İçeriğe atla

Dilek kipi

Örnekler
dinleyin (emir)
okumalıyız (gereklilik)
yazayım (istek)
düşünsen (dilek-şart)

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri;[1] Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur.[1] Türkçede dört dilek kipi vardır:

  • Dilek-şart kipi
  • Emir kipi
  • Gereklilik kipi
  • İstek kipi

Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra varsa şahıs ekleri gelir.

Dilek-şart kipi

Dilek-şart kipi -se eki ile oluşturulur. Ayrıca Dilek-koşul kipi, şart kipi veya koşul kipi olarak da bilinir.

Dilek-şart kipinin başlıca iki çeşit kullanımı vardır. İlk kullanımda eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. Bu tür kullanımda ek, genellikle yan cümleciğin yükleminde bulunur.

  • Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
  • Birine sorsak adresi daha kolay bulabiliriz.

Dilek-şart kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:

  • Yarın sen de bizimle gelsen.
  • Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
  • Aşağıdaki şiirin tüm mısraları dilek belirtir:
Bütün dünya buna inansa
Bir inansa
Hayat bayram olsa
İnsanlar el ele tutuşsa
Birlik olsa
Uzansak sonsuza - Şenay

Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa "büyük ihtimâlle" veya "sadece" anlamı verir:

  • Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.

Ek-fiilin şartı

Sadece fiillerin dilek-şart kipi vardır. İsim soylu sözcüklerden yüklem yapmak ve onlara şart anlamı katmak için ise "-se" ek-fiili (şart eki) kullanılır:

  • Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. (ek-fiil. Soğuk sözcüğü isim soyludur.)
  • Çok pahalıysa almayalım. (ek-fiil. Pahalı sözcüğü isim soyludur.)
  • Havalar ısınsa da pikniğe gidebilsek. (dilek-şart kipi. "Isınmak" fiili ile oluşturulmuştur.)

Bileşik zamanlar

Dilek-şart kipi bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır:

  • Gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi)
  • Gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)

Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.[2]

Ek-fiilin şartı da bileşik zamanlı fiil yapmakta kullanılır:

  • Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
  • Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
  • Ağabeyin uyanysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
  • Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
  • Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
  • Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)

Genellikle hitaplarda kullanılan "gel+se+n+e", "bak+sa+nız+a" gibi kelimelerde emir ve istek arası bir ifade bulunur.[3]

"İse" bağlacı

Dilek-şart kipi, "ise" bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi fiillerden sonra gelir. İse bağlacıysa isim soylu sözcüklerden sonra gelir ve "de" bağlacına benzer şekilde ve genellikle "diğerlerinden farklı olarak" anlamında kullanılır:

  • Çalışkan arkadaşlarımızın kimi öğretmen, kimi doktor, kimi ise mühendis ol­du. (bağlaç)
  • Babam ela, annemse mavi gözlü. (bağlaç)
  • Pencereyi açık unutmasam içeriye yağmur girmezdi. (dilek-şart kipi)
  • sam rüzgara yelkenimi / Dolaşsam ben de deniz deniz -Orhan Veli (dilek-şart kipi)

Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere dilek-şart kipi eki olan -se fiilden ayrı yazılamaz; ise bağlacını ise ayrı bir kelime halinde yazmak mümkündür.

"İse" bağlacı, ek-fiilin şartı ile karıştırılmamalıdır:

  • Pencere açıksa, içeri yağmur girebilir. (ek-fiilin şartı)
  • Kapıyı çalan annemse, bana haber ver. (ek-fiilin şartı)

Ek-fiilin şartı, "ise" bağlacı gibi ayrı yazılabilir:[4]

  • Hava yağmurlu ise dışarı çıkmayalım. (ek-fiilin şartı)
  • Yok eğer söyleşecek bir sözümüz yok da bana bir suikast için geldiniz ise, ölüme bir dakika evvel hazır olmaktan başka yapacak bir şeyim yoktur. -Ahmet Mithat (ek fiilin şartı [görülen geçmiş zamanın şartı])
  • Mesnevî yer yer uzar olmuş ise / Boş değil, hay huy değil, artmış ise. - Mevlânâ

Emir kipi

Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur.[5] İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:[5]

  • (Sen) git.

Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır:[5]

  • (Siz) okuyun.
  • (O) yazsın.
  • (Onlar) koşsun (veya koşsunlar).

Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:

1. tekil (ben)2. tekil (sen)3. tekil (o)1. çoğul (biz)2. çoğul (siz)3. çoğul (onlar)
çekimi yokeksiz-sinçekimi yok-in-sin(ler)
-gelgelsin-gelingelsin(ler)

Gereklilik kipi

Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur:

  • Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.
1. tekil (ben)2. tekil (sen)3. tekil (o)1. çoğul (biz)2. çoğul (siz)3. çoğul (onlar)
Kip ve şahıs ekleri-meli+(y)+im-meli+(s)+in-meli-meli+(y)+iz-meli+siniz-meli+(ler)
Örnekleryazmalıyımyazmalısınyazmalıyazmalıyızyazmalısınızyazmalı(lar)

İstek kipi

-e ve -a eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.

  • Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
  • Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
  • Biz de sizinle gelelim.

Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:

  • Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.

İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:

1. tekil (ben)2. tekil (sen)3. tekil (o)1. çoğul (biz)2. çoğul (siz)3. çoğul (onlar)
-e+(y)+im-e+(s)+in-e-e+lim-e+(s)+in+iz-e veya -e+ler
geleyimgelesingelegelelimgelesinizgeleler

Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.

  • Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam -Yunus Emre

Kaynakça

  1. ^ a b Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 296. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
  2. ^ Şart bileşik zamanı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkceciler.com. Erişim: 5 Kasım 2012.
  3. ^ Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 303. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
  4. ^ "Ankara Üniversitesi Yayınları". 27 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2014. 
  5. ^ a b c Emir kipi 16 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yenimakale.com. Erişim: 16 Ekim 2012

Ayrıca bakınız

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Grekçe</span> Yunancanın İlk Çağda konuşulan hali

Grekçe veya Antik Yunan dili, Antik Yunanistan'da ve Doğu Akdeniz havzasında MÖ 9. yüzyıldan MS 6. yüzyıla kadar konuşulmuş olan ölü bir dildir. Arkaik, Klasik ve Helenistik dönemleri vardır. Antik Yunanca olarak da bilinir.

Kip, dilbilgisinde bir fiilin kök veya gövdesinin zaman, yargı veya niyete göre girdiği geçici kalıptır. Kip, bir fiilin haber veya dilek kipi eklerinden birini almış hâlidir.

Birleşik zamanlı fiiller, Türkçede herhangi bir haber ya da dilek kipine "-di", "-miş" veya "-se" ek-fiilleri eklenerek oluşturulan fiiller.

Türkçedeki değil de, genel anlamda fiil anlamına bakmak istiyorsanız, fiil sayfasını ziyaret ediniz.

Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir.

Cümle veya tümce; bir ifade, soru, ünlem veya emiri dile getiren; kendi başına anlamlı sözcükler dizisi. Çoğunlukla özne, tümleç ve yüklemden meydana gelir. Bazen yan cümleciklerle anlamı pekiştirilir veya genişletilir.

İyelik ekleri veya sahiplik ekleri, isimlere ve isim görevinde kullanılan sözcüklere eklenerek kime veya neye ait olduğunu bildiren ekler.

Türkçede ekler, yapım eki ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılır. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için ekler Türkçedeki en önemli dil yapılarındandır. Yabancı kökenli bazı sözcükler hariç, Türkçede ön ek bulunmaz. Türkçede sözcük köklerine getirilen ekler, cümlede sözcükler arasında geçici anlam ilişkileri kurmak veya yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılır.

Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan ekler. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler.

Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden meydana gelen cümledir. Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:

Ek-fiil, ek-eylem veya cevher fiil, Türkçede isimlerin sonuna eklenerek onları yüklem haline getiren bir ektir. Bu ek Eski Türkçe "ér- : olgunlaşmak, yetişmek, tamam olmak" fiilinden evrilip zaman içinde "i-mek" haline gelmiş ve zamanla kökünün de erimesiyle bugün sadece “şu veya bu durumda bulunmak” manalarını cümleye katan (i)-di, (i)-miş, (i)-se ve (i)-dir halleri kalmıştır. Diğer dillerden muadil olarak İngilizce "to be",Latince "esse" fiilleri örnek verilebilir.

Gramerde subjonktif kip, genelde yan cümlelerde kullanılan bir fiil kipidir. Dilek, his, ihtimâl, hüküm, görüş, ihtiyaç veya henüz gerçekleşmemiş bir fiil gibi çeşitli gerçekleşmemiş durumları ifade etmek için kullanılır. Bazen konjonktif kip veya şart kipi olarak da değinilebilir, konjonksiyonları (bağlaçları) izlediği için. Subjonktifin kullanımına dair ayrıntılar dilden dile değişir.

<span class="mw-page-title-main">Geniş zaman</span> Türkçede bulunan haber kipi

Geniş zaman, dilbilgisinde bir eylemin ya da durumun geçmişte, şu anda ve gelecekte gerçekleştiğini belirten zaman yapısı. Geniş zaman yapısı, eylem veya durumun ne zaman başladığını ya da ne zaman biteceğini bildirmez, sadece gerçekleştiğine dair bilgi verir.

Bildirme eki veya bildirme koşacı, Türkçede yükleme kesinlik, belirsizlik, ihtimal gibi anlamlar katan -dir eki. Türkçedeki dört ek-fiilden biridir. Eklendiği kelimedeki ses kurallarına uyarak -dır, -dur, -dür, -tir, -tır, -tur ve -tür hâllerine dönüşebilir:

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek. Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Emir cümlesi, konuşmacının/yazarın bir eylemin gerçekleştirilmesini buyurduğu cümle türü. Emir cümlelerinin tamamına yakını emir kipinde oluşturulur. Nadiren gelecek zaman kipinde emir cümlelerine de rastlanır.

Yan cümlecik veya yan cümle, bileşik cümlelerde ana cümlenin anlamını tamamlayan yardımcı cümle. Bazen tümce sözcüğü de yan cümle anlamında kullanılır. Yan cümlecik; tek başına tam ve anlamlı bir cümle olabildiği gibi, fiilimsilerle oluşturulmuş da olabilir. Türkçede başlıca dört tip yan cümlecik vardır:

  1. dilek-şart kipi ve ek-fiilin şartı (-se) ile oluşturulanlar (şartlı)
  2. ki bağlacı ile oluşturulanlar
  3. iç içe cümleler
  4. fiilimsiler ile oluşturulanlar (girişik).

Anlatım bozuklukları, yazılı veya sözlü anlatımda karşılaşılan hatalardır. Bu hatalar yapısal (dilbilgisel) veya anlam ve mantık bakımından olabilir. Öge eksikliği, ek eksikliği gibi yapısal bozukluklara "bağlaşıklık hataları"; gereksiz sözcük kullanımı, yanlış sözcük kullanımı gibi anlamsal bozukluklara ise "bağdaşıklık hataları" denir.

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.

Bükümlü dil, çoklu dilbilgisel, sözdizimsel veya anlamsal özellikleri belirtmek için tek bir çekimsel morfem kullanma eğilimleriyle sondan eklemeli dillerden ayrılan bir tür sentetik dildir. Örneğin, İspanyolca comer fiili ("yemek") birinci tekil geçmiş zaman kipli comí ("Yedim") biçimine sahiptir; tek eki, her özellik için ayrı bir eke sahip olmak yerine, hem birinci tekil şahıs uyumunun özelliklerini hem de geçmiş zaman kipini temsil eder. Bükümlülüğün bir başka örneği Latince bonus ("iyi") kelimesidir. Biten -us eril cinsiyeti, yalın hali ve tekil sayıyı belirtir. Bu özelliklerden herhangi birinin değiştirilmesi, -us ekinin farklı bir ek ile değiştirilmesini gerektirir. Bonum biçiminde, -um bitişi eril tekil ve belirtme durumunu veya nötr tekil veya nötr belirtme hali ve tekil durumunu veya nötr yalın hal ve tekil durumu belirtmektedir.