İçeriğe atla

Denesulinece

Denesulinece
ᑌᓀᓱᒼᕄᓀ Dënesųłiné
Ana dili olanlarKanada (Alberta, Saskatchewan, Manitoba, Kuzeybatı Toprakları, Nunavut)
Dil ailesi
Denesey
Na-Dene
Eyak-Atabask
Atabask
Kuzey
  • Denesulinece
Dil kodları
ISO 639-2chp
ISO 639-3chp

Denesulinece (kendilerince Dënesųłiné, Dene Sų́łiné, Dene Yatié ᑌᓀᓱᒼᕄᓀ ; İngilizce Dene Suline or Denesuline, Dene, Chipewyan), Kanada'nın Alberta, Saskatchewan, Manitoba, Kuzeybatı Toprakları ve Nunavut bölgelerinde Denesulineler tarafından konuşulan Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabaları Tlınçonca, Satuca, Denetaca, Sekanice, Danezaca, Kaskaca, Tahltanca ve Tagişçedir. Kuzeybatı Topraklarında resmî dillerden biri olup konuşanı 765'tir[1]

İngilizcedeki yaygın adı Chipewyan komşuları Ova Krileri tarafından verilen Cīpwayān ᒌᐘᔮᐣ (pointed skin) adından gelir. Fakat bu ad, başka bir dil grubundan (Algonkin dillerinden) Kızılderili Ojibwa'lara verilen Chippewa (sıfat biçimi: Chippewan) adıyla karıştırılmaktadır. Günümüzde Denesulineler, kendileri ve dilleri için Chipewyan adını aşağılayıcı, küçültücü (derogatory) bulup hoş karşılamazlar ve Denesuline adını tercih ederler.

Diyalektler ve kabileler

  • K diyalekti (İngilizce k dialect): Łútsëlkʼé (NWT), Fond du Lac (Sask.)...
  • T diyalekti (İngilizce t dialect): Denı́nu Kų́ę́, Tthebacha, Łue Chok Tué...

Alfabe

a á ą́ ą b ch ch' d dh ddh dl dz e é ę́ ę g gh ghw h hh i í į́ į j k k' kui l ł m n o ó ǫ́ ǫ r s sh t t' th tł tł' ts ts' tth tth' u u̇ ų́ ų w y z ʔ[2]

Örnekler

Łue Chok Tué

  • dene kişi, halk
  • deneyu adam
  • ts'ékwi kadın
  • łue balık
  • sas ayı
  • łį köpek
  • łįchok at (harfiyen: 'büyük köpek')
  • yath kar
  • chą yağmur
  • tu su
  • ttheshéth dağ
  • sįne yaz
  • des ırmak
  • bes bıçak
  • eghézé yumurta
  • ejeretth'úe süt
  • bér et
  • del kan
  • tthęł balta
  • kesų́łiné mokasen
  • įłaghe (hayvan ve eşyalar için) įłaghį (insanlar için) bir
  • nake (hayvan ve eşyalar için) nadene (insanlar için) iki
  • taghe (hayvan ve eşyalar için) tąnį (insanlar için) üç
  • dįghį (hayvan ve eşyalar için) dįnį (insanlar için) dört
  • sųlaghe (hayvan ve eşyalar için) sųlą́nį (insanlar için) beş
  • ełk'etaghe (hayvan ve eşyalar için) ełk'edįnį (insanlar için) altı
  • totą (hayvan ve eşyalar için) tótąni (insanlar için) yedi
  • ełk'edįghį (hayvan ve eşyalar için) ełk'etanį (insanlar için) sekiz
  • įłótą (hayvan ve eşyalar için) įłótąnį (insanlar için) dokuz
  • honę́ną on
  • delgai beyaz
  • delzen siyah
  • delk'oz kırmızı
  • deltthok sarı
  • į́le hayır
  • selatth'elé parmağım
  • nelatth'elé parmağın
  • belatth'elé parmağı
  • sekwihonelteni öğretmen
  • Dene t'á edlahodi ʔá? Bu Denesulinecede nasıl denir?
  • Dene t'á seł yanełti walí ósą́? Benimle Denesulinece konuşabilir misin?

Dipnotlar

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2010. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 31 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2012. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Saskatchewan</span> Kanadanın Batı Kanada bölgesindeki bir eyâleti

Saskatchewan, Kanada'nın Batı Kanada bölgesindeki bir eyâletidir. Kuzey Amerika'nın merkezinde yer alır. Komşu eyaletleri Manitoba ve Alberta'dır. Güneyinde ABD'nin Montana ve Kuzey Dakota eyâletleri, kuzeyinde ise Kanada eyâletlerinden Kuzeybatı Toprakları ve Nunavut yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Ayırıcı im</span>

Ayırıcı im, fonetik işaret veya diyakritik; telaffuz, ton ve diğer ayırıcı unsurları belirtmek için gliflere eklenen imdir. Örneğin Latin harflerine geçiş döneminde Türkçedeki ötümsüz artdişyuvasıl sürtünmeli ünsüz sesini karşılamak için yeni arayışlara gidilmiş ve mevcut S harfine sedil eklenerek Ş harfi elde edilmiştir. O > Ö veya A > Â ya da Y > Ý gibi harflerde ayırıcı imlere örnekler görülebilir.

<span class="mw-page-title-main">Latin harfli alfabeler listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Latin harfli alfabeler, dünya üzerinde birçok dilin yazı sisteminde kullanılmaktadır. Aşağıdaki tablolarda bazı alfabeler özetlenmiş ve karşılaştırılmıştır. Yalnızca alfabeleri oluşturan harfler değil aynı zamanda farklı tonları belirtmek için kullanılan tonlama imleri ile diğer sesçil imler de bu tablolarda gösterilmeye çalışılmıştır. Dipnotlarda alfabelerin kendilerine özgü özellikleri belirtilmeye çalışılmıştır.

Donşian dili veya Santa, Moğolca grubuna ait, kuzeybatı Çin'de Donşianlar tarafından konuşulan bir dildir.

<span class="mw-page-title-main">Na-Dene dilleri</span>

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD, Kanada ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir.

<span class="mw-page-title-main">Hanca</span>

Hanca ya da Han dili, ABD'nin Alaska eyaletinde ve Kanada'nın Yukon bölgesinde Alaska Atabasklarından Hanlar tarafından konuşulan Atabask dillerinden yok olmak üzere olan Kızılderili dilidir. Guçince ile Yukarı Tananaca arasında bir dil olup en yakın akrabası Guçincedir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 60 kişilik nüfustan 12 kadarı, Kanada'daki 250 kişilik nüfustan ise 7 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Denağinaca</span>

Denağinaca ya da Denağina dili, ABD'nin Alaska eyaletinde Cook Inlet bölgesinde konuşulan Atabask dillerinden yok olma tehlikesindeki Kızılderili dilidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 1.000 kişilik nüfustan 50 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Değinakça</span>

Değinakça ya da Değinak dili, ABD'nin Alaska eyaletinde Yukon ırmağının aşağılarında Shageluk ile Anvik (Gitr’ingithchagg) yörelerinde konuşulan Atabask dillerinden yok olmak üzere olan Kızılderili dilidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 250 kişilik nüfustan 14 kadarı anadillerini konuşabiliyor. En yakın akrabaları Holikaçukça ile Koyukoncadır.

<span class="mw-page-title-main">Guçince</span>

Guçince ya da Guçin dili, ABD'de Alaska eyaletinde ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde Guçinlerin konuştuğu Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir.

Denetaca ya da Güney Slaveycesi (kendilerince Dene Dháh, Dene Thaʼ ᑌᓀ ᒐ, Dene Zhatié ᑌᓀ ᔭᕠᐁ; İngilizce Dene Tha, Dene Dháa, South Slavey, Slavey proper, Dene, Etchaottine], Kanada'nın Kuzeybatı Toprakları'nda Dehcho Bölgesi'nde Büyük Esir Gölü ve yukarı Mackenzie Nehri yörelerinde, Alberta bölgesinin kuzeydoğusunda ve Britanya Kolombiyası bölgesinin de kuzeybatı kısmında konuşulan Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir.

Sahtuca ya da Kuzey Slaveycesi (kendilerince Sahtúot'ı̨nę Yatı̨́ ᓴᑋᕲᖌᑎᑊᐠᓀᐠ ᔭᕱ; İngilizce Sahtu Dene, North Slavey], Kanada'nın Kuzeybatı Toprakları'nın batısında Sahtu Bölgesi'nde ve ufak bir kısmı da Yukon bölgesinde yaşayan Sahtular tarafından konuşulan Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Batı Kanada İnuitçesi</span>

Batı Kanada İnuitçesi, Kanada'da Batı Kanada İnuitleri tarafından konuşulan İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili.

<span class="mw-page-title-main">Hakaltekçe</span>

Hakaltekçe ya da Poptice, Guatemala'nın Huehuetenango departmanının Jacaltenango belediyesi ile Meksika'nın Chiapas eyaletinde yaşayan Hakaltekler tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Kanhobal dilleri grubunun Kanhobal-Hakaltek dilleri alt grubundan bir Kızılderili dilidir. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 47.024 kişilik nüfustan 34.038 kadarı anadillerini konuşabiliyor. En yakın akrabaları Akatekçe ile Kanhobalcadır.

<span class="mw-page-title-main">Atabasklar</span>

Atabasklar, Atabask halkları, Atabask Kızılderilileri, Athabaskalar ya da Deneler, Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubundan dilleri konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist-şamanist Kızılderili halkları. Toplam nüfusları yaklaşık 200.000 kişidir ve çoğunluğu Navaholar oluşturur. En yakın akrabaları birlikte dilce bir üst grup oluşturan Eyaklar, en uzak akrabaları ise Eyak-Atabask dillerine paralel Na-Dene dillerinin diğer ana grubunu oluşturan Tlingitlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Deneler</span>

Deneler ya da Doğu Atabaskları, Kanada'nın doğusunda Kuzeybatı Toprakları, Alberta, Saskatchewan, Manitoba ve Nunavut eyalet ve topraklarında yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik Kızılderilileri kültür grubundan Atabask Kızılderili halkı. Dil temelinde 4 ayrı halka ayrılırlar: Denetalar, Sahtular, Tlınçonlar, Sarıbıçaklar, Denesulineler. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Deneler de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar. 2006 sayımına göre 11.130 kadarı anadillerini konuşabiliyor

<span class="mw-page-title-main">Kazan Nehri</span>

Kazan Nehri, Kanada'nın Nunavut topraklarında 1.000 km uzunluğunda olan nehir. Kuzey Saskatchewan'dan gelen nehir, Hudson Körfezi'ne dökülür. Fiziki coğrafya olarak Kazan Bölgesi'nde yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Kasba Gölü</span>

K KasbaK Gölü, Kanada'nın çoğu Kuzeybatı Toprakları'nda ufak bir kısmı da Nunavut topraklarında bulunan ve Kazan Nehri'ne kaynaklık eden bir göl.

<span class="mw-page-title-main">Denesulineler</span>

Denesulineler ya da Çipevyanlar veya Çipevyalar, Kanada'nın Alberta, Saskatchewan, Manitoba, Kuzeybatı Toprakları ve Nunavut bölgelerinde yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. En yakın akrabaları birlikte Kuzey Atabaskları içinde Doğu Atabaskları grubunu oluşturan Denetalar, Sahtular ve Tlınçonlardır. İki kabilesi Tlınçonların bir kabilesiyle birlikte Sarıbıçaklar adıyla birlik oluşturur. Bağımsız boylar olarak örgütlenen Denesulineler, diğer Atabasklar gibi bu bağımsız boyların üstünde geleneksel olarak idari ve siyasi birlik oluşturmasalar da, günümüzde ortak hareket etme adına kabile konseyleri olarak da yapılanma göstermektedirler. 1700'lerin sonunda ve 1800'lerin başında Denesulinelerin onda dokuzu çiçek hastalığı salgını ve kabile savaşları sonucunda yok olmuştur. 2006 nüfus sayımına göre 11.130 kişilik etnik nüfustan 9.750 kadarı anadilini konuşabiliyor ve 7.490 kişi bu dili evde de konuşmaktadır. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Denesulineler de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Sarıbıçaklar</span>

Sarıbıçaklar ya da Sarıbıçak Kızılderilileri, Kanada'nın Kuzeybatı Toprakları'nda yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkı. Etnik olarak ana çekirdek kabilesi Tlınçon (Dogrib) ve iki küçük kabilesi de Denesuline (Chipewyan) olan kabile birliğidir ve en yakın akrabaları birlikte Kuzey Atabaskları içinde Doğu Atabaskları grubunu oluşturan Denetalar ile Sahtulardır. Ana kabilesi Tlınçoncanın Sarıbıçak Tlınçoncası denen lehçesini konuşurken, daha ufak olan diğer iki kabile Denesulinece konuşurlar. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Sarıbıçaklar da yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar. İngilizce adları Yellowknife yerleşimine ve Yellowknife Nehri'ne verilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Sayisi Deneleri</span>

Sayisi Deneleri, Kanada'da çoğu Manitoba eyaletinde, birazı da Nunavut topraklarında, kuzey ormanları da denen tayganın kuzeyindeki ağaç sınırının altına kadarki geçiş bölgesi ile sınırın üstündeki tundra olmak üzere iki farklı biyomda yaşayan, Deneler etno-kültür grubundan Denesulinelerin Rengeyiği-yiyenler grubunun Doğu Rengeyiği Denesulineleri alt grubundan en doğuda yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, anayerli, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkı. Ana besinlerini ve geçimlerini rengeyiği (etthén) üzerine kurmuşlardır ve rengeyiklerinin Kanada'daki dört sürüsünden biri olan Qamanirjuaq sürüsünü avlarlar. Avlanma stratejisi olarak local bandlar bilateral geniş aile biçiminde regional band oluşturur. 1942 yılında 670.000 iken 1955'te 277.000 olan rengeyiği sayısının 13 yılda üçte iki azalmasının ana sebebini bölgedeki yerli halkta gören Manitoba hükûmeti tarafından 1956 yılında zorla tehcir ettirilen ve üçte birine tekabül eden 100 kişilik yetişkin bir nesli tehcir sırasında ölen Sayisi Dene kabilesinin 1956 yılında toplam nüfusu geleneksel bilgili 250-300 iken günümüzdeki nüfusu geleneksel bilgiden yoksun ancak 360 kişidir. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Sayisi Deneleri de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar.