İçeriğe atla

Demiryolu hat açıklığı

Demiryolu hat açıklığı, bir demiryolu hattını oluşturan yük taşıyan iki tren rayı arasındaki mesafeyi tanımlar. Dünyadaki demiryolu hatlarının %60'ı standart hat açıklığı olarak 1.435 mm (4 fit 8,5 inç) mesafeyi kullanır. Farklı mesafelerdeki hat açıklıkları geniş veya dar olarak adlandırılır. İki farklı hat açıklığına sahip hatların buluştuğu yerlerde hat kesintiye uğrar. Bu yüzden bazı geçiş bölgelerinde farklı hat genişlikleri arasında kolayca geçiş yapılabilmesi için çok sayıda hat içeren kısımlar inşa edilmiştir. Hat açıklığı olmayan tek demiryolu türü monoray olarak adlandırılan hat yapısıdır. Bazı hafif yük taşıyan elektrikli demiryolu hatlarında üçüncü veya dördüncü hat bulunabilmektedir. Esas hattın dışında yer alan bu hat elektrik şebekesinin beslenmesi amacıyla kullanılır.

Öne çıkan hat açıklıkları

ft′ in″ mm
5′ 6″ 1676
5′ 5+231668
5′ 3″ 1600
5′ 1524
4′ 11+781520
4′ 8+121435
4′ 6″ 1372
3′ 6″ 1067
3′ 5+131050
3′ 3+381000
3′ 1+38" 950
3′ 914
2′ 6″ 762
2′ 5+12" 750
2′ 610
1′ 11+58" 600
Açıklık İsim Hat (km) Kullanım Notlar
1676 Hint 77.000 Hindistan, Pakistan, Arjantin, ŞiliDünyadaki toplam hattın %6,55’i
1668 İber15.394 İspanya, Portekiz
1600 İrlanda 9.800 İrlanda, Avustralya, Brezilya
1524 Rus5.865 Finlandiya
1520 Rus220.000 Azerbaycan, Rusya, Estonya, Kazakistan, Letonya, Litvanya, Gürcistan, Moğolistan, TürkmenistanDünyadaki toplam hattın %17’si
1435 Standart720.000 Avrupa, ABD, Kanada, Çin, Kuzey Kore, Güney Kore, Avustralya, Orta Doğu, Afrika, Meksika, Küba, Panama, Türkiye, Venezuela, Peru, Uruguay, Filipinler, JaponyaDünyadaki toplam hattın %60’ı
1067 Cape112.000 Orta ve Güney Afrika, Endonezya, Japonya, Tayvan, Yeni Zelanda, FilipinlerDünyadaki toplam hattın %9’u
1000 Metre95.000 Güneydoğu Asya, Hindistan, Arjantin, Brezilya, Bolivya, Şili, İsviçre, Doğu AfrikaDünyadaki toplam hattın %7’si

Tarihçe

İlk örnekler

İngiltere'de açılan ilk demiryolu hattı

Şehir efsanesi olarak bilinen bir inanışa göre Jül Sezar'ın araçların genişliğini ayarladığı iddia edilse de yolların genişliğinin kaynağı Roma İmparatorluğundan daha da eskilere dayanmaktadır. Tarih öncesi dönemlerdeki ulaşım araçlarının genişliğine etki eden çok sayıda faktör bulunmaktadır. Bu çok çeşitli etkenlerin sonucunda yaklaşık genişlik 2 metrenin altına düşmüştür. Bu etkenler günümüzde de çok değişmemiştir. Yolun genişliğine etki eden ana etken eskiden açılan yollarda kızak vb ulaşım araçlarının açtığı izlerdir. İlkel ulaşım araçlarında direksiyon ve fren bulunmadığı için yolculuğu kolaylaştırmak için kayaların içine tekerlerin girebileceği oyuklar açılmıştır.[1]

Neolitik döneme ait Avrupa kıtasında bulunan tekerlekli kağnıların genişliklerinin 1.30 ila 1.75 metre olduğu, bu ölçünün Bronz Çağına gelindiğinde 1.40 ila 1.45 metre arasında genelleştiği bilinir.[2] Asurlular, Babiller ve Yunanlar arabaların geçmesi için üzerinde kanal açılmış yollar yapmıştır. Antik dönemde Atina, Sparta ve Olimpiya gibi kentleri birbirine bağlayan bu tür yollar mevcuttur. Bu döneme ait en iyi korunmuş olan yollar Malta’dadır.[3]

Roma İmparatorluğu bu tür kanal açılmış yolları Yunanlardan daha az kullanmış olsa da teknolojik olarak geliştirmiştir. Özellikle Roma işgalinden sonra İngiltere’de ulaşım araç genişliği 1.40 ila 1.50 metre arasında yaygınlaşmıştır. 1814 George Stephenson bölgedeki İngiliz kömür ocağı vagonlarından esinlenerek lokomotif için genişliği teknik nedenlerle hafif değiştirerek günümüzdeki standart olan 1.435 metreye getirmiştir.

Standart

George Stephenson
Isambard Kingdom Brunel

Buhar makinesinin icat edilmesi ile hız kazanan Sanayi Devrimi etkilerini taşımacılık alanında da gösterir. Sanayileşmede öncü konumda olan Birleşik Krallık’ta inşa edilen ilk demiryolu hattı olan Liverpool-Manchester hattında genişlik olarak dönemin önde gelen Britanyalı mühendisi George Stephenson’un de facto standardı olan 1.435 metre kullanılmıştır.

Great Western Railway adlı İngiliz demiryolu şirketinde mühendis olan Isambard Kingdom Brunel ise daha geniş hat mesafesi (2.140 metre) seçerek yüksek hızda daha iyi denge sağlanmasına önem vermişti. Ancak ülkenin farklı bölgelerinde farklı hat genişliklerinin olmasının geçişi engelleyen hatalı bir karar olduğu görülünce Stephenson’un standardına dönülür. Bu dönemde özellikle İskoçya’da yapılan geniş hatlar sonradan standart genişliğe çekilmiştir.

1846 yılında çıkan yasayla demiryollarında hat genişliği için standart olarak 1.435 milimetre zorunlu kılınmıştır. Eski hatlarda yapılan son değişiklik ise 1892 yılında bitirilmiştir.

Hat açıklığı uyumsuzluğu

Hat kesilmesi, farklı hat genişliğine sahip hatların karşı karşıya gelmesiyle yaşanan durumdur. Ulaşımın kesintisiz devam edebilmesi için bazı çözüm yolları kullanılmaktadır:

  • Taşıyıcı vagon ile yükün veya vagonun tamamen yeni bir vagonun üzerine yüklenerek devam etmesidir
  • Taşıyıcı boji ile vagonun boji kısmına uyumlu diğer hat genişliğine göre ayarlanmış boji ile ulaşım sürdürülür
  • Çift demiryolu hat açıklığı uygulaması, özellikle farklı hat genişliğinin bulunduğu yerlerde ilave bir ray döşenerek her iki hat genişliğinde de ulaşımın sağlanmasına yarar
  • Değişken demiryolu hat açıklığıne sahip trenler değişebilir aks ve boji sistemleri sayesinde farklı hat genişliklerine uyum sağlayabilirler
  • Boji dönüşümü ile trenin altındaki kısım yeni hat genişliğine uyumlu olacak şekilde değiştirilir


Dezavantajları

Özellikle yüklerin bir ulaşım aracından diğerine aktarılması sorunu hem zaman hem de işgücü kaybına yol açmaktadır. Sorunların teknik olarak aşılması kimi altyapısal hizmetlerin yerine getirilmesine bağlıdır. Hat kesintisinin giderilebileceği altyapının olmadığı durumlarda yolcuların da araç değiştirmesi söz konusudur.

Avantajları

Dar genişliğe sahip hatların yatırım maliyeti düşük olduğu için avantaj olarak değerlendirilir. Farklı hat genişliğinin varlığı işgalci bir kuvvetin ilerleyiş hızının kesilmesine yarayacaktır.[4]

Kaynakça

  1. ^ Lay, M. G., Ways of the World: A History of the World's Roads and of the Vehicles That Used Them, Rutgers University Press 1999 s.34–37 ISBN 0813526914.
  2. ^ İlgili makale Karel Hughes 5 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 21 Temmuz 2011 tarihinde erişilmiştir
  3. ^ Forbes, Robert James,Studies in ancient technology, Volume 5 Brill Archive 1993 ISBN 9004006222
  4. ^ Naziler II. Dünya Savaşında Sovyetler Birliği’ni işgal ederken bu sorunla karşılaşmışlardır

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar


İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Yüksek hızlı demiryolu</span> Konvansiyonel sistemlerden önemli ölçüde daha hızlı ve gelişmiş demiryolu taşımacılığı ve teknoloji ile geliştirilmiş altyapı sistemleri

Yüksek hızlı demiryolu (YHD), kendine özgü ray sistemi ve bu sisteme entegre özel raylı taşıtları ile geleneksel demiryolu trafiğinden önemli ölçüde daha hızlı ulaşıma imkân tanıyan demiryolu taşımacılığı türüdür. Dünya çapında bir tek geçerli standart tanım bulunmamakla birlikte, 250 kilometre/saat (160 mph) ve üstü hıza uygun yeni demiryolu hatları ve 200 kilometre/saat (120 mph) ve üstü hıza uygun geliştirilmiş mevcut demiryolu hatları yaygın olarak yüksek hızlı demiryolu olarak kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Tren</span> raylar üzerinde giden ulaşım ve taşıma aracı

Tren, raylar üzerinde bir ya da birkaç lokomotif tarafından çekilen veya itilen vagonlardan oluşan ulaşım aracı. Tren kelimesi Türkçe ve diğer dillere Latince trahereden (çekmek) türeyen eski Fransızca trahinerden gelmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Demiryolu ulaşımı</span> madeni bir yol üzerinde, mekanik bir güçle hareket ettirilen araçların, tesislerin ve yapıların tümüne verilen isim

Bir yerden bir yere madeni bir yol üzerinde, mekanik bir güçle hareket ettirilen araçlar içinde, insan ve eşya taşımasını temin eden tesislerin hepsine birden demiryolu denir.

Taşıt, ulaşım aracı veya vasıta, yük ve yolcu taşımaya yarayan araçların genel adıdır.

<span class="mw-page-title-main">Boji</span> Demiryolu taşıtlarının bir bileşeni

Boji, Demiryolu taşıtlarının bir bileşenidir. Görevi tekerleklerin hareketini sağlamak ve taşıtın geri kalan kısmını taşımaktır.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları</span> Türk devlet kurumu

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD), Türkiye'deki demiryolu ulaşımının altyapısını geliştiren, düzenleyen ve kontrol eden resmî kurumdur.

<span class="mw-page-title-main">M4 (İstanbul Metrosu)</span> İstanbul Metrosu hattı

M4 Metro Hattı, İstanbul'un Anadolu Yakası'nda yer alan metro hatlarından biridir. Anadolu Yakası'nın ilk metro hattı olma özelliğini taşır. İlk istasyonu Kadıköy, son istasyonu ise Sabiha Gökçen Havalimanı olmak üzere 23 istasyonu mevcuttur ve istasyonlar tamamen yer altındadır. Kadıköy ve Ayrılık Çeşmesi istasyonları ile Tavşantepe - Sabiha Gökçen Havalimanı arasındaki istasyonlar hariç, hat D.100'e paralel gider. 17 Ağustos 2012 tarihinde Kadıköy - Kartal, 10 Ekim 2016 tarihinde Kartal - Tavşantepe uzatması ve 2 Ekim 2022 tarihinde Tavşantepe - Sabiha Gökçen Havalimanı uzatması hizmete girmiştir. M4 hattı, 33,5 kilometre (20,8 mi) uzunluğu ile İstanbul'da M11 hattından sonraki en uzun ikinci metro hattıdır. Hattaki toplam seyahat süresi 52 dakikadır. İşletme 8'li ve 4'lü tren dizileriyle yapılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">TCDD HT65000</span> Yüksek hızlı tren seti

TCDD HT 65000, İspanyol demiryolu aracı üreticisi CAF tarafından üretilmiş olup azami ve operasyonel hızı 250 km/saat olan bir hızlı tren setidir. TCDD Taşımacılık tarafından Yüksek Hızlı Tren hatlarında, özellikle de Ankara – İstanbul YHT ve İstanbul – Konya YHT hatlarında kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Konteyner taşımacılığı</span>

Konteyner taşımacılığı, çeşitli konteyner türleri sayesinde yapılan taşımacılığı anlatır. Konteynerler standart ölçülerde üretildikleri için çok çeşitli şekilde yüklenebilir, farklı araçlara aktarılabilir, bu sayede verimli bir taşıma sağlarlar. Konteynerlerin açılmaksızın gemilere, kargo uçaklarına, trenlere veya karayolu taşımasına uygun araçlara yüklenebilmeleri uluslararası alanda yaygın olarak kullanılmalarını sağlamıştır.

<span class="mw-page-title-main">Şinkansen</span> Japon yüksek hızlı demiryolu ağı

Şinkansen, Japonya'da Japan Railways tarafından işletilen yüksek hızlı demiryolu ağıdır. Ağın en yüksek işletme hızı 240–320 km/h arasında olup, kuzeyde Hokkaido'da devam eden bir bağlantı inşaatı ile birlikte Honshu ve Kyushu adalarındaki çoğu büyük şehri birbirlerine bağlamaktadır.

Kazakistan Demir Yolları,, ayrıca Kazakistan Demir Yolu Ulusal Şirketi olarak bilinen Kazakistan'ın ulusal demiryolu şirketidir.

<span class="mw-page-title-main">Standart hat açıklığı</span> Demiryolu hat açıklığı

Standart hat açıklığı ya da Stephenson hat açıklığı, rayların iç kenarları arasındaki açıklığın 1.435 mm olduğu demiryolu hat açıklığı türüdür. Adını ilk buharlı lokomotifin mucidi George Stephenson'dan alır. Standart hat açıklığı, dünyada en yaygın kullanılan hat açıklığı türü olup, dünyanın %60'ı tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Rusya, Finlandiya ve Özbekistan dışında tüm ülkelerdeki yüksek hızlı demiryolu hatları da standart hat açıklığı ile inşa edilmiştir.

Ankara – Kars demiryolu, Türkiye'nin başkenti Ankara'yı sınır şehri Kars'a bağlayan TCDD'ye ait konvensiyonel demiryolu hattıdır.

<span class="mw-page-title-main">Gürcistan Demiryolları</span> Gürcistanın ulusal demiryolu şirketi

Gürcistan Demiryolu LLC, Gürcistan'ın ulusal demiryolu şirketidir.

<span class="mw-page-title-main">Kırgız Demiryolu</span>

Kırgız Demiryolu (KTJ), Kırgızistan'ın ulusal demiryolu işletmecisidir..

<span class="mw-page-title-main">Bavyera Lüdwig Demiryolu</span> Demiryolu hattı

Bavyera Ludwig Demiryolu, Almanya'da açılan ilk buharlı demiryoluydu. Königlich ayrıcalığı Ludwigs-Eisenbahn-Gesellschaft, 19 1834'te Bavyera eyaletinde Nürnberg'den Fürth'e bir demiryolu inşa etme imtiyazını aldı.

<span class="mw-page-title-main">Budapeşte Kalesi Füniküleri</span> Budapeştede füniküler

Budapeşte Kalesi Füniküleri veya Budavári Sikló, Macaristan'ın Budapeşte şehrinde bulunan bir füniküler demiryoludur. Nehir seviyesindeki Adam Clark Meydanı ve Széchenyi Köprüsü'nü tepedeki Budin Kalesi'ne bağlar.

<span class="mw-page-title-main">İran İslam Cumhuriyeti Demiryolları</span>

İran İslam Cumhuriyeti Demiryolları (Farsça: راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران, romanize: Rahahan-i Cumhuri-ye İslami-ye İran, İran'ın demiryolu hizmetlerini işleten Kamu İktisadi Teşebbüsü kurumdur. Şirket, 1914 yılında kurulmuş olup Karayolları ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı'nın gözetimi altındadır ve ülkenin ana demiryolu hatlarını işletmektedir. Şirketin merkezi Tahran'da yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Metre hat açıklığı</span> bir metre genişliğindeki demiryolu hat açıklığı

Metre hat açıklığı, rayların iç kenarları arasındaki açıklığın 1.000 mm veya 1 metre olduğu dar demiryolu hat açıklığı türüdür.

Değişken demiryolu hat açıklığı, vagonun farklı hat açıklığına sahip iki demiryolu arasında seyahat etmesini sağlar. Vagonlar, değişken hat açıklığı aksları (VGA) içermektedir. Hat açıklığı, trenin göstergesine yerleştirilen ve tekerlekleri istenen hat açıklığı bariye hareket ettiren hat açıklığının değiştiriciden geçirilmesiyle değiştirilir.