İçeriğe atla

Düz tepe

Mesa ya da düz tepe, genellikle düz ve yanları sarp kayalıktan oluşan yüksek tepelerdir. Kendisi ile yakından ilgili olan tanık tepeden daha büyüktür.

Bir mesa, her yönden dik yamaçlarla sınırlanan ve çevreleyen bir ovanın üzerinde belirgin bir şekilde duran, izole edilmiş, düz tepeli bir yükselti, sırt veya tepedir. Mesa karakteristik olarak, daha dirençli bir katmanla veya daha sert kaya katmanlarıyla örtülmüş, düz uzanan yumuşak tortul kayaçlardan oluşur; şeyller üzerine kumtaşları gelir. Dirençli katman, bir mesanın düz zirvesini oluşturan bir başlık gibi davranır. Caprock, kumtaşı ve kireçtaşı gibi tortul kayalardan oluşabilir; parçalara ayrılmış lav akışları; veya toprak yüzeyinde bulunan sert bir tabakanın derinden aşınması. Kullanımı yatay ana kaya katmanları anlamına gelmeyen platonun aksine, ör. Tibet Platosu, mesa terimi, yalnızca düz yatık tabakalardan inşa edilen yer şekillerine uygulanır. Bunun yerine, düz tepeli platolar özellikle yaylalar olarak bilinir.[1]

Canyonlands Ulusal Parkı

Bryan tarafından 1922'de belirtildiği gibi, mesa üzerinde durduğu zeminin üzerinde bir masa durduğu için çevredeki ülkenin belirgin bir şekilde üzerinde durur. Bu görünümden itibaren mesa terimi, İspanyolca bir kelime anlam tablosundan benimsenmiştir.[2][3]

Bir mesa, tanık tepeye benzer, ancak daha geniş bir zirve alanına sahiptir. Bununla birlikte, mesaları tanık tepelerden veya platolardan ayıran üzerinde mutabık kalınmış bir boyut sınırı yoktur. Örneğin, Kuzey-Batı Avustralya'nın Cockburn Sıradağlarında mesa olarak bilinen düz tepeli dağlar 350 kilometre (220 mil) kadar alana sahiptir. Buna karşılık, Almanya Elbsandsteingebirge'de 0,1 kilometre (0,062 mi) kadar küçük olan düz tepeli tepeler mesas olarak tanımlanmaktadır.[1][2][3]

İngilizce jeomorfik ve jeolojik literatürde, mesa için başka terimler de kullanılmıştır.[1] Örneğin, Venezuela'nın Roraima bölgesinde yerel Pomón dilinden gelen geleneksel ad olan tepui ve masa dağları terimi yerel düz tepeli dağları tanımlamak için kullanılmıştır.[4][5] Güney Avustralya'daki benzer yer şekilleri sofra tepeleri, masa üstü tepeleri veya çadır tepeleri olarak bilinir.[6] Almanca Tafelberg terimi de geçmişte İngiliz bilim literatüründe kullanılmıştır.[7]

Oluşumu

Mesalar, tektonik aktivite ile yükseltilen yatay katmanlı kayaçların havalanması ve erozyonu ile oluşur. Farklı kaya türlerinin hava koşullarına ve erozyona karşı koyabilme yeteneğindeki değişimler, daha zayıf kaya türlerinin aşınmasına neden olarak, daha dirençli kaya türlerini topoğrafik olarak çevrelerinden daha yüksekte bırakır.[8] Bu sürece diferansiyel erozyon denir. En dayanıklı kaya türleri arasında kumtaşı, çakıltaşı, kuvarsit, bazalt, çört, kireçtaşı, lav akıntıları ve siller bulunur.[9] Özellikle lav akıntıları ve siller, hava koşullarına ve erozyona karşı çok dayanıklıdır ve genellikle bir mesanın düz tepesini veya baş kayasını oluşturur. Daha az dirençli kaya katmanları, daha kolay hava alan ve aşınan daha yumuşak bir kaya olan şeylden oluşur.[9]

Çeşitli kaya katmanlarının sertliklerindeki farklılıklar, mesaya kendine özgü şekillerini veren şeydir. Daha az dirençli kayalar yüzeyde vadilere doğru aşındırılır ve burada çevredeki alandan su drenajı toplanırken, daha dayanıklı tabakalar dışarıda bırakılır.[9] Bir sil gibi çok dirençli büyük bir kaya alanı, altındaki katmanları erozyona karşı koruyabilirken, onu çevreleyen daha yumuşak kaya vadiler halinde aşınır ve böylece bir caprock oluşturur.

Kaya tipindeki farklılıklar, düzgün eğimler yerine "uçurum ve bank topografyası" adı verilen bir merdiven desenine bölündüğünden, düz tepenin yanlarını da yansıtır.[9] Daha dirençli tabakalar kayalıkları veya merdiven basamaklarını oluştururken, daha az dirençli tabakalar kayalıklar arasında yumuşak yamaçlar veya banklar oluşturur. Kayalıklar geri çekilir ve sonunda ana uçurumdan veya platodan bazal kesilme ile kesilir. Uçurum kenarı düzgün bir şekilde geri çekilmediğinde, bunun yerine baştan aşağı aşınan akarsularla girintili olduğunda, bir bölüm ana uçurumdan kesilerek bir mesa oluşturur.[9]

Bazal kesilmesi, mesanın kaya katmanlarının etrafından akan suyun, altta yatan yumuşak şeyl katmanlarını, mesa tepesinden yüzey akışı veya geçirgen üst katmanlar boyunca hareket eden yeraltı suyundan dolayı aşındırmasıyla meydana gelir, bu da şistlerin çökmesine ve akışına yol açar.[10] Alttaki şeyl aşınırken, artık çöküp geri çekilen üstteki uçurum katmanlarını destekleyemez. Caprock, çok az kaldığı noktaya kadar çöktüğünde tanık tepe olarak bilinir.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

  1. ^ a b c Duszyński, Filip; Migoń, Piotr; Strzelecki, Mateusz C. (Eylül 2019). "Escarpment retreat in sedimentary tablelands and cuesta landscapes – Landforms, mechanisms and patterns". Earth-Science Reviews. 196: 102890. doi:10.1016/j.earscirev.2019.102890. ISSN 0012-8252. 
  2. ^ a b Lugo Hubp, José (20 Şubat 2012). "Goudie, A.S. (ed.; 2004), Encyclopedia of Geomorphology, 2 vols. Routledge, Londres. 1156 p." Investigaciones Geográficas (54): 165. doi:10.14350/rig.30188. ISSN 2448-7279. 
  3. ^ a b Warner, John Harley (Şubat 2000). Jackson, James, Jr. (1810-1834), physician. American National Biography Online. Oxford University Press. 
  4. ^ Briceño, Henry O; Schubert, Carlos (Haziran 1990). "Geomorphology of the Gran Sabana, Guayana Shield, southeastern Venezuela". Geomorphology. 3 (2): 125-141. doi:10.1016/0169-555x(90)90041-n. ISSN 0169-555X. 
  5. ^ Doerr, S. H. (18 Mart 1999). "Karst-like landforms and hydrology in quartzites of the Venezuelan Guyana shield: Pseudokarst or "real" karst?". Zeitschrift für Geomorphologie. 43 (1): 1-17. doi:10.1127/zfg/43/1999/1. ISSN 0372-8854. 
  6. ^ Arditto, Peter A. (Ağustos 1983). "Mineral-groundwater interactions and the formation of authigenic kaolinite within the southeastern intake beds of the Great Australian (Artesian) Basin, New South Wales, Australia". Sedimentary Geology. 35 (4): 249-261. doi:10.1016/0037-0738(83)90061-1. ISSN 0037-0738. 
  7. ^ R. H. R. (Şubat 1943). "South African Scenery: A Textbook of Geomorphology. L. C. King. pp. xxiv + 340, with 144 plates, 64 text-figures, and a map. Edinburgh and London: Oliver and Boyd, 1942. Price 25s." Geological Magazine. 80 (1): 36-38. doi:10.1017/s0016756800076093. ISSN 0016-7568. 
  8. ^ Easterbrook, Don J. (1999). Surface Processes and Landforms. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. 
  9. ^ a b c d e "Mesa and Butte". Science Clarified. 2008. 2 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2017. 
  10. ^ Choreley, Richard J.; Stanley A. Schumm; David E. Sugden (1985). Geomorphology. New York: Methuen. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kumtaşı</span>

Kumtaşı, kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır. Bir kumun doğal çimentolaşmasından doğan ve kuvars taneleri oranı yüksek olan tortul kayaç; kumtaşı inşaatta, yol ve kaldırımlara taş döşemede, çok ince olanları da bileme taşı olarak kullanılır. Kalkerli kumtaşı ise içinde kireçtaşı taneleri bulunan yeşilimsi bir tür kumtaşı.

<span class="mw-page-title-main">Kanyon</span> coğrafi terim, uçurumların arasındaki aralık

Kanyon, Dünya yüzeyinde nehirlerce oluşturulmuş derin vadilere denir. Türkçeye Frenk dillerden gelen Kanyon adı, kaynağı İspanyolca asıllı olan cañón sözüdür.

<span class="mw-page-title-main">Tortul kayaçlar</span>

Üç ana kayaç türünden biri olan tortul kayaçlar, yeryüzünde en çok görülen kayaç türüdür. Dünya'nın yüzeyinin yaklaşık yüzde 75'ini yerkabuğunun ise yaklaşık yüzde 8'ini kaplarlar. Bu kayaçlar genellikle tabakalı olarak bulunurlar ve içerisinde organizma kalıntıları (fosil) bulundururlar. Sarkıt ve dikitler bu kayaçların oluşturduğu jeolojik yapılara örneklerdir. Tortul kayaçların büyük bir kısmı dış etmenler tarafından yeryüzünün aşındırılmasıyla meydana gelen çeşitli büyüklükteki unsurların (sediman) taşınarak çukur sahalara biriktirilmesi sonucu oluşmuşlardır. Bu olaya genel anlamda tortullaşma denir. Biriken unsurlar önceleri boşluklu gevşek bir yapıya sahiptirler. Fakat zamanla sıkışıp sertleşirler. Bir birikme sahasında, sonradan biriken unsurlar öncekiler üzerinde birikerek ağırlıkları vasıtasıyla basınç yaparlar. Bu basınç sonucu unsurlar, aralarındaki boşlukların küçülmesi ve büyük ölçüde ortadan kalkmasıyla sıkışır ve sertleşirler. Tortul depoların veya kayaçların oluştukları ortamlar yerden yere farklılık gösterirler.

<span class="mw-page-title-main">Falez</span>

Falez, kayaların aşınması ile oluşan yüksek eğimli kıyıdır. Fransızca falaise dik kayalık sahil anlamına gelmektedir. Türkçe coğrafya literatüründe yalıyar da kullanılmaktadır.

Kırgıbayır, daha yumuşak olan tortul kayaçların ve kil bakımından zengin toprakların, rüzgar ve su tarafından büyük ölçüde aşındığı kurak bir arazi türüdür. Kırgıbayırlar, dik yamaçlar, bitki örtüsünden yoksunluk, önemli regolit eksikliği ve yüksek drenaj yoğunluğu ile karakterize olmuşlardır. Kırgıbayır, volkanik kayalardan oluşan malpais'lere benzemektedirler. Kanyonlar, vadiler, tanık tepeler, oluklar, hoodoolar ve diğer bu türde olan jeolojik yapılar, çorak bölgelerde yaygındırlar.

<span class="mw-page-title-main">Peribacası</span>

Peribacası, ince uzun, kurak havzalardan ve kırgıbayır yüzeylerinden çıkan, vadi yamaçlarından inen sel sularının yeri aşındırmasıyla oluşan bir kaya oluşumudur. Peri bacalarının gövdeleri genellikle yumuşak minerallerden ve tepesi sert, daha zor aşınan kayadan oluşur. Gövdeleri genellikle konik şekle sahiptir. Şekilleri erozyon biçimlerine göre değişir. Farklı mineral katmanları gövdelerinde farklı renklere sebep olabilir. Çapları 1 ila 15 metre arasında değişir, bu sınırlamanın dışına çıkan oluşumlar peri bacası olarak sınıflandırılamazlar. Peri Bacaları esas olarak çölde kuru ve sıcak bölgelerde bulunur. Yaygın kullanımda kukuletalar veya kuleler arasındaki fark, kukuletaların totem direği şeklindeki bir gövdeye sahip olarak tanımlanırken değişken bir kalınlığa da sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Menderes</span> nehrin yatağındaki kıvrım

Menderes,, bir nehrin yatağında meydana gelen kıvrımlara verilen addır.

<span class="mw-page-title-main">Yunt Dağları</span>

Yunt Dağları, Batı Anadolu'da Ege Bölgesi'nin kuzeyinde yer alan kırık tipi dağ oluşumudur. Yükseltisi 1076 m'dir.

<span class="mw-page-title-main">Arches Ulusal Parkı</span>

Arches Ulusal Parkı ABD'nin Utah Eyaleti'nde bulunan ulusal park.

<span class="mw-page-title-main">Doğal kemer</span>

Doğal kemer, doğal ark veya daha az bilinen adıyla kaya kemeri, bir kemerin altında meydana gelen açıklık ile oluşan, doğal bir kaya oluşumudur. Doğal kemerler çoğunlukla iç kesimlerdeki uçurumların, falezlerin, kanatçıkların ya da kaya balyalarının denizden, nehirlerden ya da hava koşullarından kaynaklanan erozyona maruz kaldıkları yerlerde oluşurlar.

<span class="mw-page-title-main">Kıyı erozyonu</span>

Kıyı erozyonu, kıyıda bulunan; kumsal, kum tepeleri ve katmanların, dalga hareketleri, gelgitler, drenaj veya sert rüzgarlar tarafından aşındırılmasıdır. Kıyı şeridinin karaya doğru çekilmesi gelgit ölçeği (mareograf), mevsim ve diğer kısa vadeli döngüsel süreçler üzerinden ölçülebilir ve tanımlanabilir. Kıyı erozyonu, hidrolik hareket, aşınma, rüzgâr, su, doğal veya doğal olmayan diğer kuvvetlerin etkisi ve korozyonundan kaynaklanabilir.

<span class="mw-page-title-main">Mantarkaya</span>

Mantarkaya sert bir kayanın alt kısımlarının rüzgâr erozyonu tarafından aşındırılıp oyulması ve üst kısmında oval, mantara benzeyen bir şekil almasıyla oluşan yer şeklidir. Bu şeklin oluşmasında rüzgârın aşındırma gücünün yere yakın yerlerde daha fazla olması ve kayacın özellikleri oldukça önemlidir.

<span class="mw-page-title-main">Güney Urallar</span>

Güneyli Ural veya Başkurt Ural – Ural Dağları'nın en geniş kısmı, Ural Nehri ve Karaizel Nehri arasında uzanır.

<span class="mw-page-title-main">Meteora</span> Yunanistanın Kalambaka kasabası yakınlarındaki kayalık bölge

Meteora, Yunanistan'ın Kalambaka kasabası yakınlarındaki kayalık bölge. Bölgede çok sayıda Ortodoks kilisesi ve Athos Dağı'ndan sonra Yunanistan'daki en önemli manastırlar bulunmaktadır. Orijinalinde 24 tane olan manastırlardan 6 tanesi ayakta kalmış olup manastırlar, bölgeye hakim olan devasa doğal sütunların üzerine inşa edilmiştir. Meteora, Thessalia ovasının kuzeybatı ucunda, Pinios Nehri'nin ve Pindus Dağları'nın yakınında yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Jeolojik yapı</span>

Jeolojik yapı ya da jeolojik formasyon doğal yollarla oluşan yeryüzü şekilleri ve yapılardır. Belirli oranda kaya içerirler.

<span class="mw-page-title-main">Toprak piramidi</span>

Hoodoo, kurak bir drenaj havzasının veya çukurun dibinden çıkıntı yapan uzun, ince bir kaya kulesidir. Hoodoos, tipik olarak, her bir sütunu elemanlardan koruyan daha sert, daha az aşınan taşla kaplı nispeten yumuşak kayalardan oluşur. Genellikle tortul kaya ve volkanik kaya oluşumları içinde oluşurlar.

<span class="mw-page-title-main">Yamaç geri çekilmesi</span>

Kayalık geri çekilme, bir yamaç kaymasının konumunun zamanla değiştiği jeolojik bir süreçtir. Tipik olarak uçurum zayıflatılır, kayalar düşer ve bir yamaç eğimi oluşturur, talus kimyasal veya mekanik olarak aşındırılır ve daha sonra su veya rüzgar erozyonu yoluyla uzaklaştırılır ve baltalama süreci devam eder. Kayalıklar, kurak yerlerde bile nispeten kısa jeolojik zaman aralıklarında bu şekilde onlarca kilometre geri çekilebilir.

<span class="mw-page-title-main">Glastonbury Tor</span> Glastonbury Tor, İngilterenin Somerset ilçesinde, Glastonbury yakınlarında, I. dereceden koruma altındaki çatısız St Michael Kulesinin bulunduğu bir tepe

Glastonbury Tor, İngiltere'nin Somerset ilçesinde, Glastonbury yakınlarında, I. dereceden koruma altındaki çatısız St Michael Kulesi'nin bulunduğu bir tepedir. Tüm site National Trust tarafından yönetilmektedir ve planlanmış bir anıt olarak belirlenmiştir. Tor'dan Kelt mitolojisinde, özellikle de Kral Arthur ile bağlantılı mitlerde bahsedilir ve başka kalıcı mitolojik ve ruhsal çağrışımları vardır.

<span class="mw-page-title-main">Katman</span>

Katman : Jeolojide ve ilgili alanlarda, belirli litolojik özellikler veya tabaka yüzeyleri veya tabaka düzlemleri olarak bilinen görünür yüzeylerle ayrıldığı bitişik tabakalardan ayıran özelliklerle karakterize bir kaya veya tortu tabakasıdır. Uluslararası Stratigrafik Kılavuz'un yayınlanmasından önce, daha eski yayınlar bir tabakayı ya tek bir yatağa eşdeğer ya da birkaç yataktan oluşan olarak tanımlamıştır. Kalınlığı 1 cm'den fazla olan ve yatağın bir parçasını oluşturan bir tabaka olarak veya hem yatağı hem de tabakayı içeren genel bir terim olarak kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Hava deliği</span>

Jeoloji kapsamında, hava deliği ya da deniz gayzeri adlarıyla anılan bu yapı, deniz mağaraları karaya ve yukarı doğru genişleyip dikey şaft oluştururken yüzeye ulaşmasıyla oluşmaktadır. Böyle bir yapıda deniz suyu hidrolik basınç altında kalmaktadır. Bu basınç hava deliğinin tepesinden deniz suyunun fışkırmasıyla serbest bırakılmaktadır. Mağara yapısının ve hava deliğinin geometrisi ile gelgit seviyeleri ve denizin kabarma koşulları fışkıran suyun çıktığı yüksekliği belirler.