İçeriğe atla

Chester Projesi

Projenin geçerli olduğu alanları gösterir harita.

Chester Projesi ya da Chester İmtiyazı, 10 Nisan 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Ottoman-American Development Company arasında imzalanan demiryolu ve maden işletmeciliğine dair anlaşma. Amerika Birleşik Devletlerinin Yakın Doğu'daki ilk büyük ölçekli maden çıkarma anlaşması olan Chester Projesi adını emekli amiral Colby Mitchell Chester'den almakta olup Ottoman-American Development Company'nin sözleşme şartlarını yerine getirememesinden dolayı 18 Aralık 1923'te anlaşmanın Türkiye tarafından feshedilmesiyle uygulanamadan tarihe karışmıştır.[1][2]

Tarihçe

10 Nisan 1923'te yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin kongresinde onaylanan, ABD'nin petrol ve demiryollarını geliştirmesine izin verecekti. Amerika Birleşik Devletleri Senatosu anlaşmayı onaylamayı reddetti ve sonuç olarak Türkiye imtiyazı iptal etti.[3]

Bu çok önemli bir karardı ve ABD sermayesinin ilk kez büyük ölçekte Yakın Doğu'ya girişini işaret ediyordu. Aynı tip anlaşma (Bağdat Demiryolu), Osmanlı İmparatorluğu'nu I. Dünya Savaşı'na sürükleyen kaygının önemli bir nedeniydi. Almanya, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Alman şirketlerinin demiryolları inşa etmesine izin veren imtiyazlar elde etmişti.

ABD şirketi, demiryolu hatlarının her iki tarafında 20 kilometrelik bir bölge içinde bulunan petrol sahaları da dahil olmak üzere tüm maden kaynaklarının yanı sıra boru hatlarının döşenmesi gibi yan faaliyetlerde bulunma ayrıcalığına sahip olacaktı, inşaat için su gücünün kullanılması ve Karadeniz ve İskenderun Körfezi'nde liman ve terminal tesislerinin inşası için. Şirket, kamu arazilerinin kaynaklarını kullanabilir, kum alanı, çakıl, taş ocakları ve kereste dahil olmak üzere tazminatsız ve vergiden muaf tutulmuştur. Emekli Tuğamiral Colby Mitchell Chester ABD sendikasını yönetti, böylece sendikanın resmi adı Ottoman-American Development Company olmasına rağmen Chester İmtiyazı adı kullanıldı.

Türk hükûmetinin dış ekonomik etkilerden (Osmanlı seleflerinin büyük bir özerklik kaybına neden olan) özgür olma arzusuna rağmen, imtiyaz ilişkilerle ilgili müzakerelerin yürütüldüğü Lozan Antlaşması'nda Türk devleti ile Avrupalı güçler arasında ABD'nin desteğini garanti edeceği için onaylandı.[4]

Ayrıca, Türk hükûmetinin emperyalizm korkularını bastıran pragmatik gelişme ihtiyacı da bir etkendi. Demiryolu hibesi, eski Anadolu Demiryolunun Angora'dan (şimdi Ankara) Sivas'a uzatılması ve bir şubesi Karadeniz'deki Samsun limanına; Sivas'tan Erzurum'a ve oradan İran ve Rus sınırlarına uzanan bir hat, şubeleri Karadeniz'deki Tirebolu ve Trebizond (şimdiki Trabzon) limanlarına kadar uzanıyor; Bağdat Demiryolu üzerindeki Ulukışla'dan Kayseri üzerinden Sivas'a uzanan bir hat; Sivas'tan Harput'a ve oradan Musul'a, Bitlis ve Van'a şubeleri olan bir demiryolu ve Harput'tan İskenderun Körfezi'ndeki bir liman olan Yumurtalık'a demiryolu.

Planı hayata geçirmek için $300,000,000 dolara ihtiyaç duyulacağı tahmin ediliyordu. Anlaşma, kısmen ABD tarafındaki finansman sorunları nedeniyle ve kısmen de, Türk kontrolü ve İngiliz kontrolündeki Türkiye Petrol Şirketi'nin kontrolüne girmeyen Basra vilayetine doğru demiryolunun geliştirilmesi çağrısı nedeniyle çöktü (Basra, İngiliz mandasının bir parçası oldu).[5] Fransız Dışişleri Bakanlığı, Chester'ın iddialarıyla çeliştiği vatandaşlar adına, Ankara hükûmetine tüm prosedürü kasten düşmanca olarak nitelendirdiği bir not gönderdi. 1923'te Ankara Meclisi, imtiyaz sahiplerinin tahsis edilen süre içinde hibenin bazı şartlarını yerine getirmemeleri nedeniyle imtiyazın sona erdiğini aniden ilan etti; ancak sendikanın temsilcisi olarak Bay Clayton Kennedy, Ankara'ya bizzat gitti ve 1924'te bildirildiğine göre, soruyu yeniden açmayı başardı.[6]

Kaynakça

  1. ^ Yavuz, Bige Sükan (Kasım 1999). "Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi". Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 6 (24). Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü. ss. 527-561. doi:10.1501/Tite_0000000135. ISSN 1303-5290. 
  2. ^ Armaoğlu, Fahir (2017). Türk Amerikan İlişkileri: 1919-1997. İstanbul: Kronik Kitap. s. 97. ISBN 9789752430259. 
  3. ^ Mango, Andrew (2002). Atatürk. Internet Archive. Woodstock, N.Y. : Overlook Press. ISBN 978-1-58567-334-6. 
  4. ^ Karpat, Kemal (1959). Turkey's Politics. Princeton: Princeton University Press. s. 100. 
  5. ^ Barlas, Dilek. Etatism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy Strategies in an Uncertain World. 1998. s. 90. 
  6. ^ "https://web.archive.org/web/20081222153553/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,716998,00.html". 1 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2021.  |başlık= dış bağlantı (yardım)

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Bağdat Demiryolu</span> Osmanlı İmparatorluğu’nda inşa edilmiş demiryolu hattı

Bağdat Demiryolu, Osmanlı İmparatorluğu'nda Konya'dan Bağdat'a ulaşmak üzere 1903'te yapımına başlanan 1597 km. uzunluğundaki demiryolu hattıdır. Demiryolu hattının uzunluğu İstanbul - Konya arasındaki Osmanlı Anadolu Demiryolları ve diğer bağlı hatlarla beraber 3205 km.'ye ulaşmaktadır. Zamanının en büyük altyapı projelerinden biri olan demiryolu hattının inşası on yıllar sürmüştür. I. Dünya Savaşı'nın başında bile hattın tamamlanabilmesi için 960 km. gerekmekteydi. Demiryolu hattının Bağdat'a uzanan kesimi ancak 1930'ların sonunda tamamlanabilmiş ve İstanbul'dan Bağdat'a ilk tren 1940'ta yola çıkmıştır. 1940'tan Irak'ın işgali'nin başladığı 2003'e kadar Türkiye – Suriye – Irak arasında kesintisiz bir şekilde tren işletmeciliği yapılmıştır. Irak'ın işgaliyle birlikte özellikle Irak'ta tren işletmeciliği sekteye uğramıştır. 2000'li yılların sonlarında üç ülke arasında tren işletmeciliği yeniden başlamış ancak 2011'de Suriye İç Savaşı'nın patlak vermesiyle yeniden durmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Mavi Akım</span>

Mavi Akım Rusya'dan Türkiye'ye doğal gaz nakletmek için Karadeniz geçişli büyük boru hattıdır. Boru hattı merkezi Hollanda olan Rus Gazprom ve İtalyan ENI ortaklığıyla kurulan Blue Stream Pipeline B.V. tarafından inşa edilmiştir. Blue Stream Pipeline B.V. boru hattının deniz bölümünün ve Beregovaya kompresör istasyonunun sahibidir, Gazprom boru hattının Rus topraklarında kalan bölümünün işletmesini üstenmiş olup Türk topraklarında bulunan bölümün işletmesi ise Türk enerji şirketi BOTAŞ tarafından gerçekleştirilmektedir. Gazprom'un boru hattını inşa etmesindeki amacı Rus gaz iletim hatlarını artırmak ve Türkiye'nin üçüncü ülkelerle enerji anlaşmaları yapmasına engel olmaktır.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları</span> Türk devlet kurumu

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD), Türkiye'deki demiryolu ulaşımının altyapısını geliştiren, düzenleyen ve kontrol eden resmî kurumdur.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı</span> şirket

Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Türkiye'de bir petrol şirketidir.

<span class="mw-page-title-main">Smyrne Cassaba & Prolongements</span> feshedilmiş Osmanlı dönemi demiryolu şirketi

Chemin de fer de Smyrne–Cassaba et Prolongements,, İzmir merkezli olmak üzere Ege Bölgesi'nin kuzey ve kuzeydoğusu ile Marmara Bölgesi'nin güneyinde 1863 – 1934 yılları arasında faaliyet gösteren demiryolu şirketidir.

<span class="mw-page-title-main">Ottoman Railway Company</span> İzmir merkezli eski İngiliz demiryolu şirketi

Ottoman Railway Company,, İzmir merkezli olmak üzere Ege Bölgesi'nde 1856 – 1935 yılları arasında faaliyet gösteren ve Anadolu'daki ilk demiryolu hattı olan İzmir-Alsancak – Aydın demiryolu inşa eden ve işleten İngiliz demiryolu şirketidir.

Türkiye'de demiryolu ulaşımı, bu ülkenin kentsel ve şehirlerarası demiryolu ulaşım sistemiyle ilgilidir. Ülkenin ana demiryolu işletmesi tüm uzun mesafe ve sınır ötesi yük ve yolcu demiryolu taşımacılığından sorumlu olan TCDD'dir. Bunun dışında kentlerde metro ve tramvayları işleten yerel şirketler bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">İzmir-Eğirdir demiryolu</span> Türkiyede bir demiryolu hattı

İzmir-Alsancak – Eğirdir demiryolu, İzmir-Alsancak – Eğirdir arasında bulunan TCDD'ye ait ana demiryolu hattıdır.

Ottoman-American Development Company, 1909 yılında Amerikalı amiral Colby Mitchell Chester tarafından kurulan şirket. Osmanlı İmparatorluğu dâhilinde özellikle petrol yataklarının bulunduğu yerlerde demiryolu imtiyazları almak için girişimlerde bulunan şirket Chester Projesi ile 1924 yılına dek faaliyetlerini sürdürse de somut bir fayda sağlayamamıştır.

Samsun'da ulaşım, Türkiye'nin bir ili olan Samsun'un ilk yerleşim aldığından bu yana deniz, hava ve kara üzerinden ulaşım tarihi ve altyapısıdır.

<span class="mw-page-title-main">Şirinyer-Buca şube demiryolu</span> Türkiyede eski bir şube demiryolu hattı

Şirinyer – Buca şube demiryolu, İzmir'de bulunan ve 1860 – 2006 yılları arasında hizmet veren yaklaşık 2,4 kilometre (1,5 mi) uzunluğundaki eski şube demiryolu hattıdır. 1860'da Ottoman Railway Company / Osmanlı Demiryolu Şirketi (ORC) tarafından inşa edilen hat, 1935'te TCDD'nin denetimine girmiş, 2006'da Şirinyer Tüneli'nin inşası sırasında kapatılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Akşehir Tren İstasyonu</span>

Akşehir Tren İstasyonu, Konya'nın Akşehir ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

Argıthan Tren İstasyonu, Konya'nın Ilgın ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

Çavuşçugöl Tren İstasyonu, Konya'nın Ilgın ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

<span class="mw-page-title-main">Ilgın Tren İstasyonu</span>

Ilgın Tren İstasyonu, Konya'nın Ilgın ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

Kadınhanı Tren İstasyonu, Konya'nın Kadınhanı ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

Sarayönü Tren İstasyonu, Konya'nın Sarayönü ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

Meydan Tren İstasyonu, Konya'nın Selçuklu ilçesinde yer alan TCDD'ye ait tren istasyonudur.

<span class="mw-page-title-main">Samsun-Kalın demiryolu</span> Demiryolu hattı

Samsun - Kalın demiryolu, Türkiye'nin kuzeyinde Samsun - Kalın arasında bulunan TCDD'ye ait ana demiryolu hattıdır.

Gaziemir – Seydiköy şube demiryolu, İzmir'de bulunan ve 1858 – 1986 yılları arasında hizmet veren yaklaşık 1,4 kilometre (0,87 mi) uzunluğundaki eski şube demiryolu hattıdır. 1858'de Ottoman Railway Company / Osmanlı Demiryolu Şirketi (ORC) tarafından inşa edilen ve Türkiye'deki ilk şube demiryolu olan hat, 1935'te TCDD'nin denetimine girmiş, 1986'da Akçay Caddesi'nin genişletilmesi sırasında kapatılmıştır.