Dişyuvasıl ünsüz

Dişyuvasıl ünsüz
[◌͇]
Ses örneği
[[Dosya:\|120px\|orta\|noicon\|alt=Ses örneği]]

Dişyuvasıl ünsüzler, eklemleme yerinin [en] diş yuvası [en] olduğu ünsüzlerdir. Eklemleme sürecinde dil, diş yuvası sırtına değdirilir. Bu süreç kimi dillerde (ör. İngilizce) dil ucuyla, kimi dillerdeyse (ör. Fransızca ve İspanyolca) dil palasıyla gerçekleşir.

Örnekler

Uluslararası Fonetik Alfabe'de (IPA) yer alan dişyuvasıl ünsüzler şunlardır:

IPA	Tanım	Örnek
IPA	Tanım	Dil	Ortografi	IPA	Anlam
n̥	Ötümsüz dişyuvasıl genizsil ünsüz	Birmanca^[1]	နှာ	[n̥à]	'burun'
	Ötümlü dişyuvasıl genizsil ünsüz	İngilizce	run	[ɹʌn]	'koş, koşmak'
	Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı ünsüz	İngilizce	stop	[stɒp]	'dur, durmak, durdur, durdurmak'
	Ötümlü dişyuvasıl patlamalı ünsüz	İngilizce	debt	[dɛt]	'borç'
	Ötümsüz dişyuvasıl sürtünmeli ünsüz	İngilizce	suit	[suːt]	'takım elbise; yakışmak'
	Ötümlü dişyuvasıl sürtünmeli ünsüz	İngilizce	zoo	[zuː]	'hayvanat bahçesi'
	Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli ünsüz	İngilizce	pizza	[pit͡sə]	'pizza'
	Ötümlü dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli ünsüz	İtalyanca	zaino	[ˈd͡zaino]	'sırt çantası'
	Ötümsüz dişyuvasıl yansürtünmeli ünsüz	Galce	llwyd	[ɬʊɪd]	'gri'
	Ötümlü dişyuvasıl yansürtünmeli ünsüz	Zuluca	dlala	[ˈɮálà]	'oynamak'
t͡ɬ	Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı yansürtünmeli ünsüz	Tsezce	элIни	[ˈʔe̞t͡ɬni]	'kış'
d͡ɮ	Ötümlü dişyuvasıl patlamalı yansürtünmeli ünsüz	Pa Na [en]^[2]		[d͡ɮau˩˧]	'derin'
	Dişyuvasıl sürtünmesiz ünsüz	İngilizce	red	[ɹɛd]	'kırmızı'
	Dişyuvasıl yansürtünmesiz ünsüz	İngilizce	loop	[lup]	'döngü'
	Artdamaksıllaşmış dişyuvasıl yansürtünmesiz ünsüz	İngilizce	milk	[mɪɫk]	'süt'
	Dişyuvasıl çarpmalı ünsüz	İngilizce	better	[bɛɾɚ]	'daha iyi'
	Dişyuvasıl yan çarpmalı ünsüz	Venda		[vuɺa]	'açmak'
	Dişyuvasıl titrek ünsüz	İspanyolca	perro	[pero]	'köpek'
	Dişyuvasıl gırtlak duraklı ünsüz	Gürcüce	ტიტა	[tʼitʼa]	'lâle'
t͡sʼ	Dişyuvasıl gırtlak duraklı patlamalı sürtünmeli ünsüz	Nuhalkça	xłp̓x̣ʷłtłpłłskʷc̓	[xɬpʼχʷɬtʰɬpʰɬːskʷʰt͡sʼ]	'elinde bir böğürtlen bitkisi vardı'
	Dişyuvasıl gırtlak duraklı sürtünmeli ünsüz	Amharca	ጼጋ	[sʼɛɡa]
t͡ɬʼ	Dişyuvasıl gırtlak duraklı patlamalı yansürtünmeli ünsüz	Navahoca	tłʼóoʼdi	[t͡ɬʼóːʔtɪ̀]	'dışarı, dışarıda'
	Dişyuvasıl gırtlak duraklı yansürtünmeli ünsüz	Adigece	плӀы	[pɬ’ə]
	Ötümlü dişyuvasıl içpatlamalı ünsüz	Vietnamca	đã	[ɗɐː]	(geçmiş zaman belirticisi)
ƭ	Ötümsüz dişyuvasıl içpatlamalı ünsüz	Serer [en]	^[]
	Dil uçlu dişyuvasıl şaklamalı bırakım (farklı ünsüzleri vardır)	Khoekhoe	!oas	[ᵑ̊ǃˀoas]	'içi boş'
	Dişyuvasıl yan şaklamalı bırakım (farklı ünsüzleri vardır)	Khoekhoe	ǁî	[ᵑ̊ǁˀĩː]	'konuşulmuş, tartışılmış'

Bibliyografya

Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-19815-4.

Kaynakça

^ Ladefoged & Maddieson (1996), s. 111.
^ Chen, Qiguang [陈其光]. 2001. "A Brief Introduction of Bana Language [巴那语概况]". Minzu Yuwen.

İlgili Araştırma Makaleleri

Uluslararası Ses Abecesi veya Uluslararası Fonetik Alfabe, seslerin kâğıt üzerinde gösterilebilmesi için oluşturulmuş standart alfabedir. Tüm dillerdeki konuşma seslerini bir örnek biçimde kodlayabilmek için oluşturulmuş işaretler ve simgeler sistemidir. Bu sistemden en çok dilbilimde ve sözlüklerin hazırlanmasında yararlanılır.

Moğolca, Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî dil olan Asya dilidir.

Tse, Rus Kiril Alfabesi'nin yirmidördüncü harfidir. Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli ünsüz (dinle) sesini göstermek için kullanılır.

Ӡ (büyük) ӡ (küçük), Abhazcanın yazımında kullanılan Kiril alfabesinde yer alan bir harftir. Bu dilde ötümlü dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli ünsüzü temsil etmektedir.

Haçek, karon veya ters şapka işareti (ˇ), Latin alfabesi kullanan bazı dillerde bulunan bir ayırıcı imdir. Üzerine eklendiği harfin okunuşunu değiştirmek amacıyla kullanılır.

Dudaksıl ünsüzler veya labial ünsüzler, bir veya iki dudağın aktif artikülatör olduğu ünsüzlerdir. İki ortak labiyal eklem, hem dudaklar hem de alt dudakla üst dişlere karşı eklemlenmiş labiodentaller kullanılarak eklemlenen iki dudaklılardır. Üçüncü bir labial artikülasyon dentolabialdir, üst dudakla alt dişlere karşı eklemlenir, normalde sadece patolojik konuşmada bulunur. Genel olarak, dilin ucunun üst dudağın arka tarafına temas ettiği ve onları koronal yaptıkları linguolabialdir, ancak bazen labial ünsüzler gibi davranırlar.

Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir. Çeşitli alfabelerde T, Т, Τ, ت harfleriyle gösterilmektedir.

Ötümlü dişyuvasıl patlamalı ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir. Çeşitli alfabelerde D, Д, د harfleriyle gösterilmektedir.

Dişyuvasıl genizsil ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA'da bu ses olarak gösterilir.

Ötümsüz dişyuvasıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişyuvasıl yansürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Dişsil ünsüz, dilin üst dişlere değdirilmesiyle eklemlenen bir ünsüzdür. Bu ünsüzlerin bazı dillerdeki örnekleri /d/, /n/, /t/ ve /l/'dir, fakat bunlar, dilin dış yuvası sırtıyla temas yaptığı dişyuvasıl ünsüzlerle karıştırılmamalıdır. Bazı dillerde dişyuvasıl ünsüzler, belirli fonetik ortamlarda dişsilleşme geçirir; bu süreci geçirmiş sesler Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA)'de simgesiyle işaretlenir. Kimi dillerde dişsilleşmiş ünsüzler, dişyuvasıl ünsüz sesbirimlerin altsesbirimlerinden birini teşkil eder; ör. İngilizce "in theory" lafındaki < n > harfinin hemen sonrasında < th > yer aldığı için /n/ sesbirimi kendisi de dişsilleşme geçirir ve şeklinde eklemlenir. Kimi dillerde ise bu tür dişsilleşmiş ünsüzler kendileri fonemiktir ve bu ünsüzlere dayalı olarak diğer sesbirimlerle yalın çift oluşturmak mümkündür; ör. Mapuçecede /n/ sesbirimini içeren sözcüğü "çok" anlamına gelirken, /n̪/ sesbirimini içeren sözcüğü "anne tarafı kuzen" anlamına gelir.

<span class="mw-page-title-main">Üstdamaksıl ünsüz</span>

Üstdamaksıl ünsüzler, eklemlemenin diş yuvası sırtı ile sert damak arasında yer aldığı ünsüzlerdir. Bunlar bir tür taçsı ünsüz olup dilin ön tarafının kullanıldığı seslerdir. Eklemleme sürecinde dil, düz, içbükey veya kıvrak bir şekil alıp eklemleme yerine değdirilir.

Artdamaksıl ünsüzler, eklemleme yerinin yumuşak damak olduğu ünsüzlerdir. Eklemleme sürecinde dilin arka kısmı yumuşak damağa değdirilir.

<span class="mw-page-title-main">Gırtlaksıl ünsüz</span>

Gırtlaksıl ünsüzler, eklemleme yerinin gırtlakta bulunan ünsüzlerdir. Eklemleme sürecinde ses tellerinin arasındaki açıklık hareket eder. Bazı fonetikçiler bu tür gırtlaksıl seslerinin aslında ünsüz olmayıp sırf gırtlağın geçiş hâlleri teşkil ettiklerini savunurlar. Buna rağmen, bu sesler birçok dilde sesbirim veya altsesbirim teşkil ederler. Örneğin, Fasih Arapçada, çoğu sözcük üç ünsüzden oluşan köklerden türer; bu bağlamda // ile // sesleri de Arapçadaki diğer ünsüzler gibi bu tür sözcük köklerinde yer alırlar.

Sürtünmeli ünsüzler, birbirine çok yakın konulmuş iki farklı eklemleyicinin arasındaki dar aralıktan havanın geçmesiyle üretilen ünsüz sesleridir. Eklemleyicilerin arasındaki darlık, aralıktan geçen hava akımının çalkıntılı olmasına ve bir sürtünme etkisinin oluşmasına neden olur.

Artdişyuvasıl ünsüzler veya post-alveolar ünsüzler, dilin diş yuvası sırtının arkasına yakın bir şekilde durarak veya ona dokunarak çıkardığı ünsüzlerdir. Mafsal yeri, sırtın kendisinde bulunan dişyuvasıl ünsüzlerden daha geridedir, ancak damak ünsüzlerinin mafsal yeri olan sert damak kadar geride değildir. Türkçedeki örnekleri: ç, c, ş, j, l.

Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.