmasında kullanabilmektedir.

Din bilimleri, dinin ve dinlerin teolojik metotlar yerine sosyal bilim alanı içinde araştırılması amacıyla Avrupa'da doğmuştur. Başlangıçta sosyoloji, antropoloji, tarih gibi çeşitli alanlarda gelişmiş ve uzmanlaşma ile bu dalların alt dalı olarak gelişmesini sürdürmüştür. Örnek olarak din sosyolojisinin kurucusu sayılan ve aynı zamanda sosyolojinin de isim babası olan Auguste Comte'dur. Durkheim ve Weber'in de din sosyolojisine katkısı olan eserleri bulunmaktadır.

İslam ülkelerinin tarihi incelendiğinde farklı dinlere olan ilginin kaynağının oldukça eski tarihlere kadar geri gittiği görülmektedir. Özellikle Hindistan'daki Türk-Moğol hakimiyeti sırasında Hint dinlerine geniş bir ilgi olmuştur. Harezmli Biruni'nin gittiği Hindistan'da Sanskritçe öğrenip yazdığı Kitab'üt Tahkîk Mâli'l Hint, Hint dini ve kültürü hakkında geniş bilgi veren dikkat çekici eserlerden biridir. Yine Ekber Şah, Hint kutsal metinlerini çevirmiştir ve Din-i İlahi adında farklı dinlerden unsurları bir araya getirdiği senkretik bir hareket ortaya çıkarmıştır.

Türkiye'de İslam diniyle ilgili bilimsel çalışmaların tarihi de oldukça yenidir. Başta Ziya Gökalp olmak üzere Hilmi Ziya Ülken, Erol Güngör gibi yazarlar İslam'ın toplumsal yönü üzerine ilk öncü araştırmaları yapmışlar ancak genel olarak İslam ve özelde de diğer dinler üzerine Batı'daki sosyal bilim disiplini içerisinden yapılan araştırmaların çok kısıtlı sayıda kaldığı görülmüştür. Bunun başlıca iki ana sebebi olduğu söylenebilir:

1- Türkiye'de din bilimlerinin ilahiyat alanı içinde ve ona destek olmak üzere okutulması gerektiği şeklindeki inanç ve düşünce. Bu yaklaşım sebebiyle din bilimleri alanındaki çalışmaların bir kısmı temel yaklaşımları itibarıyla hala ilahiyat çizgisinden ayrılabilmiş değildir.

2- Dinin ve dinlerin sosyal bilim mantığı içerisinde araştırılmasının önünde duran engellerden diğeri din veya dinlerin ret veya kabul, iman ve inkâr şeklindeki ideolojik ve siyasi seçimlerin çerçevesi içerisinden değerlendirilmeye çalışılmasıdır. Söz konusu iki kutuplu yaklaşımın tarihsel, siyasal ve kültürel bazı gerekçeleri olsa bile günümüzün sosyal bilimlerinin ve din bilimlerinin temel mantığının dinlerin kökenlerini araştırmak, bir geneology çıkarmak değil dinlerin toplum, kültür ve birey ile ilişkisini olgular düzeyinde araştırmak olduğu unutulmamalıdır.

• Karl Marx, Feuerbach Üzerine Tezler, 1845
• Karl Marx, Das Kapital, 1867^[1]
• James Frazer, Altın Dal, 1890^[1]
• William James, Dini Deneyimlerin Çeşitlilikleri (The Varieties of Religious Experience), 1902
• Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, 1905
• Émile Durkheim, Dini Hayatın İlkel Biçimleri, 1912)^[1]
• Sigmund Freud, Totem ve Tabu, 1913
• Sigmund Freud, Bir İllüzyonun Geleceği, 1927^[1]
• Rudolf Otto, The Idea of the Holy, 1917
• Carl Jung, Psikoloji ve Din: Doğu ve Batı, 1938
• Joseph Campbell, The Hero With a Thousand Faces, 1949
• Joseph Campbell, The Power of Myth, 1988
• Alan Watts, Myth and Ritual in Christianity, 1953^[]
• Mircea Eliade, The Sacred and the Profane, 1957^[1]
• Huston Smith, The Religions of Man, 1958 (The World's Religions başlığıyla 1991'de tekrar basıldı)^[]
• Clifford Geertz, The Religion of Java, 1960^[1]
• Wilfred Cantwell Smith, The Meaning and End of Religion, 1962
• E.E. Evans-Pritchard, Theories of Primitive Religion, 1965^[1]
• Peter L. Berger, The Sacred Canopy, 1967
• Ninian Smart, The Religious Experience of Mankind, 1969 (1991 baskısının adı The Religious Experience)
• Victor Turner, The Ritual Process, 1969^[]
• J.Z. Smith, Map is not Territory: Studies in the History of Religions, 1978^[]
• Talal Asad, Genealogies of Religion: Discipline and Reasons of Power in Christianity and Islam, 1993

• Cox, James L.; Kutsalı Anlamak, çev. Fuat AYDIN, İz Yayıncılık, İstanbul, 2003.
• Harman, Ömer Faruk Harman; Günümüzde Batı'da Dinler Tarihi Çalışmaları, Dinler Tarihi Araştırmaları I.Sempozyum 08-09 Ankara, Kasım 1996.
• Kepnes, Steven D.; Din Araştırmalarında Açıklama ve Anlama Yöntemleri Arasındaki Uçurumu Telif Etmek, çev. Bekir Zakir Çoban, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi II (2002), Sayı: 1, ss. 171-181
• Wach, Joachim; Din Bilimi (Religionswissenschaft), çev.Adil Özdemir, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı : VIII, İzmir 1994.
• Wikipedia 13 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Din ve İnsan Tecrübesi
• Din Bilimi
• Din Bilimlerinin Tarihçesi

• Dinbilimleri Akademik Araştırma Merkezi
• Din Bilimleri
• New Religious Movements (İngilizce)