Ceyhun

Ceyhun Alp ya da Amuderya (Türkmence: Ceyhun, Amyderya, Özbekçe: Amudaryo, Farsça: آمودریا; Âmudaryâ), Orta Asya'nın en uzun ırmaklarından biridir. Ceyhun, Afganistan'dan, Pamir ve Hindukuş dağlarının kesiştiği yerden, yaklaşık 4950 m rakımdaki kaynağından Aksu (Penç Irmağı) adı altında doğarak batıya doğru ilerler ve kuzeyden, başlıca Pamir Vahan suyu, Kızılsu (Vahş/Uranovodsk), Kâfirnihân ve Surhân, güneyden de Kökçesu kollarını kendisine katarak Kunduz-Belh hizasında kuzeybatıya döner. Bu dönüşten sonrası bir bölümü çöller ve stepler içinde kurak iklim kuşağından geçerek, hiçbir kol kendisine katılmadan kuzeybatı yönünde ilerler ve sonunda değişik kollara ayrılarak Aral Gölü'ne suyunu boşaltır. 2540 km uzunluğundaki ırmağın kıyılarında tarih boyunca önemli yerleşim merkezleri kurulmuştur.^[1]

Etimoloji

Tarih boyunca değişik uluslar Ceyhun ırmağına çeşitli adlar vermişlerdir; örneğin Çinliler Wu-hu, Araplar Belh/Ceyhun, İranlılar Veh-roz/Behroz, Türkler ise “ırmak” anlamında olan Ögüz (Anadolu'daki öz sözcüğü) adını vermişler ve ırmağı batı dünyasının literatürüne sokan Grek ve Latin yazarları da bu son adı halk etimolojisi ile Oxus (boğa, Türkçede öküz) olarak kaydetmişlerdir. Günümüzde de kullanılmakta olan Ceyhun adı, ırmağın kıyılarındaki Amül ya da Amuya antik kentinin adından gelmektedir.^[1]

Tarihçe

İran, Grek ve İslam kaynaklarında da yer bulan bir olay (Ceyhun'un Hazar Denizi'ne dökülürken yatağının ve ağzının yerinin değiştiği) bilim dünyasını uzun süre meşgul etmiştir. 1800'lerin sonundan 1960'lara dek aralıklarla yapılan alan çalışmalarıyla Rus biliminsanları ırmağın Taş Çağı öncesi Kızıl Su koyundan Hazar Denizi'ne akarken, İlk Taş Çağı'nda güçlü olasılıkla Düldül Atlagan'daki Çağlayan Geçidi'nden taşarak kumul düzlüklerde göllenmesi sonucu Aral Gölü'ne yöneldiği ve geç Taş çağında da bugünkü Sarıkamış Kuru göl havzasında toplanarak yeniden Hazar'a döküldüğü ve belli aralıklarla bunun yinelendiği anlaşılmaktadır. Ceyhun ırmağı uygarlık tarihi bakımından da önemli bir ırmaktır. 1000 yılına gelindiğinde ırmağın güneyinde Birbirlerine karışmamış halklar yer alırken kuzeyinde Türk soylu boylar bulunmaktaydı. İslamiyet de Orta Asya'ya Ceyhun üzerinden yayılmıştır. Türgiş-Emevi savaşlarının da yapıldığı sınırı bu ırmak belirlemiştir.^[1]

Hidroloji

Ceyhun ırmağı havzası 1017.8 km² yüzölçümüne sahip olan okyanuslara çıkışsız kapalı bir havzadır ve Aral Gölü bölgesiyle örtüşmektedir. Orta Asya'nın en önemli ırmaklarından biri olan Ceyhun Irmağı'nın havzası Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan ve Afganistan'ın topraklarını kapsar. Orta Asya'nın en büyük su toplama alanına sahip en uzun ırmağı olarak Pyanj ırmağı ile Vahş ırmağının birleşmesinden oluşur. Pyanj ırmağının başında Aral Gölü'ne dek 2574 km iken; iki ırmağın kavşak noktasından göle dek 1415 km uzunluktadır. Pyanj ırmağı tümüyle Afganistan-Tacikistan sınırından akar ve kaynağı Pamir dağlarıdır.^[2] Pyanj ve Vahş ırmaklarına ek olarak, Sürhan derya, Kafirnigan gibi büyük kolları da vardır, Zerevşan Irmağı de eski koludur, çünkü artık Ceyhun'a akmamaktadır. Irmağın yukarı bölümünde (kaynak yönü) su yakalama havzası yaklaşık 309.000 km kare alana sahiptir ve bu bölüm büyük oranda Tacikistan'ın büyük bölümü, Kırgızistan'ın güneybatı köşesi ve Afganistan'ın kuzeydoğu bölümüdür. Irmağın orta ve aşağı bölümlerinin drenaj alanları Türkmenistan ve Özbekistan sınırlarındadır ve 465.000-612.000 km² arasında bir alana sahip olabilmektedir. Ceyhun Irmağı'nın yıllık ortalama akış miktarı 78 km³ değerindedir ve bu değerin yüzde 80'inin Tacikistan'da oluştuğu görülmektedir. Yer altı suyu kaynağı ise yılda 7.1 km³ kadardır. Ceyhun havzası üzerinde 35'ten çok su depoları yapılmıştır ve bu depoların toplam su varlığı 29.8 km³ sığasındadır (hacmindedir). Bu depolama miktarının 17 km³ kadarı ana ırmak havzası üzerindeyken; 2.5 km³ kadarı 4 su deposu Türkmenistan'daki Karakum kanalındadır ve Özbekistan'da da Tudalkulsky ve Talimarcansky adında görece olarak küçük depolar vardır. Vahş ırmağının akışı yüksek oradan düzenlenmiştir (regüle edilmiştir), ancak Pyanj ırmağı düzenlemesi sınırlıdır ve bu nedenle Tyuyamuyunsk rezervuarı ile ırmakların birleştiği yer arasında sık sık sel baskınları oluşmaktadır. Mansap yönünde buharlaşma, sızma ve sulama suyu kullanımı nedeniyle akım düşüşleri yaşanmaktadır. Ceyhun'un su kullanımı yüzde 90 oranında tarımsal kullanım niteliğindedir. Son yıllarda pamuk tarımı biraz gerilemiş ve genelde besin üretimine dayalı tarım daha çok yer tutmaya başlamıştır. Sulamadan kaynaklı drenaj (boşaltım) suyu ırmağın yukarısından aşağısına doğru giderek artan oranda su kalitesini olumsuz etkilemektedir. Suyun kimyasal bileşimi değişmeye başlamış ve tuzluluk, çözünmüş çeşitli iyonlar suda oldukça çok bulunmaya başlamıştır. Ceyhun'un suyunun kalitesinin bozulması yanında su yitimleri de sulama sistemleri ile ilgilidir.^[3]

Ayrıca bakınız

Seyhun
Maveraünnehir
Dünyanın en uzun nehirleri

Kaynakça

^ ^a ^b ^c Emel, Esin. "Amurderya". www.islamansiklopedisi.org. TDV İslam Ansiklopedisi. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
^ Interstate Commission for Water Coordination of Central Asia, Interstate Commission for Water Coordination of Central Asia. "Basin Water Organization "Amudarya"". www.icwc-aral.uz. Interstate Commission for Water Coordination of Central Asia. 18 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
^ Editors of UNECE, Editors of UNECE. "DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA" (PDF). www.unece.org. UNECE. 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.