İçeriğe atla

Dişsil ünsüz

Dişsil ünsüz
[◌̪]
Ses örneği
[[Dosya:|120px|orta|noicon|alt=Ses örneği]]

Dişsil ünsüz, dilin üst dişlere değdirilmesiyle eklemlenen bir ünsüzdür. Bu ünsüzlerin bazı dillerdeki örnekleri /d/, /n/, /t/ ve /l/'dir, fakat bunlar, dilin dış yuvası sırtıyla [en] temas yaptığı dişyuvasıl ünsüzlerle karıştırılmamalıdır. Bazı dillerde dişyuvasıl ünsüzler, belirli fonetik ortamlarda dişsilleşme geçirir; bu süreci geçirmiş sesler Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA)'de [◌̪] simgesiyle işaretlenir. Kimi dillerde dişsilleşmiş ünsüzler, dişyuvasıl ünsüz sesbirimlerin altsesbirimlerinden [en] birini teşkil eder; ör. İngilizce "in theory" lafındaki < n > harfinin hemen sonrasında < th > (ötümsüz dişsil sürtünmeli ünsüz [θ]) yer aldığı için /n/ (dişyuvasıl genizsil ünsüz) sesbirimi kendisi de dişsilleşme geçirir (yani eklemleme sürecinde dil üst dişlere değdirilir) ve [n̪] (dişsil genizsil ünsüz) şeklinde eklemlenir (lafın tümüyse [in̪'θɪəri]).[1] Kimi dillerde ise bu tür dişsilleşmiş ünsüzler kendileri fonemiktir (yani kendi başlarında ayrı sesbirim teşkil ederler) ve bu ünsüzlere dayalı olarak diğer sesbirimlerle yalın çift [en] oluşturmak mümkündür; ör. Mapuçecede /n/ sesbirimini içeren [məna] sözcüğü "çok" anlamına gelirken, /n̪/ sesbirimini içeren [mən̪a] sözcüğü "anne tarafı kuzen" anlamına gelir.

Örnekler

Dişsil veya dişsil-dişyuvasıl ünsüzlerin Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA)'deki örnekleri şunlardır:

IPA Tanım Örnek
Dil Ortografi IPA Anlam
n̪Dişsil genizsil ünsüz Rusçaбанк [bak]'banka'
t̪Ötümsüz dişsil patlamalı ünsüz Fincetutti [ut̪t̪i]'emzik'
d̪Ötümlü dişsil patlamalı ünsüz Arapçaدين [iːn]'din'
[s̪]Ötümsüz dişsil ıslıklı sürtünmeli ünsüz Lehçekosa [kɔa]'tırpan'
[z̪]Ötümlü dişsil ıslıklı sürtünmeli ünsüz Lehçekoza [kɔa]'keçi'
θÖtümsüz dişsil ıslıksız sürtünmeli ünsüzİngilizcething [θɪŋ]'şey'
ðÖtümlü dişsil ıslıksız sürtünmeli ünsüzİngilizcethis [ðɪs]'bu'
ð̞Dişsil sürtünmesiz ünsüz İspanyolcacodo [koð̞o]'dirsek'
l̪Dişsil yansürtünmesiz ünsüz İspanyolcaalto [at̪o]'yüksek, uzun'
r̪Dişsil titrek ünsüz Macarcaró [oː]'oymak'
t̪ʼDişsil gırtlak duraklı ünsüz []
ɗ̪Ötümlü dişsil içpatlamalı ünsüz []
ǀDişsil şaklamalı bırakım (farklı ünsüzleri vardır) Xhosaukúcola [ukʼúkǀola]'ince şekilde öğütmek'

Kaynakça

  1. ^ "Allophonic Variants of English Consonants" (PDF) (İngilizce). Sevilla Üniversitesi. 26 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2021. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türk alfabesi</span> Türkçenin yazımında kullanılan alfabe

Türk alfabesi, Türkçenin yazımında kullanılan Latin alfabesi temelli alfabedir. 1 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Uluslararası Fonetik Alfabe</span> sesleri gösteren standart alfabe

Uluslararası Ses Abecesi veya Uluslararası Fonetik Alfabe, seslerin kâğıt üzerinde gösterilebilmesi için oluşturulmuş standart alfabedir. Tüm dillerdeki konuşma seslerini bir örnek biçimde kodlayabilmek için oluşturulmuş işaretler ve simgeler sistemidir. Bu sistemden en çok dilbilimde ve sözlüklerin hazırlanmasında yararlanılır.

<span class="mw-page-title-main">Moğolca</span> Moğol yerlisinin konuştuğu dil

Moğolca, Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî dil olan Asya dilidir.

Ğ, Latin alfabesinden türetilen Türk, Azeri ve Kazak alfabelerinde; ayrıca Kırım Tatarcası, Çerkesçe, Lazca ve Tatarcanın yazımında kullanılan Latin kökenli alfabelerde de bulunan bir harftir. Kullanıldığı yazı dizgelerinde ötümlü artdamaksıl sürtünmeli ünsüz olan /ɣ/, ötümlü artdamaksıl sürtünmesiz ünsüz /ɰ/ veya ötümlü küçükdilsil sürtünmeli ünsüz /ʁ/ seslerini temsilen yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Yazı sistemi</span> kağıda veya başka bir ortama kaydedilmiş görsel dillerin sistemi, dilde ifade edilebilecek ögeleri temsil etmek için kullanılır

Yazı sistemi, bir dildeki unsurları ve tarif edilebilir durumları temsil etmek için kullanılan bir çeşit semboller sistemidir.

<span class="mw-page-title-main">Sesbirim</span>

Sesbirim ya da fonem, herhangi bir dilde, bir kelimeyi diğer bir kelimeden ayıran bir ses birimidir. Fonetik alfabesindeki her simge bir sesbirimi işaret etmektedir. Fonolojide (sesbilimde) en çok kullanılan kavramdır. Uluslararası Fonetik Alfabe, sesbirimleri göstermek için hazırlanmış oldukça bilinen bir transkripsiyon sistemidir. Sesbirimler yazı dilinde, iki eğik çizgi arasında gösterilir: /a/.

Vita ya da beta, Yunan alfabesinin ikinci harfi. Harf, Fenike alfabesinin bet harfinden gelmektedir. Harfin adı Modern Yunancada "vita" olarak okunur. Harfin ses değeri günümüz Yunancasında Uluslararası Fonetik Alfabe'ye göre ötümlü dişsil-dudaksıl sürtünmeli ünsüze ([v]) tekabül eder ve çevrildiğinde Türk alfabesindeki v harfinin verdiği sese denk gelmektedir. Antik Yunancadan yapılan çevirilerde ise bu dilde ötümlü çiftdudaksıl patlamalı ünsüz ([b]) olarak okunmuş olduğundan ötürü b harfiyle transkribe edilir.

Tt, Türk alfabesinin 24. harfidir. Türkçe okunuşu Te’dir. Bazı dillerde dil ucunun ön dişlerin hafifçe ucuna çıkarılması ile oluşturulan bir sestir.

<span class="mw-page-title-main">Sesbilim</span> insanların çıkardığı sesleri inceleyen bilim dalı

Ses bilimi (fonoloji, fonetik dil), belirli dil seslerini (fonemler) inceleyen bir bilim dalıdır. Ses bilimi dil içindeki seslerin işlevlerini inceler. Konuşma seslerinin eklemlenmesi (articulatory), nakli (transport), alınması (receival) ile ilgili bir bilim dalıdır. Fonetiğin bu üç çalışma alanına karşılık gelen üç branşı vardır: boğumlama (articulatory), akustik ve işitim fonetiği. Fonolojiye zıt olarak, fonetik konuşma seslerinin fiziki yönüyle ilgilenir. Konuşma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek için, birkaç özel alfabe vardır. Bu alfabelerden en çok kullanılanı bu metinde bulacağınız alfabe olan IPA’dır.

Artdamaksıl genizsil ünsüz sürekli, tonlu, art damak ünsüzüdür. IPA'da olarak ifade edilir. Genellikle <ñ> harfiyle gösterilir. Türkçede hâlâ yaşayan bir sestir ancak Türkiye Türkçesinde gösterimi yoktur. Kazak Türkçesi, Türkmen Türkçesi gibi çoğu Türk dilinde gösterilir. Kiril Abecesi kullanan Türk dillerinde n sesine karşılık gelen harfe kuyruk çizilmesi ile (Ң) gösterilir.

veya Ta (ط‎‎), Arap alfabesinin on altıncı harfi. Ebced hesabındaki değeri 9'dur. Şemsî harflerdendir. İbrani alfabesinde muadili Tet harfidir.

<span class="mw-page-title-main">Ünlü (dilbilim)</span>

Ünlü, sesli veya vokal; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi. Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.

Haçek, karon veya ters şapka işareti (ˇ), Latin alfabesi kullanan bazı dillerde bulunan bir ayırıcı imdir. Üzerine eklendiği harfin okunuşunu değiştirmek amacıyla kullanılır.

Fonetik transkripsiyon, semboller kullanılarak konuşma seslerinin her birinin bir karakterle gösterilmesidir. Fonetik transkripsiyonun en yaygın hali, bir fonetik alfabe kullanılarak yapılan çeşididir, bunun en bilineni Uluslararası Fonetik Alfabe’dir (IPA).

Dişyuvasıl ünsüzler, eklemleme yerinin diş yuvası olduğu ünsüzlerdir. Eklemleme sürecinde dil, diş yuvası sırtına değdirilir. Bu süreç kimi dillerde dil ucuyla, kimi dillerdeyse dil palasıyla gerçekleşir.

<span class="mw-page-title-main">Üstdamaksıl ünsüz</span>

Üstdamaksıl ünsüzler, eklemlemenin diş yuvası sırtı ile sert damak arasında yer aldığı ünsüzlerdir. Bunlar bir tür taçsı ünsüz olup dilin ön tarafının kullanıldığı seslerdir. Eklemleme sürecinde dil, düz, içbükey veya kıvrak bir şekil alıp eklemleme yerine değdirilir.

Artdamaksıl ünsüzler, eklemleme yerinin yumuşak damak olduğu ünsüzlerdir. Eklemleme sürecinde dilin arka kısmı yumuşak damağa değdirilir.

<span class="mw-page-title-main">Gırtlaksıl ünsüz</span>

Gırtlaksıl ünsüzler, eklemleme yerinin gırtlakta bulunan ünsüzlerdir. Eklemleme sürecinde ses tellerinin arasındaki açıklık hareket eder. Bazı fonetikçiler bu tür gırtlaksıl seslerinin aslında ünsüz olmayıp sırf gırtlağın geçiş hâlleri teşkil ettiklerini savunurlar. Buna rağmen, bu sesler birçok dilde sesbirim veya altsesbirim teşkil ederler. Örneğin, Fasih Arapçada, çoğu sözcük üç ünsüzden oluşan köklerden türer; bu bağlamda // ile // sesleri de Arapçadaki diğer ünsüzler gibi bu tür sözcük köklerinde yer alırlar.

Sürtünmeli ünsüzler, birbirine çok yakın konulmuş iki farklı eklemleyicinin arasındaki dar aralıktan havanın geçmesiyle üretilen ünsüz sesleridir. Eklemleyicilerin arasındaki darlık, aralıktan geçen hava akımının çalkıntılı olmasına ve bir sürtünme etkisinin oluşmasına neden olur.

Artdişyuvasıl ünsüzler veya post-alveolar ünsüzler, dilin diş yuvası sırtının arkasına yakın bir şekilde durarak veya ona dokunarak çıkardığı ünsüzlerdir. Mafsal yeri, sırtın kendisinde bulunan dişyuvasıl ünsüzlerden daha geridedir, ancak damak ünsüzlerinin mafsal yeri olan sert damak kadar geride değildir. Türkçedeki örnekleri: ç, c, ş, j, l.