Celil Memmedguluzade

Celil Memmedguluzade
-
Doğum	22 Şubat 1869(1869-02-22) Nahçıvan, Rus İmparatorluğu
Ölüm	01 Nisan 1932 (63 yaşında) Bakü, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, SSCB
Takma ad	Molla Nasreddin
Meslek	Oyun yazarı, Araştırmacı
Milliyet	Azeri

Mirza Celil Memmedkuluzade (Azerice: Cəlil Məmmədqulu oğlu Məmmədquluzadə, 1869,^[1] Nahçıvan - 1932, Bakü), Azeri hikâye ve oyun yazarı, gazeteci, fikir adamı.

Azerbaycan edebiyatının en ünlü temsilcilerindendir. Kafkasya ve İran'dan Uzakdoğu Asya, Afrika ve Avrupa ülkelerine kadar geniş bir coğrafyada Müslüman dünyasında ilgi ile karşılanan^[2] Molla Nasreddin mizah dergisinin (1906-1931) yaratıcısı ve editörü idi. Azerbaycan Edebiyat tarihinde hem kendi adı, hem de 25 yıl boyunca yayınladığı derginin adı olan “Molla Nasreddin" takma adı ile tanınır.^[3] Kurduğu derginin çatısı altında realist-demokratik edebî bir mektep kurmuştur. Azerbaycan milliyetçiliğinin oluşmasında etkin rol oynamıştır. Celil Memmedquluzade aynı zamanda Azerbaycan'da ve Doğu'da ilk feminizm, kadınların ve erkeklerin hak eşitliği ideolojisinin temelini atan toplum adamı olarak kabul edilir.^[4] Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun 7 Mayıs 2019 tarihli, 211 numaralı Kararı ile Celil Memmedquluzade Azerbaycan Cumhuriyeti'nde eserleri devlet mirası ilan edilen yazarlar listesine dahil edilmiştir.^[5]

1869'da Nahçıvan’da dünyaya geldi. Babası, Güney Azerbaycan’ın Hoy şehrinden Nahçıvan’a gelip yerleşmiş bir inşaat ustası olan Meşhedî Hüseyinkulu idi.^[6]

1887’de Gürcistan'ın Gori şehrindeki “Transkafkaz Müellimler Seminariyası”'nı bitirerek öğretmen oldu. 1887-1897 arasında Nahçıvan köylerinde öğretmenlik yaptı. Öğretmenlik yıllarında köylü kızların okula yönlendirilmesinde, Nehrem Köyünde çalıştığı okulda tarih müzesi kurulmasında, Nahçıvan Ulusal Tiyatrosunun kurulmasında emeği geçti; ilk oyunlarını yazmaya başladı.^[3]

1897’de kendi isteği ile öğretmenlikten ayrıldı; emniyet idarelerinde tercüman olarak beş yıl boyunca çalıştı.^[3]

1903’te eşini ve anne babasını kaybettikten sonra Tiflis’e yerleşti. Bakü'de ve Tiflis'te Rus dilinde yayınlanan gazetelere gündeme ilişkin makaleler yazmış, tercümeler yapmıştır. 1905'te Azerbaycan Türkçesi ile Novruz adlı gündelik gazete yayınlamak için gereken izini aldı fakat bu izni kullanmadı. Mizahi bir gazete veya dergiye daha fazla ihtiyaç olduğunu görerek 1906'da haftalık Molla Nasreddin adlı mizah dergisini yayınlama izni aldı. Türkiye’de eğitim görmüş arkadaşı Ömer Faik Numanzade ile birlikte satın aldığı ve Gayret Matbaası adını verdikleri matbaada dergiyi çıkarmaya başladılar.^[6]

İlk sayısı 7 Nisan 1906'da Tiflis’te yayımlanan Molla Nasreddin, bütün Türk-İslam dünyasında geniş bir okuyucu kitlesine ulaştı.^[7] Bazı aralıklarla 25 yıl boyunca Tiflis'te, Tebriz'de, Bakü'de yayın hayatını sürdüren bu dergi, Azerbaycan Türklerinin millî ve siyasi benliklerine kavuşmalarında, halk kitlelerinin cehalet ve fanatizmden uzaklaşmasında önemli bir rol oynamıştır.^[3] Bu mecmuanın çevresinde toplanan yazarlar, Azerbaycan edebiyatı tarihinde Mollanasreddinçi Edebiyat olarak bilinen bir edebiyat ve düşünce tarzı oluşturuyorlar.^[3]

Memmedkuluzade, bir yandan da öğretmenlik yapmaya devam etti ve Nûmanzâde ile birlikte bir okul açtı. Rus okullarına girmek isteyen Azerbaycanlı öğrencileri sınava hazırladı.

Daha önce iki evlilik yapan ve iki eşini de kaybeden Celil Memmedkuluzade, 1907’de Karabağ Hanları soyundan Hemide Hanım (Cavanşir) ile evlendi, bu evlilikten iki oğlu dünyaya geldi.

1909’da meşhur "Ölüler" komedisini yazdı. Eser ilk defa 1916’da Bakü’de sahnelendi.

1914’te çarlık yönetiminin baskısı ile yayınını durdurmak zorunda kaldığı Molla Nasreddin’i 1917’de Bolşevik devriminden sonra yeniden çıkarmaya başladı. Ancak derginin çıkması için uygun ortam kalmayınca 1918’de eşinin Ağdam’daki Kehrizli köyüne gitti, tarımla uğraştı. Bir yandan da “Anamın Kitabı” ve “Kemanca” komedisi üzerinde çalıştı.

Bolşevikler’in iktidara gelmesi üzerine 1920 Nisan’ında İran’a geçti. Molla Nasreddin’i Ocak 1921’de Tebriz’de yayımlamaya başladı.

Yazar Neriman Nerimanov'dan aldığı resmî davet üzerine, 24 Mayıs 1921'de Bakü'ye döndü. 1922'de "Molla Nesreddin" i Bakü'de yayınlamaya başladı. Aynı zamanda “Yeni Yol” adlı gazetede başyazarlık yaptı. "Lal", "Danabaş Kendinin Mektebi", "Oyunbazlar", "Lanet" gibi dram eserlerini yazdı.

1924'te Yeni Elifba Komitesine seçildi; SSCB'nin Türk cumhuriyetlerini gezerek, yeni alfabe ve çağdaş Azerbaycan Edebiyatı'nın durumu, problemleri ile ilgili konferanslar verdi. 1928'de emekliye ayrıldı.

Artık sadece Molla Nasreddin ile ilgilenmekteydi ancak derginin kontrolü elinden çıkmıştı. Molla Nasreddin, 1925’ten itibaren “Hey’et-i Tahrîriyye” adına çıkarılıyordu; 1930’da ise “Mübariz Allahsızlar İttifakı”’nın yayın organı haline geldi. Bu durumu sert bir dille eleştiren Celil Memmedkuluzade, derginin kapatılmasını veya adının dergiden çıkarılmasını istedi.^[6] Böylece dergi, 1931’de kapatıldı.

Celil Memmedkuluzade, 4 Ocak 1932'de kalp krizi geçirerek öldü.

1896 yılında ilk ailesini kurmuştur. 1897 yılında kızı Münevver doğmuş, eşi Halime Hanım vefat etmiştir. 1900 yılında dönemin tanınmış hukukçularından olan Mehmetkulu Bey Kengerli'nin kız kardeşi Nazlı Hanım Kengerli ile evlenir. Ancak sonradan Mirza Celil ile Nazlı Hanım'ın ilişkileri bozulur. 1903 yılında Nazlı Hanım erken doğum yapar ve bununla da sinir hastalığına yakalanır. Mirza Celil, Mehmetkulu Bey ile birlikte hastayı Tiflis'e götürür ve doktorların tavsiyesiyle sinir hastalıkları üzerine Mikhaylovski hastanesine yatırır. Buna rağmen Nazlı Hanım'ın hastalığı şiddetlenir, yemekten kesinlikle vazgeçer ve kısa süre sonra vefat eder. Üçüncü kez 15 Haziran 1907'de Hamide Hanım Ahmedbey kızı Cavanşir ile evlenmiş, oğulları Midhet ve Enver dünyaya gelmiştir. Hamide Hanım Azerbaycan'ın ilk eğitimci kadınlarından olmuştur. 1955 yılında vefat eden Hamide Hanım Cavanşir-Memmedkuluzade, Fahri Hiyaban'da Mirza Celil'in mezarı yanında defnedilmiştir.

• Kızı Münevver Memmedguluzade 1897 yılında doğmuştur. Celil Memmedguluzade'nin vefatından sonra uzun süre Nehrem köyünde ebe, sonra ise sağlık merkezinin müdürü olarak çalışmıştır.^[8] SSCB Yüksek Sovyeti'nin II. Dönem milletvekili olmuştur. 1965 yılında vefat etmiştir.^[9]
• Oğlu Midhet Memmedguluzade 1908 yılında Tiflis şehrinde doğmuştur. Meşedi Azizbeyov adına Azerbaycan Devlet Politeknik Enstitüsü'nün Hidroteknik Yapılar Fakültesi'nde okumuş (1928–1931), su inşaatı mühendisi uzmanlığı kazanmıştır. Midhet Azerbaycan Devlet Plan Komitesi'nde çalışmış, Mingeçevir Barajin projesini hazırlayan komisyonun bilim sekreteri olmuştur. Devlet Plan Komitesi'nin kurul üyesi seçilmiştir. Mühendis Rzazade ile birlikte "Bakinski raboçi" gazetesinde Mingeçevir Barajı hakkında ilk makaleyi yayımlamıştır. 1932 yılında Bakü'de vefat etmiş, Çemberakend mezarlığında defnedilmiştir. Daha sonra mezarlık taşınırken cenazesinin kalıntıları babasının Fahri Hiyaban'daki mezarının yanında toprağa verilmiştir.^[10]
• Enver Celil oğlu Memmedguluzade 11 Mayıs 1911'de bugünkü Ağcabedi rayonunun Kehrizli köyünde doğmuştur. 1939 yılında Azerbaycan Tıp Üniversitesi'ni bitirmiş, bir süre aynı üniversitede eczacılık bölümünde çalışmıştır. II. Dünya Savaşı sırasında eşi Mehin Hanım Dadipur ile Sovyet ordusunun bir parçası olarak İran'a gitmiştir. Burada ikinci kez tıp hemşiresi, Polonyalı kız Zofya Bahrinovska ile evlenmiştir. Ömrünün sonuna kadar İran'da çalışmıştır. Mirza Celil'in oğlu olduğunu mevcut rejime göre gizlemiş, Cavanşir soyadını taşımıştır. Bununla birlikte, Azerbaycan'daki annesinin akrabalarına gizli mektuplar gönderebilmiştir. Çocukları: Sekketçiya Mehri (1940, Bakü) — Mehin Hanım'dan olan kızı, daha önce İran'da yaşamış, şu anda Paris'te yaşamaktadır. Kızları: Natali tercüman-gazeteci, Mehseti ise doktordur. Midhet Cavanşiri (1944, Tahran) — Z. Bahrinovska'dan olan büyük oğlu, Polonya'da eğitim almıştır, Lodz şehrinde çalışmıştır. Martin (1970) ve Ramin (1981) adında oğulları vardır. Şu anda Polonya'da yaşamaktadırlar. Kızı Nizhet Memmedguluzade (1940, Tahran) — şu anda Fransa'nın Nice şehrinde yaşamaktadır. Bir oğlu ve bir kızı var. Oğlu Cavanşiri Teymur (1949, Tahran — 1994, Kiş Adası) — muhasebeciydi. Şahin (1976) ve Bezrin (1984) adında iki oğlu vardı. Araba kazasında hayatını kaybetmiştir. Kızı İren Cavanşiri-Süleymani (1951, Tahran) — ev hanımıdır. Leyla adında bir kızı var.

Celil Memmedguluzade'nin soy ağacı, 19. ve 20. yüzyılların çeşitli şahsiyetlerini, edebi-eğitici hareketlerini ve unutulmaz olaylarını yansıtır. Mirza Celil'in soy ağacı baba ocağı ile başlar^[11].

• Meşedi Hüseynkulu
• Memmedgulu Meşedi Hüseynkulu oğlu (? - 1905)
• Celil Memmedguluzade (1869-1932)

Celil Memmedguluzade, 1873-1876 yılları arasında Molla Ali Hüseynzade'nin, 1877-1879 yılları arasında ise Hacı Molla Bağır'ın okulunda okumuştur. Bu dönemi hakkında şunları söylemiştir:

Yazar, Arap ve Fars dillerini de bu dönemde öğrenmiştir. Daha sonra Celil, 1879 yılından itibaren Nahçivan şehir üç sınıflı okulunda eğitimine devam etmiştir. Bu okulda dersler Rusça öğretiliyordu ve Azerbaycan diline çok az yer verilmekteydi. Burada 3 yıl eğitim almıştır. Mirza Celil'in dünya görüşünün gelişimine burada verilen dünyavi derslerin yanı sıra okul müdürü, eğitici Konstantin Nikitin'in (1832-1894), ileri görüşlü olduğu için merkezden uzaklaştırılarakNahçivan'a öğretmen olarak gönderilen Gürcü halkçı-demokrat, coğrafya öğretmeni Georgi Uturkaurin'in, ana dili ve şeriat öğretmeni, tiyatro meraklısı Mirza Sadık kulubeyov'un (1823 - ?), Gori Öğretmenler Semineri'nin Azerbaycan bölümünü beş yıl yerine iki yılda bitirerek doğduğu şehre atanan A. O. Çernyayevski'nin öğrencisi olan Alimemmed Halilov'un (1862-1896) da önemli etkisi olmuştur.^{[12][13][14][15][16][17]}

Çar hükümeti, 1879 yılında Zakafkasya (Qori) Öğretmenler Semineri bünyesinde Azerbaycan bölümü oluşturulması hakkında bir ferman çıkarmıştı. Bu seminer, yatılı kapalı bir eğitim kurumu olup köy okulları için öğretmen yetiştiriyordu. Seminari'nin Azerbaycan bölümünün müfettişi A. O. Çernyayevski, ilk yıllarda Azerbaycan bölgelerini dolaşarak seminere girmek için öğrenciler seçiyordu. O, 1882 yılında Nahçivan'a gelmiş ve CelilMemmedguluzade'yi diğer öğrencilerle birlikte eğitim alması için listeye almıştı.^[16]

Celil'in bu okula yönlendirilmesinde öğretmeni Alimemmed Halilov'un özel bir rolü olmuştur. Alimemmed Halilov, C.Memmedguluzade'nin seminere kabul edilmesi konusunda MeşediMemmedgulu'nun adına gönderilmiş kaligrafik yazıyla yazılmış 21 Haziran 1882 tarihli dilekçesini de kendi eliyle yazmıştı. Aynı yıl giriş sınavlarını başarıyla geçen Celil, seminere hazırlık sınıfında derslere başlamıştı. Yazar, hazırlık sınıflarında ve birinci temel sınıfta iyi bir şekilde okumuştur. Profesör Aziz Şerif, bu konuda şunları kaydetmiştir^[15][18]

Ancak temel sınıflarda eğitim alırken notları birden düşmüştü. Bunun nedeni ise sıkı rejimin olması ve ayrıca seminercileri ana dilinde konuşmaktan ve çevre ile iletişim kurmaktan mahrum eden kuralların bulunmasıydı. Celil Memmedguluzade, semineri 1887 yılında bitirir ve öğretmenlik sertifikası alır. Sertifikada şu ifadeler yer almaktadır: (Gürcistan SSR Devlet Halk Eğitimi Müzesi arşivi, Zakafkasya (Qori) öğretmenler seminari'nin dosyası, № 1565)^{[12][14][15][16][17][19][20]}:

Celil Memmedguluzade'nin dünya görüşünün, edebi zevkinin ve yaratıcılık alışkanlıklarının oluşmasında beş yıl (1882–1887) okuduğu Zakafkasya Öğretmenler Semineri'ndeki eğitim yılları önemli bir aşama teşkil etmiştir. Celil, burada Azerbaycan ve Doğu edebiyatı ile birlikte Avrupa, Rus bilimi, kültürü ve demokratik düşünce, ilerici pedagojik eğitimle de yakından tanış olmuştur^[15][16].

Seminerde, diğer derslerle birlikte çeviri derslerine özel önem veriliyordu. Bu yolla hem dünya edebiyatıyla kapsamlı bir tanışıklık başlıyor hem de çeviri, seminercilere yazma alışkanlıkları kazandırıyordu. Yazar, seminerde çeviri için Nikolay Gogol ve İvan Krylova'nın eserlerini seçmiştir. Burada, çeşitli milletlerden A. O. Çernyayevski, D. D. Semyonov, N. N. Novospasski, N. O. Lomouri ve Azerbaycanlı öğretmenler Mirza Ebdülkasım Ahundzade, SeferAlibey Velibeyov gibi pedagoglardan ders almıştır^[15][21].

Genç Celil, seminerde düzenlenen etkinliklere aktif olarak katılmış, tiyatro oyunlarında amatör aktör olarak sahneye çıkmıştır. Bunun yanı sıra, edebi geceler için senaryolar, deneme dersleri için özetler yazmıştır. Qori semineri, Celil Memmedguluzade'nin manevi aleminde, dünyaya bakışında, doğa ve toplum olaylarını anlama konusunda köklü bir dönüş yaratmıştı.^{[14][17][19][21]}

Mezuniyet sınavlarının ardından, seminer arkadaşı İsmayılbey Şerifbeyov'un davetiyle Celil Şuşa'ya gitmiştir. Burada, Hurşidbanu Natevan ve yerel aydınlarla tanışmıştır^[16][17].

• Azeri yazarlar listesi
• Gam Penceresi (film)