İçeriğe atla

Centrosaurus

Centrosaurus
Yaşadığı dönem aralığı: 83,6-72,1 myö
Kampaniyen[1] 
Restorasyonu
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Animalia
Şube:Chordata
Klad:Dinosauria
Takım:Ornithischia
Familya:Ceratopsidae
Oymak:Centrosaurini
Cins:Centrosaurus
Lambe, 1905
Tip tür
Centrosaurus apertus
Lambe 1905

Centrosaurus (anlamı: keskin kertenkele), Geç Kretase döneminde (~76 milyon yıl önce) Batı Kuzey Amerika'da yaşamış Ceratopsidae ailesine mensup dinozor cinsidir.[1][2]

Keşif

Centrosaurus boyut karşılaştırması

20. yüzyılın başlarında dinozor keşiflerinin önemlilerinden biri Kuzey Amerika'nın batı kesiminde Alberta, Kanada içinde paleontolog Lawrence Lambe tarafından gerçekleştirilmiştir.[3] İlk Centrosaurus kalıntıları olan bu fosil numuneler Kızıl Geyik Deresi civarında Geç Kretase yaşlı Judith River Formasyonu içindeki çökellerde bulunmuştur. 1904 yılında ise Lambe tarafından bu fosil numuneler Centrosaurus cinsi adı altında bilimsel olarak tanımlanmıştır.[4]

Fiziksel özellikler

Bu dinozor cinsi ortalama olarak 5,5 metre uzunluğa erişebilirken 2 tonu aşkın vücut ağırlığına sahiptir. Centrosaurus'un çok sayıda fosil kalıntıları bulunmuştur ve yine çok sayıda fosil yatağında bu cinse ait kalıntılara rastlanmaktadır. Centrosaurus fosilleri çok büyük fiziksel varyasyon sergilemektedirler, bilhassa kafatası üzerinde yaş ve bireysel çeşitliliğe işaret eden çok sayıda yapısal farklılık mevcuttur.[2]

Centrosaurus kafataslarında ontojenetik gelişim

Bu cinsi ilk tanımlayan Lambe'ye göre Centrosaurus karakteristik kafatası yapılarına sahiptir. Öncelikle burun üzerinde yer alan klasik bir nazal boynuz, göz çevresindeki görece ufak boynuzlar ve parietal kemik (kafatası kemiği) yapısının arkasında ve fırfır üzerinde Ceratopsidlere özgü kemik çıkıntıları simetrik iki hat oluşturacak şekilde mevcuttur.[4]

Centrosaurus apertus'un kafatası

1933'te Lull tarafından tanımlanan YPM (Yale Peabody Museum numunesi) adlı fosil numune yetişkin varsayılan bir canlıya aittir zira gelişkin bir kafatası kemiği ve oldukça ayrıntılı kafatası süslemeleri mevcuttur.[4]

Centrosaurus sürüsü nehri geçerken

Habitat ve beslenme

Kuzey Amerika'nın batısında bulunan diğer kuzenleri gibi kafataslarının ucunda sert bir gagaya ve ağızları içinde bitki öğütme görevi gören güçlü, kesici yanak dişlerine sahiptirler. Bu cinsin üyeleri mümkün olduğunda yumuşak bitki kısımlarını titizlikle seçerek yiyen canlılar olarak düşünülmektedirler ve genel olarak odunsu ve sert bitki kısımlarını da yiyebilecekleri tahmin edilmektedir.[5]

Nemli bölgeleri, ırmak kenarı (taşkın ovası) ve ormanlık alanları habitat olarak seçtikleri jeolojik tabakalardan anlaşılmaktadır. Eski ırmak çökelleri olarak kumtaşı seviyeleri gözlenmektedir. Kuzey Amerika kıtasının jeolojik zaman içinde sahip olduğu Batı İç Denizyolu'nun (Western Interior Seaway) düşük eğimli kıyı ovalarının çevresindeki nehir sistemleri bu hayvanlar için habitat oluşturmuştur. Kanada'daki yüzlerce bireyin fosilini içeren birçok fosil yatağına dayanarak bu canlıların sürüler halinde yaşadığı ve Geç Kretase döneminde Kuzey Amerika'nın merkezini kapsayan su yolunu kesen doğu-batı yönlü yıllık göçler yaptıkları iddia edilmektedir.[4]

Paleobiyoloji

Centrosaurus, tıpkı diğer Ceratopsid üyeleri gibi biyolojik amaçlara hizmet eden kafatası yapılarına sahipti. Sahip oldukları fırfır ve üzerindeki süslemeler kuvvetle muhtemel çiftleşme dönemlerinde karşı cinsi etkilemek adına kullanılıyordu, bunun yanında vücut sıcaklığını dengelemek adına bir işlevi de olabileceği iddia edilmektedir. Nazal boynuzu da tür içi eş rekabetlerinde rakip erkeklerle güreşmek için kullanılacağı gibi kendilerine tehdit olan Gorgosaurus ve Albertosaurus gibi tyrannosaurları uzak tutmaya da yaramış olabileceği düşünülmektedir.[6]

2020 yılında yayımlanmış bir makalede bu canlılarla ilgili bilimsel bir keşif yapılmıştır. Bilim tarihinde ilk kez fosilleşmiş bir parça üzerinde osteosarcoma adlı kötü huylu kemik tümörü bulunmuştur. Uzmanlar bu tümörlü fibula kemiğini 3 boyutlu incelemeye tabi tutup ince kesitler alarak mikroskop altında incelemişlerdir. Özellikle osteosarcoma hastası bir genç erkeğin fibula kemiği (insan fibulası) ile karşılaştırmalı olarak incelemeye alınmıştır ve her iki kemik üzerindeki lezyonların ve bozulmaların örtüştüğü görülmüştür. Her iki kemikte de en dış örtü olan kemik zarı üzerinde gelişen ve Codman Üçgeni denen hastalık yapısı görülmektedir. Bu bulgunun işaret ettiği en önemli nokta ise kemik kanseri gibi hastalıkların evrimsel biyolojik bir bakış açısıyla oldukça köklü hastalıklar olduğunun anlaşılmasıdır.[7]

Kaynakça

  1. ^ a b "Fossilworks: Centrosaurus". fossilworks.org. 20 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021. 
  2. ^ a b Paul, Gregory S. (2016). The PRINCETON FIELD GUIDE to DINOSAURS 2ND EDITION. New Jersey: Princeton University Press. ss. 289. ISBN 978-0-691-16766-4. 
  3. ^ Editors, Editors. "Centrosaurus facts for kids". www.kiddle.co. kiddle. 
  4. ^ a b c d Ryan, Michael J.; ve diğerleri. "The Taphonomy of a Centrosaurus (Ornithischia: Certopsidae) Bone Bed from the Dinosaur Park Formation (Upper Campanian), Alberta, Canada, with Comments on Cranial Ontogeny". www.jstor.org. JSTOR. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2021. 
  5. ^ Black, Riley. "Searching Skulls for Dinosaur Diet Clues". www.natgeo.com. National Geographic. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2021. 
  6. ^ Strauss, Bob. "Centrosaurus". www.thoughtco.com. Thoughtco. 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ Gozlan, Marc. "Un cas de cancer osseux confirmé pour la première fois chez un dinosaure". www.lemonde.fr. Le Monde. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dinozor</span> Mezozoik Çağa (kuşlar dahil) hâkim olan sauropsid omurgalılar kladı

Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.

<i>Triceratops</i> kuş kalçalı dinozor cinsi

Triceratops, 68-66 milyon yıl önce Kuzey Amerika'da yaşamış otobur bir kuş kalçalı dinozor cinsi. Kretase döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük felakete kadar yaşamış son dinozorlardandır. Triceratops, iri, dört ayaklı bedeni; büyük, kemikli bir yaka ve üç boynuz taşıyan başı; günümüz gergedanlarına olan benzerlikleri ile en kolay tanımlanabilen dinozor türlerinden biridir. Ayrıca, bilinen en büyük etobur dinozorlardan olan Tyrannosaurus ile aynı alanı paylaşmıştır ve muhtemelen onunla savaşan hayvanlardandır.

<i>Oviraptor</i> hepçil bir kuş benzeri teropod dinozor cinsi

Oviraptor, 75-71 milyon yıl önce yaşamış, hepçil bir coelurosaurian teropod dinozor cinsidir.

Velociraptor, Dromaeosauridae familyasından, geç Kretase döneminde Asya'da yaşamış, kuş benzeri, tüylü teropod dinozor cinsi. Geçmişte birçok tür atanmış olmasına rağmen, şu anda iki tür tanınmaktadır. Tip türü V. mongoliensis'in fosilleri Moğolistan'da bulunmuştur. İkinci bir tür olan V. osmolskae, 2008 yılında Çin'in İç Moğolistan bölgesinden alınan kafatası materyali ile tanımlandı.

<i>Giganotosaurus</i> dev teropod

Giganotosaurus, Geç Kretase döneminin erken Senomaniyen çağında Güney Amerika'da yaşamış bir teropod dinozor cinsi.

<i>Ceratosaurus</i> etçil teropod dinozor cinsi

Ceratosaurus, Üst Jura döneminde yaklaşık 160-145 milyon önce Kuzey Amerika, Avrupa ve Afrika’da yaşamış ceratosaurian teropod dinozor cinsi.

<i>Ankylosaurus</i>

Ankylosaurus,, Geç Kretase devrinde 68-66 milyon yıl önce Kuzey Amerika'da yaşamış bir kuş kalçalı dinozor cinsidir.

<i>Achelousaurus</i>

Achelousaurus, Achelousaurus'un Geç Kretase devrinde, Kuzey Amerika’da yaşadığı sanılmaktadır. Papağan benzeri gagası, burnu ile gözlerinin üzerinde kemikli çıkıntılar ve uzun yakasının sonunda iki boynuzu olan, dörtayaklı bir otoburdur. 6 metrelik uzunluğuyla, orta boyda bir ceratopsian dinozordur.

<i>Baryonyx</i> teropod dinozor cinsi

Baryonyx, Erken Kretase'de İngiltere ve İspanya çevresinde yaşamış, Spinosauridae familyasına bağlı teropod dinozor cinsidir. Ön ayağının birinci parmağındaki büyük bir pençeyle özdeşleşmiş bir dinozordur.

<i>Dilophosaurus</i> teropod dinozor cinsi

Dilophosaurus, Erken Jura döneminde Kuzey Amerika'da yaşamış bir bazal teropod dinozor cinsidir.

<i>Gorgosaurus</i>

Gorgosaurus Geç Kretase döneminde Kuzey Amerika'nın batısında yaşamış teropod dinozor cinsidir.

<span class="mw-page-title-main">Ceratopsia</span> kuş kalçalı dinozor kladı

Ceratopsia veya Ceratopia, Kretase döneminde şimdiki Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya'da yaşamış, otçul bir kuş kalçalı dinozor grubudur. Bilinen en eski ceratopsian olan Yinlong downsi, 161,2 ile 155,7 milyon yıl önce yaşamıştır. Son ceratopsian türü olan Triceratops prorsus'un ise, 66 milyon yıl önce meydana gelen Kretase-Tersiyer yok oluşunda soyu tükendi.

<i>Pachyrhinosaurus</i>

Pachyrhinosaurus, Kuzey Amerika'nın kuzeybatı kesiminde Geç Kretase döneminde yaşamış, boynuzlu ceratopsia grubundan bir kuş kalçalı dinozor cinsi.

<i>Timurlengia</i>

Timurlengia (Timur), Geç Kretase Döneminde bugünkü Özbekistan sınırlarında yer alan Kızılkum çölünde yaşayan erken Tyrannosauroid cinsi.

<span class="mw-page-title-main">Yutyrannus</span>

Yutyrannus, Erken Kretase döneminde yaklaşık olarak 125 milyon yıl önce bugünkü Çin'in kuzeyinde yaşamış Tyrannosauroidea üst ailesine mensup bir dinozor cinsi.

<i>Camptosaurus</i>

Camptosaurus, Batı Kuzey Amerika'nın Geç Jura dönemi'nde yaşamış, Kuş kalçalı dinozor cinsidir.

<span class="mw-page-title-main">Ceratopsidae</span> kuş kalçalı dinozor familyası

Ceratopsidae, Triceratops, Centrosaurus ve Styracosaurus gibi kuş kalçalı dinozorları içeren bir ceratopsian dinozor familyasıdır. Bilinen tüm türler, Geç Kretase'de yaşamış dört ayaklı otoburlardı. Çin'de yaşamış Sinoceratops dışındaki tüm türler, Geç Kretase'de Laramidia ada kıtasını oluşturan batı Kuzey Amerika'da yaşamıştır. Ceratopsidler, gagalar, çenenin arkasında sıralanan kesme dişleri, gösterişli burun boynuzları ile boyunda geriye ve yukarı uzanan kalkansı yapılar ile ayırt edilir. Familya, Chasmosaurinae ve Centrosaurinae olmak üzere iki alt familyaya ayrılmıştır. Chasmosaurineler genellikle uzun, üçgen kalkanlar ve iyi gelişmiş alın boynuzları ile nitelenir. Centrosaurinelerin iyi gelişmiş burun boynuzları veya burun çıkıntıları, daha kısa ve daha dikdörtgen biçimli kalkanları ve onun üstünde yer alan ayrıntılı dikenleri vardı.

<i>Turanoceratops</i> Kretase döneminde yaşamış, ceratopsian dinozor cinsi

Turanoceratops, Özbekistan'ın geç Kretase yaşlı Bissekty Formasyonu'ndan otçul bir ceratopsian dinozor cinsidir. Fosilleri, yaklaşık 90 milyon yıl öncesine, orta-geç Turoniyen evresine tarihlendi. Kafatası, Ceratopsidae'de görülenlere benzer bir çift uzun kaş boynuzu taşıyordu; ancak Turanoceratops, bir ceratopsid değil, daha önceki ceratopsianlar ve ceratopsidler arasında geçiş fosili gibi görünüyor.

<i>Sierraceratops</i> kuş kalçalı dinozor cinsi

Sierraceratops, ABD, New Mexico'daki Geç Kretase Hall Lake Oluşumu'ndan bir chasmosaurine ceratopsid cinsidir. Cins, kafatası ve iskeletin parçalarını içeren kısmi bir iskeletten bilinen Sierraceratops turneri adlı tek bir türü içerir.

<i>Sinoceratops</i>

Sinoceratops, yaklaşık 73 milyon yıl önce Kretase Dönemi'nin son bölümünde şu anda Çin'in Shandong eyaleti olan yerde yaşamış soyu tükenmiş bir ceratopsian dinozor cinsidir. 2010 yılında Xu Xing ve ark. tarafından Zhucheng, Çin'den üç kafatası için adlandırıldı. Tip türünün adı Sinoceratops zhuchengensis, keşfedildiği yerden dolayı "Zhucheng'den Çin boynuzlu yüzü" anlamına gelir.