İçeriğe atla

Dağlık Karabağ

Bu madde Dağlık Karabağ adlı bölge hakkındadır. Başlığın diğer anlamları için Dağlık Karabağ (anlam ayrımı) maddesine bakabilirsiniz.
Dağlıq Qarabağ, Nagornıy Karabakh (Нагорный Карабах)
Dağlık Karabağ
Eski Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın konumu.
Yüzölçümü
• Toplam
4,400 km2
Nüfus
• 2010 sayımı
141,400[1]

Dağlık Karabağ (Azerice: Dağlıq Qarabağ, Ermenice: Լեռնային Ղարաբաղ / Lernayin Gharabagh), Güney Kafkasya'da, Küçük Kafkas Sıradağları'nda Azerbaycan'a ait[2] ancak uzun yıllar Ermeni işgali altında kalmış tarihi bölge.[3] 2020 yılında Dağlık Karabağın bir bölümü 2. Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan tarafından geri alınırken kalan kısmı Rus barış güçleri denetiminde Ermeni kontrolünde bırakan 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes anlaşması ile Ermenistan hükûmeti yenilgiyi resmen kabul etmiştir.[4][5] Günümüzde Anti Terör Operasyonu sonrası Ermeni kontrolünde kalan kısımlar da Azerbaycan kontrolüne geçmesiyle bölgenin tamamı Azerbaycan hakimiyeti altındadır. 2. Dağlık Karabağ Savaşı sonrası, 90'lı yılların başında bölgeden zorla göç ettirilen Azerbaycanlıların dönüşü peyderpey sağlanırken aynı savaş ve 2023 yılındaki Anti Terör Operasyonu sonrası bölgede yaşayan Ermenilerin neredeyse hepsi Ermenistan'a göç etmiştir.

Bölgede yaşamış Ermeniler genellikle Dağlık Karabağ'ı Artsakh (Ermenice: Արցախ), eski Ermenistan Krallığı'nın 10. eyaletinin adı olarak adlandırmışlardı. Urartu yazıtları (MÖ 9.-7. yüzyıllar) bölge için Urtekhini adını kullanır. Antik Yunan kaynakları bölgeyi Orkhistene olarak adlandırırdı.

Tarih

Dağlık Karabağ tarihi

20. yüzyıl öncesi
Artsah
Karabağ Hanlığı
Sovyet Dönemi
Dağlık Karabağ Özerk Oblastı
Bugün
Karabağ Savaşı
Dağlık Karabağ Cumhuriyeti

Antik Çağ ve Erken Ortaçağ

Aydınlatıcı Grigor tarafından 4. yüzyılda kurulan Amaras Manastırı. 5. yüzyılda Ermeni alfabesinin mucidi Mesrop Maştots, Amaras'ta alfabesini kullanan ilk okulu kurdu.[6]

Dağlık Karabağ, arkeologlar tarafından Kura-Araks kültürü olarak da bilinen Kura ile Aras nehirleri arasında yaşamış halklar tarafından mesken tutulmuştur.

Bölgenin eski nüfusu, Hint-Avrupalı veya Türki olmayan çeşitli otokton yerel ve göçmen kabilelerinden oluşuyordu.[7] Yaygınca kabul gören teoriye göre, bu yerliler, M.Ö. 4. veya 2. yüzyılda Ermenistan'ın bu bölgeyi ele geçirmesiyle bölgeye gelen Ermenilerle karışmışlardır.[8] Diğer akademisyenler ise, Ermenilerin bölgeye M.Ö. 7. yüzyılın başlarında geldiğini söylemektedir.[9]

MÖ 180 yıllarında, Artsah Ermeni Krallığı'nın 15 eyaletinden biri haline geldi ve 4. yüzyıla kadar bu oluşumun içinde yer aldı.[10] Resmi olarak bir eyalet statüsüne sahipken, Artsah'ın Ermenistan'ın Syunik eyaleti gibi muhtemelen kendi başına bir prenslik oluşturduğu düşünülmektedir.[11] MÖ 95-55 arasında hüküm süren Ermenistan Kralı II. Dikran, kendi ismini verdiği "Tigranakert" adlı şehri Artsah'ta kurdu.[12] Hankendi'nin 48 km kuzeydoğusundaki antik Tigranakert kalıntıları, günümüzde bir grup uluslararası bilim insanı tarafından incelenmektedir.

M.S. 387'de, Ermenistan'ın Bizans ile Sasani İmparatorluğu arasında bölünmesinden sonra Artsah ve Utik, güçlü Ermeni dini ve kültürel etkisi altındaki Sasanilere bağlı Kafkas Albanyası'nın bir parçası oldu.[13][14] O dönemde Artsah ve Utik nüfusu Ermenilerden ve birkaç Ermenileşmiş kabileden oluşuyordu.[7]

Ermeni kültürü ve uygarlığı, Orta Çağ'da Dağlık Karabağ'da da gelişmiştir. 5. yüzyılda, ilk Ermeni okulu, Ermeni alfabesinin mucidi St Mesrop Maştots'un çabalarıyla Amaras Manastırı'nda, Dağlık Karabağ'da, açıldı.[15] Mesrop, Artsah ve Utik'te İncil vaazları verme konusunda çok aktifti. Artsah ve Utik'e üç gezi yapan Mesrop, sonunda Büyük Kafkas dağları eteklerindeki pagan topraklarına ulaşmıştır.[16] 7. yüzyılda yaşamış Ermeni dilbilimci Stephanos Syunetsi, eserinde Artsah Ermenilerinin kendi lehçelerine sahip olduğunu ve okurlarını öğrenmeye teşvik ettiğini belirtmiştir.[17] Albanya'nın tek kapsamlı tarihi, tarihçi Movses Kaghankatvatsi tarafından Ermenice yazılmıştır.[18]

Yüksek Ortaçağ

Gandzasar Manastırı 1238'de tamamlanmıştır.

7. yüzyılın ortalarında, bölge İran'ı fethetmiş Müslüman Araplar tarafından işgal altına alındı ve ilerleyen zamanlarda halifenin onayıyla atanan yerel valiler tarafından yönetildi. Bazı kaynaklara göre, 821'de Ermeni[19] prens Sahl Smbatyan, Artsah'ta isyan etti ve Artsah'ı 19. yüzyılın başlarına kadar prenslik olarak yöneten Haçın Hanedanlığını kurdu.[20] Diğer kaynaklara göre ise, Sahl Smbatian "Zamirhakan krallar ailesindendir" ve 837-838 yılında Ermenistan, Gürcistan ve Albanya üzerinde egemenlik kurmuştur.[21][22] "Haçın" adı, Ermenice kökenli "haç" kelimesinden gelmektedir.[23] 1000 yılına gelindiğinde Haçın Meclisi Artsah Krallığını, John Senecherib ilk hükümdarı olacak şekilde, ilan etti.[24] Aynı zamanda Güney Artsah'ta bulunan Dizak'ta, Albanya'nın en eski krallarının soyundan gelen Aranşahik Hanedanlığı tarafından yönetilen bir krallık da kurdu. 1261'de, Dizak'ın son kralı kızının Artsah kralı Ermeni[25] Prens Hasan Jelal Dola ile evlenmesinden sonra, iki devlet[20] Ermeni olan[26] Haçın Melikliği altında birleşti. Daha sonra, Artsah fiili olarak bağımsız bir prenslik olarak var olmaya devam etti.

Geç Ortaçağ

18. yüzyılda Karabağ Hanlığı hükümdarı Penah Ali Han tarafından yaptırılan Askeran Kalesi

15. yüzyılda, Karabağ bölgesi, Türki olan Kara Koyunlu ve Ak Koyunlu kabile konfederasyonlarının bir parçasıydı. Ebu Bekir Tihrani'ye göre, Cihan Şah döneminde (1438–1468), Kara Koyunlular'ın hükümdarı Piri Bey Karamanlı, Karabağ Valiliğini elinde tutmuştur.[27] Ancak Robert H. Hewsen göre, Türkmen yönetici Cihan Şah (1437-1467) Üst Karabağ bölgesinde beş soylu aileye mensup ve melik unvanını taşıyan yerli Ermeni prenslerini, vali olarak bölgeyi kontrol etmeleri için atamıştır.[20] Bu hanedanlar, daha önceki Haçın Hanedanı'nın şubelerini temsil ediyorlardı ve Artsah'ın Orta Çağ krallarının soyundan geliyorlardı. Toprakları genellikle Khamsa Ülkesi (Arapça: beş) olarak anılıyordu.

Ermenistan devletinin son kalıntısı olarak kabul edilen Karabağ'ın Gyulistan, Jraberd, Khachen, Varanda ve Dizak'ı içeren yarı-bağımsız Beş Prensliği (Ermenice: Մելիքություններ)[28][29]

Ermeni meliklerine, İran kralı Nader Şah tarafından 1720'lerde Osmanlı Türklerine karşı savaşlarda kazandıkları zaferler dolayısıyla, komşu Ermeni beylikleri ve Kafkaslardaki Müslüman hanlıklarının sahip olmadığı özel haklar verilmiştir.[30]

Karabağ'daki bu beş prenslik,[31][32] Melik (Prens) unvanına sahip Ermeni aileler tarafından yönetilmiştir:

  • Gülistan Prensliği - Melik-Begyalı ailesinin öncülüğünde
  • Jraberd Prensliği - Melik-İsrail ailesinin öncülüğünde
  • Haçın Prensliği - Hasan-Jalalyan ailesinin öncülüğünde
  • Varanda Prensliği - Melik-Şahnazaryan ailesinin öncülüğünde
  • Dizak Prensliği - Melik-Avanyan ailesinin öncülüğünde

1501'den 1736'ya kadar, Safevi İmparatorluğu'nun varlığı sırasında, Karabağ eyaleti Ziyadoğlu Gajar hanedanı tarafından yönetiliyordu. Ziyadoğlu Gajar hanedanı, Nader Şah yönetimi Karabağ'ı ele geçirene kadar Karabağ eyaletini yönetmeye devam etmiştir.[33] 18. yüzyılda İranlı Nadir Şah Gence hanlarının kontrolden çıkarak Safevileri desteklemeye başladığından dolayı Karabağ'ı kendi kontrolüne aldı.[34][35] 18. yüzyıl ortalarında melikler arasındaki iç çatışmalar devletin zayıflamasına yol açtığından, Karabağ Hanlığı kurulmuştur. İran hükümdarlığı altındaki en büyük hanlıklardan bir olan Karabağ Hanlığı, Penah Ali Han Cavanşir tarafından yönetildi.[36] Karabağ Hanlığı'nın güçlendirilmesi için, Karabağ Hanı Penah Ali Han Cevanşir, 1751'de “Penaabat Kalesini” (bugün Şuşa) inşa etti. Bu süre içinde, Otuziki, Cavanşir, Kebirli ve diğer Türk boyları genel nüfus çoğunluğuna sahip oldular.

Modern dönem

Çarlık kontrolü

1813 yılında imzalanan Gülistan Antlaşması ile Dağlık Karabağ Rus İmparatorluğu'na verildi. 1822'de, İran'dan Rus kontrolüne geçtikten 9 yıl sonra, Karabağ Hanlığı dağıtılmış ve bölge, Rusya İmparatorluğu'ndaki Elizavetpol Valiliği'nin bir parçası olmuştur. 1823 yılında Ruslar tarafından Karabağ nüfusu ile ilgili verilen bilgilere göre burada 18.500 ailenin yaşadığı ve bunun 90 bin kişiye denk düştüğü, bu nüfusun üçte birinin Ermeni olduğunun belirtildiği aktarılmaktadır.[37]

Bölgenin Rusya'ya geçişi sonrası, Rus imparatorluk otoriteleri tarafından 1828'de, yani İran'daki Ermenilerin Karabağ'a göçünden birkaç yıl önce hazırlanan bir anket, Karabağ'ın tüm Ermenilerinin, yayla bölgesinde, yani beş geleneksel Ermeni Prensliği topraklarında, yoğunca yaşadığını göstermektedir. 260 sayfalık bu anket, nüfusun tamamını değil, sadece köyde yaşayan bireylerin sayısını kaydetmiş ve şu sonuç çıkmıştır:[38][39]

İlçe Ermeni Tatar 1Genel Toplam
Köyler % Köyler %
Haçen 12 100% 0 0% 12
Jalapert 8 100% 0 0% 8
Dizak 14 % 93.3 1 % 6.7 15
Gülistan 12 % 70.6 5 % 29.4 17
Varanda23 % 95.8 1 4.2% 24
Genel Toplam69% 90.87% 9.276
1 Tatar, Rusçada bütün Türk halkları için kullanılmış bir kelimedir ve bu durumda günümüz Azerilerine atıfta bulunur.

Sovyet kontrolü

Şuşa katliamının ardından: Şuşa kentinin Ermeni mahalleleri ve Kutsal Kurtarıcı Ermeni Katedrali, 1920'de Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından tahrip edilmiş ve yıkılmıştır. 20.000'den fazla Ermeni sivilin öldürüldüğü tahmin edilmektedir.[40][41]

Dağlık Karabağ ile ilgili günümüzdeki sorunların kökleri, Joseph Stalin ve Kafkasya Bürosu (Rusça: Kavburo) tarafından verilen Transkafkasya'nın sovyetleştirilmesi kararlarına dayanır. Stalin, 1920'lerin başlarında, daha sonra Kavburo'yu kurmuş Uluslar Halk Komiserliği'nin önemli bir üyesiydi. 1917 Rus Devrimi'nden sonra Karabağ, Transkafkasya Demokratik Federasyon Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu, ancak bu Cumhuriyet kısa bir süre sonra ayrı Ermeni, Azerbaycan ve Gürcistan devletlerine dönüştürüldü. Takip eden iki yıl boyunca (1918–1920), Ermenistan ve Azerbaycan arasında Karabağ da dahil olmak üzere birçok bölgede bir dizi kısa savaşlar yaşandı. 1918 Temmuz'unda, Dağlık Karabağ Birinci Ermeni Meclisi bölge yönetimini ilan etti ve bir Ulusal Konsey ve hükûmet oluşturdu.[42] Daha sonra Osmanlı askerleri, Ermenilerin silahlı direnişiyle karşılaşarak Karabağ'a girdi. I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgisinden sonra İngiliz birlikleri Karabağ'ı işgal etti. İngilizler geçici olarak Khosrov bey Sultanov'u (Azerbaycan hükûmeti tarafından atandı) Paris Barış Konferansı'nın son kararını bekleyen Karabağ ve Zangezur'a genel vali olarak atadı.[43]

Sovyet döneminin sonlarında Dağlık Karabağ'ın etnik yapısı.
  Ermenilerin yaşadığı yerler
  Azerbaycanlıların yaşadığı yerler
  Yaşayış olmayan yerler

Karara Karabağ Ermenileri tarafından karşı çıkıldı. Şubat 1920'de, Karabağ Ulusal Konseyi, Azerbaycan'ın yargı yetkisini kabul etmesine rağmen, Karabağ'daki Ermeniler gerilla savaşına devam ederek anlaşmayı kabul etmediler.[42] Anlaşma daha sonra, Nisan ayında, Ermenistan'la birlik ilan eden Dokuzuncu Karabağ Meclisi tarafından iptal edildi.[42][44]

1920 yılının Nisan ayında, Azerbaycan ordusu Karabağ'da yerel Ermeni kuvvetleriyle savaşırken, Azerbaycan Bolşevikler tarafından ele geçirildi. 10 Ağustos 1920'de Ermenistan, son uzlaşmaya varılıncaya kadar bu alanların geçici bir şekilde Bolşevik işgalini kabul ederek, Bolşeviklerle ön bir anlaşma imzaladı.[45] 1921'de Ermenistan ve Gürcistan, halkın desteğini almak için Karabağ'ı Nahçivan ve Zangezur ile birlikte Ermenistan'a tahsis edeceklerine söz veren Bolşevikler tarafından ele geçirildi. Bununla birlikte, Sovyetler Birliği'nin, Türkiye'de de komünizmin gelişeceğini uman geniş kapsamlı planları vardı. Türkiye'yi kendi tarafına çekmek isteyen Sovyetler Birliği, Zangezur'un Ermenistan'ın kontrolü altına gireceği, Karabağ ve Nahçıvan'ın da Azerbaycan'ın kontrolü altında olacağı bir bölünmeye karar verdi. Eğer Türkiye ile ilgili planları olmasaydı, Stalin muhtemelen Karabağ'ı Ermeni kontrolünde bırakacaktı.[46] Sonuç olarak, Dağlık Karabağ Özerk Oblastı 7 Temmuz 1923'te Azerbaycan SSC'sinde kuruldu.

Sovyetler Birliği'nin bölgeyi sıkı bir şekilde kontrol etmesiyle, bölge üzerindeki çatışma on yıllar boyunca durdu. 1980'lerin sonunda ve 1990'ların başında Sovyetler Birliği'nin dağılmasının başlamasıyla birlikte Dağlık Karabağ sorunu yeniden ortaya çıktı.

Birinci Karabağ Savaşı

Ana madde: Birinci Dağlık Karabağ Savaşı
Hocalı Katliamı sonucu evsiz kalmış Azeri mülteciler

Sovyetler Birliği'nin dağılmasına yakın yıllarda, bölgenin Azerbaycan SSC hükûmeti tarafından zorla Azerileştirildiğini iddia etmiş Ermeni çoğunluk, Ermenistan SSC'den gelen ideolojik ve maddi destek ile bölgenin Ermenistan'a geçmesi için bir hareket başlattı. Oblast'ın sınırları Ermeni köylerini içerecek ve mümkün olduğunca Azerbaycan Türklerinin köylerini hariç tutacak ve ortaya çıkan bölge Ermeni çoğunluğa sahip olacak şekilde çizildi.[47] Ağustos 1987'de Karabağ Ermenileri, Ermenistan'la bir birlik kurmak için Moskova'ya bir dilekçe gönderdi.[48]

1990'ların başlarında bölgede etnik çatışmalar başladı. Ermenistan'ın Karabağ'ı kendi sınırlarına katma isteğini açıklamasının ardından bu çatışma Ermenistan ve Azerbaycan arasında savaşa dönüştü. 1991 yılında Kafkasya'da yeni cumhuriyetlerin birbiri ardına bağımsızlıklarını ilan ettiği dönemde Rusya tarafından boşaltılan üslerden elde edilen ağır silahlar, savaşta dengenin Ermenistan'dan yana ağır basmasına neden oldu.

1991-1993 yıllarında, Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından işgal edilmiştir. Tarihi olarak Dağlık Karabağ bölgesi tamamen Azerbaycan toprakları tarafından çevrelenmiş olmasına rağmen Ermeni ayrılıkçılar Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasındaki Azerbaycan'a ait bölgeyi de ellerinde tutarak bir tampon bölge(İngilizce: buffer zone) oluşturmuşlardır ve bu şekilde Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasında bağlantı kurulmuştur.[3]

Ermenistan, Ermeni çoğunluğa sahip Dağlık Karabağ bölgesini ve bu bölgenin çevresindeki yedi ilçeyi (rayon) işgal etti. Dağlık Karabağ ayrılıkçı yönetimi de bu sırada, 1991 yılında, bağımsızlığını ilan etti. Ancak bu bağımsızlık ve kurulan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, Ermenistan Cumhuriyeti dahil hiçbir ülke tarafından tanınmamaktadır.[3]

Bu savaşı sona erdiren ateşkes anlaşması 1994 yılında Bişkek kentinde imzalandı.

Ateşkes yılları, İkinci Karabağ Savaşı ve işgalin son bulması

Ana maddeler: İkinci Dağlık Karabağ Savaşı, 2020 Dağlık Karabağ Ateşkes Antlaşması ve 2023 Dağlık Karabağ çatışmaları

Bişkek Protokolü'nden sonra bölgede tansiyon düşmemiş aksine özellikle 2000'li yıllardan sonra daha da yükselmiştir. 2020 yılının Eylül ayına kadar başta 2008 Ağdere çatışmaları ve 2016 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları olmak üzere taraflar arasında irili ufaklı birçok çatışma yaşanmıştır. 27 Eylül 2020 sabahı işgal bölgesinden sivil yerleşimlere ateş açılması ise bardağı taşıran son damla oldu. Bu olayın hemen ardından Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri, Dağlık Karabağ Temas Hattı boyunca karşı saldırıya başladı. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan silahlı kuvvetleri askeri ve sivil kayıplar bildirdi.[49] Birleşmiş Milletler, çatışmayı şiddetle kınadı ve her iki tarafı da gerilimi azaltmaya ve anlamlı müzakereleri gecikmeden sürdürmeye çağırdı.[50]

Toplam 44 gün süren savaşta Azerbaycan birlikleri hızla ilerlemiş ve özellikle bölgenin güneyinde birçok yeri işgalden kurtarmıştır. 8 Kasım 2020 tarihinde Karabağ'ın kalbi sayılan hem stratejik açıdan önemli hem de manevi değeri yüksek Şuşa şehrinin işgalden kurtarılmasıyla Ermenistan, yenilgiyi kabul etti. 10 Kasım 2020'de Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan'ın Dağlık Karabağ konusundaki mevcut ihtilafı sona erdirmek için bir anlaşma yaptıklarını; bu anlaşmaya göre savaş boyunca Azerbaycan'ın ele geçirdiği toprakların kendilerinde kalacağını, Nahçıvan ile Azerbaycan arasında Zengezur Koridoru yoluyla Ermenistan üzerinden bir irtibat yolu kurulacağı ve Rus barış güçlerinin temas hattı boyunca konuşlandırılacağını duyurdu.[51] Ayrıca işgal altındaki Ağdam, Kelbecer ve Laçın rayonları da tek bir kurşun dahi atılmadan Azerbaycan'a geri verildi. Kalan bölge ise Rus barış gücü denetiminde Ermenilere bırakıldı.

Savaştan sonra Azerbaycan işgalden kurtarılan bölgelerde süratle imar, kalkındırma ve bölgeden zorla göç ettirilen nüfusu yeniden yerleştirme uygulamalarına başladı. Bunun yanında Ermeni ve Azerbaycanlı güçler arasında bazı çatışmalar ve gerginlikler de oldu. 2023 yılında Azerbaycan'ın belirttiğine göre imzalanan üçlü ateşkesin 4. maddesine rağmen Ermeni kontrolündeki bölgedeki Ermeni güçlerin silahlanmaya devam ettiği ve yer yer komplolara karıştığı istihbahrat tarafından tespit edilmiştir. Gelişen olaylar neticesinde 19 Eylül 2023 tarihinde bölgedeki mayınlar nedeniyle Azerbaycanlı polis ve sivillerin hayatını kaybetmesi sonrası Azerbaycan ordusu bölgede Ermeni silahlı güçlere karşı Anti Terör Operasyonu başlattığını duyurdu. 23 saat 48 dakika süren operasyon sonucunda bölgedeki Ermeniler müzakereyi kabul etti. Yevlah'da yapılan görüşmeler neticesinde Ermeni silahlı güçler lağvedildi ve bölge Azerbaycan'ın fiili kontrolüne bırakıldı. Böylece 30 yıl aradan sonra Dağlık Karabağ'ın tamamında Azerbaycan hakimiyeti yeniden sağlanmış oldu. De facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin ise 2024 yılbaşında sona erdirilmesi planlanmıştı fakat bölge, 4 Ekim 2023'te Azerbaycan kontrolüne geçti.[52] Böylece, Ermenistan bölgedeki yönetimi kaybetti.

Kaynakça

  1. ^ "Official Statistics of the NKR. Official site of the President of the NKR". President.nkr.am. 1 Ocak 2010. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2012. 
  2. ^ "CIA resmi sitesi". 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
  3. ^ a b c "BBC.co.uk (15 Ocak 2008), Regions and territories: Nagorno-Karabakh (İngilizce)". 23 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2007. 
  4. ^ Kramer, Andrew E. (10 Kasım 2020). "Facing Military Debacle, Armenia Accepts a Deal in Nagorno-Karabakh War". 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi – NYTimes.com vasıtasıyla. 
  5. ^ Agency, Anadolu (10 Kasım 2020). "Euphoric Azerbaijanis celebrate 'victorious' Nagorno-Karabakh peace deal". Daily Sabah. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ John Noble, Michael Kohn, Danielle Systermans. Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan . Yalnız Gezegen; 3 baskı (1 Mayıs 2008), s. 307
  7. ^ a b Hewsen, Robert H. (1982). "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians". Samuelian, Thomas J. (Ed.). Classical Armenian Culture. Influences and Creativity. Chicago: Scholars Press. ss. 27-40. ISBN 0-89130-565-3.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Ethno-History" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: )
  8. ^ Hewsen, Robert H. Ermenistan: Tarihsel bir Atlas . Chicago, IL: Chicago Press Üniversitesi, 2001, s. 32–33, harita 19 ( Orontidlerin Ermenistan Krallığının bir parçası olarak modern Dağlık Karabağ bölgesini gösterir)
  9. ^ R. Schmitt, ML Chaumont. Ermenistan ve İran 21 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. . Ansiklopedi İran
  10. ^ Hewsen, Robert H. "Artsakh Krallığı", T. Samuelian ve M. Stone. Ortaçağ Ermeni Kültürü . Chico, CA, 1983.
  11. ^ Hewsen. Ermenistan, s. 100–103.
  12. ^ "Sebeos tarafından tarih, bölüm 26". 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2019. 
  13. ^ Ansiklopedi Britannica "Azerbaycan"
  14. ^ Walker, Christopher J. Armenia ve Karabagh: Birlik Mücadelesi . Azınlık Hakları Grubu Yayınları, 1991, s. 10
  15. ^ Viviano, Frank. "Ermenistan’ın Yeniden Doğuşu", National Geographic Dergisi, Mart 2004, s. 18
  16. ^ Movses Kalankatuatsi. Aluank Ülkesi Tarihi, Kitap I, bölüm 27, 28 ve 29; Kitap II, bölüm 3.
  17. ^ Н.Адонц. «Дионисий Фракийский и армянские толкователи», Пг., 1915, 181-219
  18. ^ Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. Ermeni Edebiyatının Mirası . Wayne State University Press (Aralık 2002), s. 94–99
  19. ^ İran'ın Cambridge Tarihi 30 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. . - Cambridge University Press, 1975. - cilt. 4. - s. 506 " 222 / 836-7'de Ermeni Prensi Sahl b. Sunbadh tarafından Afşin birliklerine verildi ve kardeşi ve asistanı Abd-Allah Tabaristan Prensi'ne teslim edilirken Samarra'da (223/837) idam edildi. Bağdat'ta ölümüne neden olan İbn Sharvin. "
  20. ^ a b c Robert H. Hewsen, Ermenistan: Tarihsel Atlası . Chicago Press Üniversitesi, 2001, s. 119, 155, 163, 264-65.
  21. ^ Movses Dasxuranci translated by C. J. F. Dowsett (1961). The History of the Caucasian Albanians By Movses Dasxuranci. Londra: Oxford University Press. s. 217. 
  22. ^ Тер-Григорян Т.И. Неизданные страницы "Истории Албанской страны"Моисея Каланкайтукского. Архив Ин-та истории АН Азерб. ССР, № 1386, л.18. 
  23. ^ Christopher Walker. Dağlık Karabağ'daki Ermeni varlığı, John FR Wright ve diğerleri: Transcaucasian Sınırları (SOAS / GRC Geopolitics). 1995, s. 93
  24. ^ Hewsen, Robert H. "Artsakh Krallığı", T. Samuelian ve M. Stone. Ortaçağ Ermeni Kültürü . Chico, CA, 1983
  25. ^ Arḡūn Āqā - Ansiklopedi İran Cumhuriyeti. 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. P. Jackson " Sadece Müslümanlar arasında kırgınlığa neden olmuş olabilir ve Hristiyan yazar Kirakos, Jovayn with ile tam tersine, Arḡūn'ın tutuklamaları hakkında söylenecek hiçbir şeyi yoktur: āačen, Jalāl, 659/1261'de idam etti, onu özellikle nefret etti. ”
  26. ^ Ansiklopedi Britannica . Ermenistan 27 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. : "Birkaç yerli Ermeni hükümdar, Lori'nin Kiurikian krallığında, Siuniqian'ın Baghq veya Kapan krallığında ve Khachen (Artzakh) ve Sasun'un krallarında bir süre hayatta kaldı."
  27. ^ Abū Bakr Ṭihrānī. Kitāb-i Diyārbakriyya. s. 138. 
  28. ^ Robert H. Hewsen. Rus-Ermeni ilişkileri, 1700–1828. Ermeni Araştırmaları Derneği, N4, Cambridge, Massachusetts, 1984, p 37
  29. ^ George A. Bournoutian. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994. 1-56859-011-3, 978-1-568-59011-0
  30. ^ Walker, Christopher J. Armenia: Survival of a Nation. London: Routledge, 1990 p. 40 0-415-04684-X
  31. ^ Raffi, Karabağ Meliklerinin Tarihi, Viyana, 1906, Ermenice
  32. ^ In English, Raffi, The Five Melikdoms of Karabagh translated by Ara Stepan Melkonian, Garod Books Ltd. 2010, London. 9781903656570
  33. ^ Павлова И.К. Хроника времен Сефевидов. Соч. Мухаммад-Масума Исфахани "Хуласат ас-сийар". М.:Наука, 1993, c.59-61. 
  34. ^ (Rusça) Abbas-gulu Aga Bakikhanov. Golestan-i Iram 20 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; according to an 18th-century local Turkic-Muslim writer Mirza Adigezal bey, Nadir shah placed Karabakh under his own control, while a 19th-century local Turkic Muslim writer Abbas-gulu Aga Bakikhanov states that the shah placed Karabakh under the control of the governor of Tabriz.
  35. ^ (Rusça) Mirza Adigezal bey. Karabakh-name, p. 48 21 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  36. ^ Bournoutian, George A. (2016). The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan: A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia. Gibb Memorial Trust. s. xvii. ISBN 978-1909724808. Serious historians and geographers agree that after the fall of the Safavids, and especially from the mid-eighteenth century, the territory of the South Caucasus was composed of the khanates of Ganja, Kuba, Shirvan, Baku, Talesh, Sheki, Karabagh, Nakhichivan and Yerevan, all of which were under Iranian suzerainty. 
  37. ^ TDV İslam Ansiklopedisi, Karabağ maddesi, müellif: Mustafa Aydın
  38. ^ Description of the Karabakh province prepared in 1823 according to the order of the governor in Georgia Yermolov by state advisor Mogilevsky and colonel Yermolov 2nd (Rusça: Opisaniye Karabakhskoy provincii sostavlennoye v 1823 g po rasporyazheniyu glavnoupravlyayushego v Gruzii Yermolova deystvitelnim statskim sovetnikom Mogilevskim i polkovnikom Yermolovim 2-m), Tbilisi, 1866.
  39. ^ Bournoutian, George A. Karabağ Tarihçesi: Mirza Jamal Javanshir Karabağasının Açıklamalı Tercümesi Costa Mesa, CA: Mazda Yayınevi, 1994, sayfa 18
  40. ^ Why IDPs Matter in the Nagorno-Karabakh Conflict by Seepan V. Parseghian, p. 5
  41. ^ Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage – Page 7 by Rouben Galichian
  42. ^ a b c "The Nagorno-Karabagh Crisis: A Blueprint for Resolution" (PDF). 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2019. , New England Center for International Law & Policy
  43. ^ "İngiliz Komutanlığı albay DI Shuttleworth tarafından dairesel". 7 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2019. 
  44. ^ Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia, and South Ossetia: A Legal Appraisal by Tim Potier. 90-411-1477-7
  45. ^ Walker. Bir milletin hayatta kalması . pp. 285–90
  46. ^ Service, Robert. Stalin: A Biography. Cambridge: Harvard University Press, 2006 p. 204 0-674-02258-0
  47. ^ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Hoover Press, 1992. 0817991824, 9780817991821
  48. ^ Kara Bahçe, Thomas de Waal, sayfa 292
  49. ^ "Fighting erupts between Armenia, Azerbaijan over disputed region". Al Jazeera. 27 Eylül 2020. 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020. 
  50. ^ "UN Security Council calls for immediate end to fighting in Nagorno-Karabakh". France 24 (İngilizce). 30 Eylül 2020. 30 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2020. 
  51. ^ "Russia Steps In To End War Between 2 Former Soviet Republics". NPR.org (İngilizce). 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  52. ^ "Deserted Nagorno-Karabakh reveals aftermath of lightning-fast Armenian defeat". 5 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2023. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Dağlık Karabağ ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Füzuli (rayon)</span> Azerbaycan rayonu

Füzuli Rayonu, Azerbaycan'da rayon olarak adlandırılan birinci derece idari bölüm.

<span class="mw-page-title-main">Terter (rayon)</span>

Terter -, Azerbaycan'da rayon. Merkezi Terter şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Hankendi</span> Azerbaycanda şehir

Hankendi veya Stepanakert Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesinde bir hayalet şehirdir. 2023 Azerbaycan harekâtına kadar şehir, ayrılıkçı Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin kontrolü altındaydı ve başkenti olarak işlev görüyordu. Şehir, Karabağ dağ sırasının doğu yamaçlarında, Karkar Nehri'nin sol kıyısında, bir vadi içinde yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Şuşa</span> Azerbaycanda şehir

Şuşa, Azerbaycan'ın Karabağ bölgesinde yer alan bir şehir. Azerbaycan'ın kültür başkenti. Şuşa rayonunun idarî merkezi olan yerleşim, 1992'de Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından işgal edildi ve hiçbir ülke tarafından tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin de facto yönetimi altına girdi. 8 Kasım 2020'de ise şehir Şuşa Muharebesi sonucunda Azerbaycan kuvvetlerince ele geçirildi ve 28 yıllık fiili yönetim son buldu.

<span class="mw-page-title-main">Birinci Dağlık Karabağ Savaşı</span> 1988-1994 yılları arasında Karabağ bölgesinde Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanmış askeri bir çatışma

Birinci Dağlık Karabağ Savaşı, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlı Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlanmasını isteyen Ermeniler ile bunu kabul etmeyen Azeriler arasında başlayan ve Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Azerbaycan ile Ermenistan arasında çatışmaya dönüşen Şubat 1988-Mayıs 1994 tarihleri arasında süren savaştır. Savaş öncesinde ve etnik çatışmaların sıcak savaşa dönüşmesi sonrasında Sumqayıt Pogromu, Kirovabad Pogromu, Bakü Pogromu gibi pogromlar, Hocalı Katliamı, Malıbeyli ve Kuşçular Katliamı ve Maragha Katliamı gibi katliamlar yaşanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Karabağ Cumhuriyeti</span> 1991-2023 yılları arasında Karabağda varlığını sürdüren de facto bir devlet.

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti veya 2017-2023 yılları arasındaki resmî ismiyle Artsah Cumhuriyeti, Güney Kafkasya'da, Azerbaycan'ın uluslararası tanınmış sınırları içinde de facto devletti. Azerbaycan Devleti'nin 2023 yılında egemenliğini tesis etmesinin ardından lağvedilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Karabağ Cumhuriyeti bayrağı</span>

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti bayrağı, Güney Kafkasya'da yer alan de facto bir devlet olan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin 2 Haziran 1992 tarihinde kabul edilen resmî bayrağı. Azerbaycan'ın 19 Eylül 2023'teki operasyonunun ardından Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, 1 Ocak 2024'e kadar kendisini feshetmeyi kabul etti.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Karabağ Özerk Oblastı</span>

Dağlık Karabağ Özerk Oblastı, 1923'te Sovyetler Birliği'nin Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde kurduğu özerk oblasttı. Başkenti Stepanakert şehriydi. Oblastın lideri, Azerbaycan Komünist Partisi Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi Komitesinin Birinci Sekreteriydi. Nüfusun çoğunluğunu etnik Ermeniler oluşturuyordu.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Karabağ Cumhuriyeti Savunma Ordusu</span>

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti Savunma Ordusu, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin silahlı gücüydü. 2023 Dağlık Karabağ çatışmalarının ardından 20 Eylül 2023'te lağvedildi.

<span class="mw-page-title-main">Büyük Ermenistan</span> Ermeni Yaylasındaki bölgelere atıfta bulunan etno-milliyetçi ve irredantist kavram

Büyük Ermenistan veya Birleşik Ermenistan, Ermenilerin anavatanı olarak kabul edilen, tarihsel olarak Ermenilerin çoğunlukta olduğu ve bir kısmında hâlâ Ermenilerin çoğunluk olarak yaşadığı Ermeni Yaylası'ndaki bölgelere atıfta bulunan etno-milliyetçi ve irredantist kavramdır. Ermenilerin tarihi topraklarının birleştirilmesi olarak görülen ve 20. yüzyıl boyunca Ermeni düşünürlerce yaygın olan fikir başta Ermeni Devrimci Federasyonu, ASALA ve Miras olmak üzere çeşitli milliyetçi örgüt ve partilerce savunuldu.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Karabağ sorunu</span> Dağlık Karabağ için, Azerbeycan ve Ermenistan arasında olan hak davası savaşıdır

Dağlık Karabağ sorunu, Azerbaycan ile Ermenistan arasında, Dağlık Karabağ ve Dağlık Karabağ'ı çevreleyen Ermeni kontrolündeki Azerbaycan toprakları'ndaki etnik çatışma ve toprak anlaşmazlığıdır. Bu anlaşmazlık, 27 Eylül 2020 tarihinde başlayan İkinci Dağlık Karabağ Savaşı ile son bulmaya yaklaşmıştır. Yaklaşık 3 sene sonra 19-20 Eylül 2023 tarihlerinde gerçekleşen 2023 Dağlık Karabağ çatışmaları ile bölge tamamen Azerbaycan kontrolüne geçmiş ve sorun çözülmüştür. Artsah Cumhuriyeti fiilen bağımsızdı, ancak Ermenistan dahil hiçbir ülke tarafından tanınmamış bir cumhuriyetti. Çatışmanın kökeni, 20. yüzyılın başlarında ortaya çıktı. Sovyetler Birliği döneminde, Josef Stalin Dağlık Karabağ bölgesini, tarihsel olarak Ermeni ve çoğunluğu Ermeni nüfusu olan Sovyet Azerbaycan'da bir özerk oblast haline getirmeye karar verdi. Mevcut çatışma, 1988'de Karabağ Ermenilerinin, Karabağ'ın Sovyet Azerbaycan'dan Sovyet Ermenistan'a devredilmesini talep ettiği zaman başladı. Çatışma, 1990'lı yılların başlarında, geniş çaplı bir savaşa dönüştü.

<span class="mw-page-title-main">2016 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları</span>

2016 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları, Nisan Çatışmaları veya Dört günlük savaş, Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri ve Ermenistan Silahlı Kuvvetleri ile Dağlık Karabağ Cumhuriyeti Savunma Ordusu arasında 1 Nisan'da başlayıp, dört gün boyunca süren çatışmalardır. Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın bittiği 1994 yılından beri en şiddetli çatışmaların gerçekleştiği bildirilmiştir. 5 Nisan tarihinde karşılıklı ateşkes kararı alınarak, çatışmalara son verilmiştir. Bu savaş ayrıca Azerbaycan'ın, Ermeni işgali altındaki bölgede ilk defa ilerleme kaydettiği savaştır.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan-Ermenistan ilişkileri</span> Azerbaycan ve Ermenistan ülkelerinin ilişkileri

Ermenistan ile Azerbaycan arasında, büyük ölçüde süregelen, fakat Azerbaycan ordusunun 27 Eylül 2020 tarihinde başlattığı Karabağ operasyonu ile alınan, Dağlık Karabağ sorunu nedeniyle diplomatik bir ilişki yoktur. Komşu halklar, 1918-1921 yılları arasında, çökmüş Rus İmparatorluğu'ndan Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti olarak kazandıkları kısa bağımsızlıkları sırasında resmi hükûmet ilişkilerine sahiptiler; bu ilişkiler Rus Devrimi'nden sonra Sovyetler Birliği tarafından işgal edilip ilhak edilene kadar vardı. Geçen yüzyılda ülkeler tarafından yürütülen bir savaş nedeniyle -biri 1918'den 1921'e, diğeri 1988'den 1994'e kadar- iki ülke gergin ilişkilere sahipti.

<span class="mw-page-title-main">İkinci Dağlık Karabağ Savaşı</span> Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan savaş

İkinci Dağlık Karabağ Savaşı, 2020 Dağlık Karabağ Savaşı veya 44 Günlük Savaş Dağlık Karabağ'da Türkiye destekli Azerbaycan ile Ermenistan ve onun desteklediği tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti arasında yaşanmış silahlı çatışmalardır.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Karabağ çevresinde Ermenistan tarafından işgal edilmiş Azerbaycan toprakları</span> Eskiden işgal edilmiş Azerbaycan toprakları

Dağlık Karabağ çevresinde Ermenistan tarafından işgal edilmiş Azerbaycan toprakları, de jure Azerbaycan'a ait olan ve Dağlık Karabağ Savaşı'nın sona ermesiyle birlikte Ermenistan ve uluslararası alanda tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin askerî kuvvetleri tarafından işgal edilmiş, eski Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın dışında yer alan topraklardır. Günümüzde eski Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın bir bölümünü içeren Kelbecer rayonu dışında tüm rayonlar, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin eski rayonlarıyla aynıdır.

<span class="mw-page-title-main">2020 Dağlık Karabağ Ateşkes Antlaşması</span> 10 Kasım 2020de Azerbaycan ile Ermenistan arasında yapılan ve 2020 Dağlık Karabağ Savaşını sona erdiren ateşkes antlaşması

2020 Dağlık Karabağ Ateşkes Antlaşması, 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan ile Ermenistan arasında yapılan ve 2020 Dağlık Karabağ Savaşı'nı sona erdiren bir ateşkes antlaşmasıdır. Antlaşma, Ermenistan'ın teslim olduğunu duyurmasının ardından 9 Kasım'da Azerbaycan cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan başbakanı Nikol Paşinyan ve Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından imzalandı ve Dağlık Karabağ bölgesindeki tüm çatışmalara 10 Kasım 2020 tarihinde Moskova saati ile 00:00 itibarıyla son verildiği açıklandı. Tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti cumhurbaşkanı Arayik Harutyunyan da çatışmaların sona ermesini kabul etti.

Azerbaycan'daki Ermeniler, Azerbaycan devletinde ve onun selefi Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde çok sayıda yaşamış Ermenilerdir. İstatistiklere göre, 1988'de Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın patlak vermesinden önce Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde yaklaşık 500.000 Ermeni yaşıyordu. Ermenistan-Azerbaycan çatışmasının bir sonucu olan Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'na giden olaylarda Ermenistan Azerileri gibi Ermeni-Azerbaycanlıların çoğu da cumhuriyetten kaçmak zorunda kaldı. Sumgayıt, Gence ve Bakü'de Ermeni nüfusuna yönelik vahşetlerin yaşandığı bildirildi. Bugün Azerbaycan'daki Ermenilerin büyük çoğunluğu, 1991 yılında Dağlık Karabağ Cumhuriyeti adı altında tek taraflı bağımsızlık eylemini ilan eden dağlık Karabağ bölgesi tarafından kontrol edilen topraklarda yaşamaktadır. Ermenistan dahil herhangi bir ülke tarafından tanınmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Tigranakert (Artsah)</span> Azerbaycanda bir arkeolojik sit

Tigranakert, aynı zamanda Artsah Tigranakerti, Azerbaycan'ın Ağdam Rayonu'nda bulunan, Helenistik Dönem'den kalma yıkık bir Ermeni şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Zabuh</span> Azerbaycanın Laçın ilinde köy

Zabuh Azerbaycan'ın Laçın Rayonu'nda yer alan bir köydür. Eski Laçın Koridoru'nun üzerinde yer almaktadır.

Aras Vadisi seferi 2020 Dağlık Karabağ savaşı sırasında Azerbaycan-İran sınırındaki Aras Nehri boyunca Azerbaycan tarafından tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ne karşı başlatılan askeri bir operasyondur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.