Celâl Nuri İleri
Celâl Nuri İleri | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 15 Ağustos 1881 Gelibolu |
| Ölüm | 1 Kasım 1938 (57 yaşında) İstanbul |
| Milliyet | Türk |
| Eğitim | İstanbul Hukuk Mektebi |
| Meslek | Gazeteci, yazar, siyasetçi ve fikir adamı |
| Akraba(lar) | Sedat Nuri İleri (kardeşi) Suphi Nuri İleri (kardeşi) Rasih Nuri İleri (yeğeni) |
Mehmet Celâl Nuri İleri[1] (15 Ağustos 1881, Gelibolu – 1 Kasım 1938,[1] İstanbul), Türk gazeteci, yazar, siyasetçi ve fikir adamıdır.
Osmanlı Devleti’nden Cumhuriyet’e geçişin önemli simalarından birisidir. Gelibolu mebusu olarak Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda yer almış, ardından TBMM’nin ilk 4 döneminde milletvekilliği yapmış bir siyasetçi; 50 civarında kitap ve 2200’den fazla makale yayımlayarak Türk düşünce tarihinde önemli bir yer edinmiş bir gazeteci ve fikir adamı olan Celal Nuri, I. Dünya Savaşı’ndan sonra Anadolu’da verilen ulusal mücadeleyi destekleyen İleri gazetesinin sahibi idi. Batıcı düşünce akımının önemli temsilcilerinden birisi olarak fikirleriyle yeni cumhuriyetin fikri mimarlarından birisi olmuştur.
İstanbul Radyosu’nun kurucusu ve karikatürist Sedat Nuri İleri ile gazeteci ve hukuk profesörü Suphi Nuri İleri'nin ağabeyidir. Rasih Nuri İleri'nin amcasıdır.
Yaşamı
15 Ağustos 1881’de Gelibolu’da dünyaya geldi. Babası, devlette çeşitli kademelerde hizmette bulunduktan sonra 1908’de Meclis-i Âyan üyesi olan Mustafa Nuri Bey; annesi ise Adana valiliği, Bahr-i Sefid (Ege Adaları) Valiliği ve Hariciye Nazırlığı gibi görevlerde bulunmuş devlet adamı Abidin Paşa’nın büyük kızı Nefise Hanım’dır. Asıl adı Mehmet Celaleddin idi. Babasına olan sevgisinden ötürü adına “Nuri” mahlasını ekledi.[2] 3 çocuklu ailenin en büyük evladı idi. Kardeşleri Sedat Nuri ve Suphi Nuri’dir.
Çocukluğu mutasarrıf ve vali muavini olarak görevli bulunduğu Gelibolu, Sakız ve Canik’te geçti. İlköğrenimini taşra okullarına devam ederek ve özel hocalardan ders alarak tamamladıktan sonra ortaöğrenimini yatılı olarak Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nde, yüksek öğrenimini İstanbul Hukuk Mektebi’nde tamamladı. Hukuk öğrenimi devam ederken Fransızcasını ilerletmek amacıyla Hariciye Nezareti Tahrirât-ı Hariciye Kalemi’ne devam etti.[3] II. Meşrutiyet’in ilanından önce aynı okulda kamu hukuku alanında doktorasını tamamladı.[4]
Gazetecilik yaşamı
Celâl Nuri, çalışma hayatına avukat olarak başladıysa da asıl mesleği gazetecilik oldu. Le Courrier d'Orient, Jeune Turc, Tanin, İkdam gibi Türkçe ve Fransızca pek çok gazetede ve İçtihat, Türk Yurdu, Resimli Kitap gibi dergilerde makaleler yayımlayarak başladı. Yazılarında meşrutiyetin hukuki boyutunu, Osmanlı Devleti’nin çöküş sebeplerini tartışmakta; II. Abdülhamit’i ve devrin hükümetlerini eleştirmekteydi.
Hürriyet-i Fikriyet ve Edebiyat-ı Umumiye adlı dergileri ile Ocak 1918’de yayın hayatına giren Âti gazetesi kendisinin sahip olduğu yayın organlarıdır. Âti, 10 Şubat 1919’da kapatıldı ancak hemen ertesi günü İleri adıyla yayın hayatına devam etti.[2] Milli Mücadele yılları boyunca İleri gazetesinde Anadolu’da başlayan kurtuluş hareketini destekledi. Gazete 1924 yılında kapandı. Celâl Nuri, gazetenin kapanmasından sonra herhangi bir basın yayın organında görünmedi.[2]
Kılıç Ali tarafından yaralanması olayı
1924 yılında milletvekili Kılıç Ali’yi kızdıran bir yazısı nedeniyle gazetesi basılan Celâl Nuri, 30 Temmuz 1924’te Kılıç Ali tarafından yaralandı.[3] Olayın gelişim sürecinde İçişleri Bakanı Ferit Tek’in istifası, yerine Recep Peker’in atanması gerçekleşti. Olay, haftalarca Türk basınında yankı buldu.
Siyasi yaşamı
Celâl Nuri’nin siyasi yaşamı 22 Kasım 1919’da Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na Gelibolu milletvekili olarak girmesiyle başladı; 1935 yılına kadar sürdü.[3]
Mebusan Meclisi’nde Misak-ı Milli’nin müsveddesini kaleme almış olan Celâl Nuri, İstanbul'un İşgali’nden sonra Mart 1920’de İngilizler tarafından tutuklanarak Malta’ya sürülenler arasındaydı. Kasım 1921’de Malta’dan dönebildi. Malta sürgününden döndükten sonra, Gelibolu (1920-1927) ve Tekirdağ (1927-1935) milletvekili olarak dört dönem TBMM’de bulundu. 1924 Anayasası’nı hazırlayan komisyonda başkan ve raportör olarak görev yaptı. Soyadı Kanunu çıktığında “İleri” soyadını aldı. 1 Kasım 1938’de İstanbul’da öldü.[1]
Düşünce yaşamı ve eserleri
Celâl Nuri, 50 civarında kitap ve 2200’den fazla makale yayımlayarak Türk düşünce tarihinde önemli bir yer edinmiştir. Yazılarında kendi isminin dışında Helvacızâde, Afife Fikret, Haydar Kemal, Tarık Celâl, Mehmet Celâl gibi isimler kullandı; Fransızca eserlerinde ise Djelal Noury ve N. D Helva gibi isimler kullandı.[3] Eserlerinde bazı maddeci, pozitivist düşünürlerin fikirlerini aktardı; bu sırada dinle ilgili bazı düşüncelerinden dolayı eleştiriler aldı. Gerek cumhuriyet öncesinde gerekse sonrasında pek çok kalem kavgasına girdi. Ziya Gökalp, Ahmet Ağaoğlu, Ali Kemal ile tartışmaları oldu.
Yaşamı boyunca pek çok ülkeye seyahat etmiş, kutuplara kadar gitmiş olan[2] Celâl Nuri, Amerika gezisi hariç tüm gezilerini seyahatname olarak yayımladı. Yazılarında kadının eğitimi meselesine büyük önem verdi. Taç Giyen Millet ve Türk İnkılabı eserlerinde Türk modernleşmesinin ana hatlarını ortaya koydu. Latin harflerine geçiş çalışmaları ile beraber bazı okul kitapları hazırladı.
Eserlerinden bazıları şunlardır:
- Selanik Muhtırası
- Taç Giyen Millet (1923)
- Ahir Zaman
- Anarsizim Hükûmetsizlik Meslek-i Felsefesi
- Türk İnkılâbı (1926)
- Kendi Nokta-i Nazarımdan Hukuk-u Düvel
- Havaici Kanuniyyemiz
- Tarih-i Tedenniyat-ı Osmaniye
- İttihad-ı İslam (1913)
- Kadınlarımız
- Hatem’ül Enbiya
- İlel-i Ahlakıyyemiz (1916)
- Tarih-i İstikbal
- Müslümanlara Türklere Hakaret Düsmanlara Riayet ve Muhabbet
- Mukadderat-ı Tarihiye
- Türk Devrimi
- Türk İnkılâbı
- Uygarlık Çatısmasında Türkiye
- Harpten Sonra Türkleri Yükseltelim
- İştirak etmedigimiz Hareket
- Kara tehlike (1918)
- Kutup Musahebeleri
- İlk Gramer
- İlk Okuma Yazma Kitabı
- Türkçe (1916)
- Simal Hatıraları
- Millet ve Meclis
- Coğrafya-yı Tarih-i Mülk-i Rum
- Devlet ve Meclis Hakkında Musahabeler (1932)
- Dil ve Edebiyat Yazıları
- Hiç Bilmeyenlere Türkçe Alfabe ve Hece
- Perviz
- Merhume
- Ölmeyen: Masal
Yeniden yayımlanan başlıca eserleri
- Kadınlarımız, haz. Özer Ozankaya, Ankara 1993.
- Türk İnkılabı, haz. Recep DUYMAZ, İstanbul 2000.
- Uygarlıklar Çatışmasında Türkiye, haz. Mahir Aydın, İstanbul 2004.
- Devlet ve Meclis Hakkında Musahabeler, haz. Halit Erdem Oksaçan, İstanbul 2007.
- Dil ve Edebiyat Yazıları, Hazırlayan; Dr. Recep DUYMAZ, İstanbul 1995.
Kaynakça
- ^ a b c "TBMM Albümü 1. Cilt (1920-1950)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ekim 2021.
- ^ a b c d Hatice Çöpel, Celal Nuri İleri’nin Din Anlayışı, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü Din Felsefesi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010
- ^ a b c d "Necmi Uyanık, Batıcı Bir Aydın Olarak Celal Nuri İleri, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 15, Güz 2004" (PDF). 6 Ekim 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2010.
- ^ "Necmi Uyanık, Celal Nuri İleri ve Tarih Anlayışı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 16, Güz 2004". 27 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2010.
