Düz tepe
Mesa ya da düz tepe, genellikle düz ve yanları sarp kayalıktan oluşan yüksek tepelerdir. Kendisi ile yakından ilgili olan tanık tepeden daha büyüktür.
Bir mesa, her yönden dik yamaçlarla sınırlanan ve çevreleyen bir ovanın üzerinde belirgin bir şekilde duran, izole edilmiş, düz tepeli bir yükselti, sırt veya tepedir. Mesa karakteristik olarak, daha dirençli bir katmanla veya daha sert kaya katmanlarıyla örtülmüş, düz uzanan yumuşak tortul kayaçlardan oluşur; şeyller üzerine kumtaşları gelir. Dirençli katman, bir mesanın düz zirvesini oluşturan bir başlık gibi davranır. Caprock, kumtaşı ve kireçtaşı gibi tortul kayalardan oluşabilir; parçalara ayrılmış lav akışları; veya toprak yüzeyinde bulunan sert bir tabakanın derinden aşınması. Kullanımı yatay ana kaya katmanları anlamına gelmeyen platonun aksine, ör. Tibet Platosu, mesa terimi, yalnızca düz yatık tabakalardan inşa edilen yer şekillerine uygulanır. Bunun yerine, düz tepeli platolar özellikle yaylalar olarak bilinir.[1]
Bryan tarafından 1922'de belirtildiği gibi, mesa üzerinde durduğu zeminin üzerinde bir masa durduğu için çevredeki ülkenin belirgin bir şekilde üzerinde durur. Bu görünümden itibaren mesa terimi, İspanyolca bir kelime anlam tablosundan benimsenmiştir.[2][3]
Bir mesa, tanık tepeye benzer, ancak daha geniş bir zirve alanına sahiptir. Bununla birlikte, mesaları tanık tepelerden veya platolardan ayıran üzerinde mutabık kalınmış bir boyut sınırı yoktur. Örneğin, Kuzey-Batı Avustralya'nın Cockburn Sıradağlarında mesa olarak bilinen düz tepeli dağlar 350 kilometre (220 mil) kadar alana sahiptir. Buna karşılık, Almanya Elbsandsteingebirge'de 0,1 kilometre (0,062 mi) kadar küçük olan düz tepeli tepeler mesas olarak tanımlanmaktadır.[1][2][3]
İngilizce jeomorfik ve jeolojik literatürde, mesa için başka terimler de kullanılmıştır.[1] Örneğin, Venezuela'nın Roraima bölgesinde yerel Pomón dilinden gelen geleneksel ad olan tepui ve masa dağları terimi yerel düz tepeli dağları tanımlamak için kullanılmıştır.[4][5] Güney Avustralya'daki benzer yer şekilleri sofra tepeleri, masa üstü tepeleri veya çadır tepeleri olarak bilinir.[6] Almanca Tafelberg terimi de geçmişte İngiliz bilim literatüründe kullanılmıştır.[7]
Oluşumu
Mesalar, tektonik aktivite ile yükseltilen yatay katmanlı kayaçların havalanması ve erozyonu ile oluşur. Farklı kaya türlerinin hava koşullarına ve erozyona karşı koyabilme yeteneğindeki değişimler, daha zayıf kaya türlerinin aşınmasına neden olarak, daha dirençli kaya türlerini topoğrafik olarak çevrelerinden daha yüksekte bırakır.[8] Bu sürece diferansiyel erozyon denir. En dayanıklı kaya türleri arasında kumtaşı, çakıltaşı, kuvarsit, bazalt, çört, kireçtaşı, lav akıntıları ve siller bulunur.[9] Özellikle lav akıntıları ve siller, hava koşullarına ve erozyona karşı çok dayanıklıdır ve genellikle bir mesanın düz tepesini veya baş kayasını oluşturur. Daha az dirençli kaya katmanları, daha kolay hava alan ve aşınan daha yumuşak bir kaya olan şeylden oluşur.[9]
Çeşitli kaya katmanlarının sertliklerindeki farklılıklar, mesaya kendine özgü şekillerini veren şeydir. Daha az dirençli kayalar yüzeyde vadilere doğru aşındırılır ve burada çevredeki alandan su drenajı toplanırken, daha dayanıklı tabakalar dışarıda bırakılır.[9] Bir sil gibi çok dirençli büyük bir kaya alanı, altındaki katmanları erozyona karşı koruyabilirken, onu çevreleyen daha yumuşak kaya vadiler halinde aşınır ve böylece bir caprock oluşturur.
Kaya tipindeki farklılıklar, düzgün eğimler yerine "uçurum ve bank topografyası" adı verilen bir merdiven desenine bölündüğünden, düz tepenin yanlarını da yansıtır.[9] Daha dirençli tabakalar kayalıkları veya merdiven basamaklarını oluştururken, daha az dirençli tabakalar kayalıklar arasında yumuşak yamaçlar veya banklar oluşturur. Kayalıklar geri çekilir ve sonunda ana uçurumdan veya platodan bazal kesilme ile kesilir. Uçurum kenarı düzgün bir şekilde geri çekilmediğinde, bunun yerine baştan aşağı aşınan akarsularla girintili olduğunda, bir bölüm ana uçurumdan kesilerek bir mesa oluşturur.[9]
Bazal kesilmesi, mesanın kaya katmanlarının etrafından akan suyun, altta yatan yumuşak şeyl katmanlarını, mesa tepesinden yüzey akışı veya geçirgen üst katmanlar boyunca hareket eden yeraltı suyundan dolayı aşındırmasıyla meydana gelir, bu da şistlerin çökmesine ve akışına yol açar.[10] Alttaki şeyl aşınırken, artık çöküp geri çekilen üstteki uçurum katmanlarını destekleyemez. Caprock, çok az kaldığı noktaya kadar çöktüğünde tanık tepe olarak bilinir.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- ^ a b c Duszyński, Filip; Migoń, Piotr; Strzelecki, Mateusz C. (Eylül 2019). "Escarpment retreat in sedimentary tablelands and cuesta landscapes – Landforms, mechanisms and patterns". Earth-Science Reviews. 196: 102890. doi:10.1016/j.earscirev.2019.102890. ISSN 0012-8252.
- ^ a b Lugo Hubp, José (20 Şubat 2012). "Goudie, A.S. (ed.; 2004), Encyclopedia of Geomorphology, 2 vols. Routledge, Londres. 1156 p." Investigaciones Geográficas (54): 165. doi:10.14350/rig.30188. ISSN 2448-7279.
- ^ a b Warner, John Harley (Şubat 2000). Jackson, James, Jr. (1810-1834), physician. American National Biography Online. Oxford University Press.
- ^ Briceño, Henry O; Schubert, Carlos (Haziran 1990). "Geomorphology of the Gran Sabana, Guayana Shield, southeastern Venezuela". Geomorphology. 3 (2): 125-141. doi:10.1016/0169-555x(90)90041-n. ISSN 0169-555X.
- ^ Doerr, S. H. (18 Mart 1999). "Karst-like landforms and hydrology in quartzites of the Venezuelan Guyana shield: Pseudokarst or "real" karst?". Zeitschrift für Geomorphologie. 43 (1): 1-17. doi:10.1127/zfg/43/1999/1. ISSN 0372-8854.
- ^ Arditto, Peter A. (Ağustos 1983). "Mineral-groundwater interactions and the formation of authigenic kaolinite within the southeastern intake beds of the Great Australian (Artesian) Basin, New South Wales, Australia". Sedimentary Geology. 35 (4): 249-261. doi:10.1016/0037-0738(83)90061-1. ISSN 0037-0738.
- ^ R. H. R. (Şubat 1943). "South African Scenery: A Textbook of Geomorphology. L. C. King. pp. xxiv + 340, with 144 plates, 64 text-figures, and a map. Edinburgh and London: Oliver and Boyd, 1942. Price 25s." Geological Magazine. 80 (1): 36-38. doi:10.1017/s0016756800076093. ISSN 0016-7568.
- ^ Easterbrook, Don J. (1999). Surface Processes and Landforms. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
- ^ a b c d e "Mesa and Butte". Science Clarified. 2008. 2 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2017.
- ^ Choreley, Richard J.; Stanley A. Schumm; David E. Sugden (1985). Geomorphology. New York: Methuen.
