İçeriğe atla

Derleme Sözlüğü

Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü veya kısaca Derleme Sözlüğü, Anadolu'da halk ağzında bulunan, halk tarafından kullanılan ancak yazı diline girmemiş Türkçe sözcüklerin derlenmesi amacıyla Türk Dil Kurumu tarafından 1932-1960 yılları arasında yürütülen faaliyet sonucu ortaya çıkan sözlüktür. Derleme çalışmaları ise Türk Dil Kurumu bünyesinde Ağız Araştırmaları Bilim ve Uygulama Kolu tarafından hala devam ettirilmektedir.[1][2] Ayrıca pek çok akademisyen ve gönüllü, akademik ve bireysel çalışmaları ile derlemeye günümüzde de katkı sağlamaktadır.

Eser, 1932-1934 yılları arasında yapılan ve Söz Derleme Dergisi olarak basılan 6 ciltlik bir derleme, 1952-1959 yılları arasında yapılan ikinci bir derleme ve Anadilden Derlemeler adli sözlük çalışmasının birleşmesinden oluşan 12 ciltlik bir sözlüktür.[3] Derleme, ülkenin çeşitli bölgelerindeki uzmanlar ve gönüllüler tarafından gönderilen 600.000'den fazla fişe dayanılarak yapılmıştır.[4] İlk derlemeye dört beş bin kişi kadar, ikinci derlemeye ise 917 kişi katılmıştır. İkinci derlemeye katılanların adları ve her birinin nerelerden, ne kadar söz derlediği bellidir.[4][5]

Türkçenin derlenmesine yönelik çalışmalar

Derleme sözlükler, halk ağzında bulunan ve yazın diline geçmemiş kelimelerin derlenmesiyle oluşur. Türkiye'de Türk Dil Kurumunun bünyesinde derleme çalışmaları, ilk Türk Dil Kurultayının toplanmasının ardından Bakanlar Kurulunun 21 Kasım 1932 tarihinde kabul ettiği talimatname ile başlamıştır.[1][6]

Bundan daha önce, 1920'li yıllarda Rıza Nur'un Maarif Vekili olduğu sıralarda özel bir yönetmelikle Anadolu ağızlarındaki Türkçe sözlerin derlenmesine başlanmıştır. Ragıp Hulisi önderliğinde 1929-1930 yılları arasında yeni derlemeler yapılmıştır. Hamit Zübeyir ve İshak Refet tarafından 1932'de Anadilden Derlemeler adı altında bir sözlük yayınlanmıştır.[3][6] Anadilden Derlemeler adlı eser daha sonra Derleme Sözlüğü'nün bir parçası haline gelmiştir.

Kaynakça

  1. ^ a b Koraş, Yrd Doç Dr Hikmet (1 Nisan 2002). "Derleme Sözlüğü'ne İlâveler". Türklük Bilimi Araştırmaları (12): 171. ISSN 1300-7874. 2 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
  2. ^ Reşide Gürses, Türk dil Kurumunda Yapılan Ağız Çalışmalarına Genel Bir Bakış, Türk Dili, S. 607, C. LXXXIV, Temmuz 2002, s. 175-189
  3. ^ a b Erdoğan, Songül (21 Nisan 2022). "Türkiye'de "Derleme Sözlüğü" ile ilgili yapılan çalışmalar üzerine bir bibliyografya denemesi (1990-2021)". RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (27): 212-227. doi:10.29000/rumelide.1104192. ISSN 2148-7782. 2 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
  4. ^ a b Demirci, Metin (2017). "DERLEME SÖZLÜĞÜ'NE OSMANĠYE, DÜZĠÇĠ AĞZINDAN KATKILAR - I" |url= değerini kontrol edin (yardım). Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 6 (3): 1360-1383. ISSN 2147-0146. 
  5. ^ GÜL, Meltem (2013). "A STUDY ON TURKISH DİCTİONARY". The Journal of Academic Social Science Studies. Volume 6 Issue 2 (6). doi:10.9761/jasss_530. ISSN 2147-2971. 
  6. ^ a b Akalın, Şükrü Haluk: “Atatürk Döneminde Türkçe ve Türk Dil Kurumu” Türk Dili, S. 607, C. LXXXIV, Temmuz 2002, Ankara 2002

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türk Dil Kurumu</span> Türkçeyi incelemek ve Türkçenin gelişmesi için çalışmak amacıyla oluşturulmuş kamu kurumu

Türk Dil Kurumu (TDK), Türkçeyi incelemek ve Türkçenin gelişmesi için çalışmak amacıyla 12 Temmuz 1932'de Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulan kurumdur. Türkiye'nin başkenti Ankara'da yer alan kurum, Türk dili üzerine çalışmaların yapılıp yayımlandığı bir merkezdir. Türk Dil Kurumu 1955'ten başlayarak çeşitli dallarda ödüller verdi. Ödüller her yıl 26 Eylül Dil Bayramı'nda Ankara'da yapılan törenle sahiplerine verilirdi. Ödül verilen dallar farklı yönetmeliklere göre zaman zaman değişirdi. 1983'te Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesine alındıktan sonra Türk Dil Kurumu ödülleri kaldırıldı. Günümüzde "Türk Diline Hizmet Ödülleri"ni vermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Türkçe</span> Türk halkının Oğuz Türkçesi dili

Türkçe ya da Türk dili, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya'da konuşulan, Türk dilleri dil ailesine ait sondan eklemeli bir dildir. Türk dilleri ailesinin Oğuz dilleri grubundan bir Batı Oğuz dili olan Osmanlı Türkçesinin devamını oluşturur. Dil, başta Türkiye olmak üzere Balkanlar, Ege Adaları, Kıbrıs ve Orta Doğu'yu kapsayan eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulur. Ethnologue'a göre Türkçe, yaklaşık 90 milyon konuşanı ile dünyada en çok konuşulan 18. dildir. Türkçe, Türkiye, Kuzey Kıbrıs ve Kıbrıs Cumhuriyeti'nde ulusal resmî dil statüsüne sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Türkoloji</span> Türk dili, tarihi, edebiyatı ve halk bilimi araştırmalarını konu edinen bilim dalı

Türkoloji (Osmanlı Türkçesi: Türkiyat [تركيات], İngilizce: Turcology, Fransızca: Turcologie) veya Türklük bilimi; Türk halklarının filolojisi, antropolojisi, edebiyatı ve tarihi başta olmak üzere genel bir somut ve somut olmayan kültürel miraslarını sistematik bir şekilde derleyen, araştıran ve inceleyen bilim dalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Sözlük</span> dilin veya dillerin kelime haznesini (sözvarlığını), söyleyiş ve yazılış şekilleriyle veren, sözcüğün kökünü esas alarak, bunların başka unsurlarla kurdukları sözleri ve anlamlarını, değişik kullanışlarını gösteren yazılı

Sözlük, bir dilin veya dillerin kelime haznesini (sözvarlığını), söyleyiş ve yazılış şekilleriyle veren, sözcüğün kökünü esas alarak, bunların başka unsurlarla kurdukları sözleri ve anlamlarını, değişik kullanışlarını gösteren yazılı eserdir. Eski dilde lügat, kamus denir. Leksikografi sözlükbilimidir. Sözlükçüye leksikografır denir. Lügatça, sadece bir kitapta geçen terimleri anlatır (glossary).

Beşir Göğüş, dilci, eğitimci, yazar.

Lehçe ya da diyalekt, bir dilin belli bir coğrafî bölgedeki insanlar tarafından konuşulan çeşididir. Lehçe sözcüğü Türkçeye Arapçadan geçmiştir. Lehçe anlamında bazı sözlüklerde diyelek ve ağgan sözcükleri de bulunmaktadır.

Ömer Asım Aksoy,, Türk eğitimci, siyasetçi ve dilbilimci.

<span class="mw-page-title-main">Türk dilleri</span> Çinin batısından, Sibirya ve Doğu Avrupaya dek uzanan bir alana yayılmış dil ailesi

Türk dilleri veya Türkî diller, Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına dek uzanan bir alana yayılmış ve içerisinde 35 yaşayan dil barındıran dil ailesi. Toplamda yaklaşık 180 ile 200 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dillerinin en çok konuşulan lehçesi Türkçe olup tüm Türk dili konuşurlarının %40'ı bu dili konuşmaktadır. Bu dili Azerice, Özbekçe, Uygurca, Kazakça, Türkmence ve Tatarca takip etmektedir.

Öz Türkçe ya da ÖzTürkçe; yabancı sözcüklerden arındırılmış, arı durumdaki Türkçedir. ÖzTürkçecilik ise kullanımdaki dil içerisinden yabancı kökenli sözcüklerin atılarak yerine Türkçe kökenli sözcüklerin kullanıma sokulmasını amaçlayan bir yaklaşımdır.

<span class="mw-page-title-main">Türk folkloru</span>

Türk folkloru, Türkçe çevresinde gelenekselleşmiş folklor, halk bilimidir.

Hasan Tahsin Mayatepek, Türk diplomat. Soyadının Mayatepek olmasının nedeni, Maya dilinde tepe sözcüğünün "tepek" olmasından ileri gelir. Diplomat ve iş insanı Osman Mayatepek torunlarındandır.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye'de konuşulan diller</span>

Türkiye'de konuşulan diller, Türkiye Cumhuriyeti'nde devletin anayasanın üçüncü maddesi uyarınca tek resmî eğitim ve konuşma dili Türkçedir. Ülkede azınlık (bölgesel) ve ülkeye göçler sonrası göçmenler tarafından konuşulan diller de bulunmaktadır.

Hasan Eren. Türk sözlükçü ve etimoloji konusuna yoğunlaşmış Türkolog.

<span class="mw-page-title-main">Ahmet Caferoğlu</span>

Ahmet Caferoğlu, Türk dilbilimci.

<span class="mw-page-title-main">Mehmet Aydın (şair)</span> Türk yazar ve şair

Mehmet Aydın, Türk şair.

Ana Türkçe, Ön Türkçe veya Proto Türkçe, Türk dilleri ailesinin Şaz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir anadildir. Diğer anadiller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir. "İlk" ve "en eski" anlamlarına gelen proto sözcüğünün ifade ettiği gibi, ilk Türkçe olarak görülebilir.

<span class="mw-page-title-main">Martti Räsänen</span>

Arvo Martti Oktavianus Räsänen, Fin Türkolog.

<span class="mw-page-title-main">Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi</span>

Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi; Ankara'nın Çankaya ilçesinde bulunan bir halk kütüphanesidir. Bugün, tarihi Saraçoğlu Mahallesi projesinde sosyal tesis ihtiyacını karşılamak adına inşa edilmiş olan binada hizmet vermekte olan kütüphane; Kızılay semtindeki Kumrular Sokak'ta yer alır. Ankara'daki halk kütüphaneleri arasında en çok ziyaret edilen ve 500 bini aşkın materyalle en geniş koleksiyona ev sahipliği yapan kütüphanedir.

Türk edebiyatında masal, sözlü edebiyat geleneğinin eski ve en önemli ürünlerinden biridir. 19. yüzyıldan itibaren yazıya geçirilmiştir. "Masal" sözcüğü Arapça "mesel" kelimesinden Türkçeye geçmiştir. Türk masalları ile ilgili en eski eser M. Digéon'un Nouveaux Turc et Arabes (1781) aittir. Bu eserde bulunan beş metinden üçü Türk masalı olup bunlar, Halil, Derviş ve Şirvanlı Tüccar'dır.

Çepnice, Çepni Türkçesi veya Çepni dilcesi, eski tarihlerde çoğunlukla Batı Asya'da konuşulan, Türk boylarından Çepni boyuna ait bir dildir. Aynı dilbirliği içinde, kendine özgü sözcükleriyle Çepni dili bilenler kendi aralarında anlaşmalarını sağlayan bir özel dildir, o dili konuşan kişilerin çoğunluğu Giresunlu, Ordulu, Beşikdüzülü, Şalpazarılı ve Kürtünlüdür.