Dişi organ

Dişi organ, Ginekeum olarak da bilinir, Angiosperm çiçeğinin en iç dairesini meydana getiren pistillerin toplamı. Bir pistil ovaryum, stilus (dişicik borusu) ve stigma olmak üzere 3 kısımdan oluşmaktadır.

Angiospermlerde pistiller karpellerden meydana gelmiştir. Tohum taslakları gymnospermlerdeki gibi açıkta olmayıp karpeller tarafından sarılmıştır.

Pistillerin stigması polenleri tutacak şekilde papiller yapıdadır, bazen parçalı da olur. Stilus stigma ile ovaryum arasında yer alır. Silindir şeklinde uzun kısımdır, bu kısım bazen eksik, bazen dallanmış da olabilir. Stilus genellikle ovaryumun tepesinden çıkar, bazen de tabanında çıkar (Ballıbabagillerde olduğu gibi), bu takdirde ginobazik adını alır.

Ovaryum pistilin şişkin olan ve içinde tohum taslaklarının (ovül) bulunduğu kısımdır. Ovaryum karpellerden meydana gelmiştir. Ovaryumu meydana getiren karpeller tek olabildiği gibi, çok sayıda da olabilirler. Ovaryum tek karpelden meydana geldiğinde bu karpelin iki kenarı birbiri ile birleşmiştir. Birden fazla karpelden meydana gelmişse, karpellerin kenarları birbiri ile birleşerek tek pistil oluşturmuşlardır.

Bir çiçekte ginekeum meydana getiren karpeller serbest veya bileşik olabilir, karpeller serbestse her karpel bir pistil meydana getirir, bileşikse hepsi birlikte bir pistil meydana getirir.

Karpeller serbestse apokarp ovaryum, bileşikse sinkarp ovaryum olarak adlandırılırlar.

• Sinkarp ovaryumlarda karpeller ovaryumun merkezine kadar birleşir, çok gözlü bir ovaryum meydana gelir. Ovaryumun gözlerine lokulus bölmelerine septum adı verilir.
• Parakarp ovaryumlarda, ovaryum yine çok karpelden meydana gelmiştir, ancak karpellerin birleşme hatları merkeze kadar devam etmez, bu yüzden tek gözlü bir ovaryum meydana gelir.
• Ovaryum çiçeğin diğer kısımlarına göre 3 farklı şekilde bulunmaktadır.
  • Ovaryum üst durumlu (hipogin çiçek)
  • Ovaryum orta durumlu (perigin çiçek)
  • Ovaryum alt durumlu (epigin çiçek)

Ovaryum genellikle sapsızdır, doğrudan doğruya çiçek tablasına (resaptakulum) tutunur. Bazı bitki çiçeklerinde kısa veya uzun bir sapa sahiptir, bu sapa ginofor adı verilir. Bu sapın tepesinde ginekeumla birlikte androkeumda mevcutsa androginofor adını alır. Ovaryumun içinde tohum taslakları yer alır, bunlar karpellerin kenarlarına plasenta adı verilen noktalara bağlanmışlardır. Tohum taslaklarının ovaryum içindeki dağılış tarzına plasentalanma adı verilir. Tohum taslakları, döllenmeden sonra tohumu meydana getiren yapılardır. Bunlar funikulus adı verilen bir sapla plasentaya bağlanırlar. Tohum taslağı (ovül), embriyo kesesi ve onu saran nusellus ve nusellusun dışında yer alan 1 veya 2 integumentten oluşur.

• Tohum taslakları, genel olarak 4 grupta toplanır.
  • Ortotrop (atrop); bunda mikropil ve hilum karşılıklı kutuplarda yer alır (hilum funikulusun ovülle birleştiği yer).
  • Kampilotrop; ovülün kıvrılması ile mikropil ile hilum birbirine yaklaşmıştır.
  • Anatrop; ovül funikulusa nazaran 180 derece aşağıya dönmüştür.
  • Anfitrop (yarı anatrop); kampilotrop ile anatrop ovüller arasında bir ara durumu temsil eder.

Tohum taslakları içinde yer alan embriyo kesesi başlangıçta tek hücreden ibarettir, gymnospermlerdeki makrospora karşılıktır. Embriyo kesesi ana hücresinin (makrospor anahücresi) mayoz bölünmesi ile meydana gelmiştir. Dolayısıyla haploittir. Art arda 3 mitoz bölünme ile 8 nukleus meydana gelir, bunlardan 3'ü mikropil tarafında kalır, 3'ü karşı kutupta, kutuplardan gelen 2 nukleus da ortada birleşir ve embriyo kesesi sekonder nukleusunu meydana getirir. Mikropil tarafındaki nukleuslardan ortadaki yumurta nukleusu, diğerleri de sinergit hücrelerinin nukleusunu oluştururlar. Karşı kutuptakilerde antipot hücreleridir. Bu şekilde embriyo kesesi döllenmeye hazırdır.

Pistilin stigması üzerine çeşitli vasıtlarla gelen polenlerin çimlenmesi ve gelişmesi ile oluşan sperma nukleusları döllenmeyi sağlar. Stigma yüzeyinde şeker, protein ve büyüme maddelerinin bir kısmından oluşan salgılar oluşur. Polenler stigma yüzeyine geldiği zaman, bu salgı maddeleri polenlerin çimlenmesini teşvik eder. Polen tanesinin dış zarı şişer ve porlardan polenin vejetatif hücresi dışarı çıkarak stilusdan aşağıya doğru polen tüpünü meydana getirir. Polen tüpü stilusu katederek ovaryumdaki ovüllere kadar ulaşır. Genellikle ovüllerin mikropilinden uzanarak nusellusu geçer ve embriyo kesesine ulaşır. Polen tüpü embriyo kesesine ulaştığında embriyo kesesi içine 2 sperma nukleusunu bırakır. Sperma hücrelerinden biri yumurta hücresi ile birleşir zigot meydana gelir, ikinci sperma nukleusu embriyo kesesi sekonder nukleusu ile birleşir ve besidoku (endosperm) meydana gelir.

Stigma üzerinde çimlenen ve polen tüpünü meydana getiren polenler, önce tek nukleusludurlar, polen tüpü stilusu katederek tohum taslağının mikropilinden içeriye girip embriyo kesesine ulaştığında 2 sperma nukleusuna sahiptir. Polen tüpü embriyo kesesinin sinergitlerinin bulunduğu kısma ulaşır ve içindeki sperma nukleuslarını buradan embriyo kesesine bırakır. Bundan sonra angiospermlerin önemli karakteristiği olan çift döllenme vukua gelir. Sperma nukleuslarının biri ile yumurta hücresinin birleşmesi ile meydana gelen zigot embriyoya gelişirken, ikinci sperma nukleusu ile embriyo kesesi sekonder nukleusunun birleşmesinde besidoku (endosperm) meydana gelmiş olur. Ovülleri saran integumentler de tohum kabuğuna dönüşerek tohum gelişmesi tamamlanmış olur. Bu gelişmeye paralel olarak da ovaryumu meydana getiren karpellerde farklılaşarak meyveyi oluşturur.

• Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Tohumlu Bitkiler Sistematiği Ders Notları,
  Prof. Dr. Osman BEYAZOĞLU, TRABZON, 2007