İçeriğe atla

Cebelitarık'taki Yahudilerin tarihi

Cebelitarık Yahudileri
Flag of Israel Flag of Gibraltar
İsrail ve Cebelitarık bayrakları.
Önemli nüfusa sahip bölgeler
 Cebelitarık584
Diller
İngilizce, İspanyolca, Ladino, İbranice, Arapça, Llanito, Haketia
Din
Musevilik

Yahudilerin Cebelitarık'taki varlığı 650 yıldan fazladır. Zaman zaman baskılara maruz kalmışlarsa da genelde Cebelitarık Yahudileri bölgede kalkınmış olup şehrin en büyük dini azınlığını oluşturur. Yahudiler Cebelitarık kültürüne, savunmasına ve hükûmetine katkıda bulunmaktadır.

İspanyol hakimiyeti haricindeki dönemlerde Yahudiler hemen hemen hiç antisemitizm ile karşılaşmamıştır. Cebelitarık'ın 300. yıldönümü şenliklerinde Birleşik Krallık'ın ve İngiliz Milletler Topluluğu'nun başhahamı Jonathan Sacks "Sürgünün ve engizisyonların hüküm sürdüğü karanlık dönemlerde Cebelitarık hoşgörü ışığı yakmıştır" deyip "Muhtemelen Yahudilerin en çok entegre olduğu toplum" olduğunu belirtmiştir.[1]

Tarihçe

Tarih öncesinden 1492'ye

1356'da korsanların bir grup Yahudiyi rehin alıp fidye istemesi Cebelitarık'taki Yahudilerin varlığının ilk kanıtıdır. Bir başka belgede ise Yahudilerin 1473'te Córdoba'dan kaçıp Cebelitarık'a yerleştiğini gösteren bilgiler bulunur. Katolisizm'e geçmiş Yahudi lider olan Pedro de Herrera Sefarad Yahudi cemaatini iki yıl boyunca Córdoba'dan Cebelitarık'a yerleştirdi. Medina-Sidonia Dükü Sefarad Cebelitarık'a egemenlik verdi. 1476'da Medina-Sidonia Dükü İspanya'ya katılınca bu Yahudiler tekrar Córdoba'ya gönderilip engizisyonlarla yüzleştirildiler. Herrera'nın cemaati Elhamra Kararnamesiyle İber yarımadasından 1492'de kovuldular.

İngiliz hakimiyeti

Cebelitarık Büyük Sinagogu ve içindeki Toralar.

Büyük Britanya'nın imzaladığı Utrecht Antlaşmasıyla Cebelitarık Britanya Denizaşırı Toprakları'nın bir parçası haline geldi. Antlaşmada İspanyolların koyduğu bir maddeyle Yahudiler ve Faslılar Cebelitarık'tan yasaklandı. Fakat İngilizler bu maddeyi dikkate almayıp bu yasaklıları şehre kabul edip antlaşmayı çiğnemiş oldu.[2] 1727'de İspanya'nın düzenlediği Cebelitarık kuşatması başarısızlıkla sonuçlandı. 1729'da İngilizler ile Fas Sultanı'nın yaptığı anlaşmayla Sultan'a bağlı Yahudilere yasal olarak şehirde kalma izni verildi. Yahudilere Cebelitarık'ta kalıcı yerleşim izni 1749'da haham Isaac Nieto'nun Londra'dan gelip Cebelitarık Büyük Sinagogu olarak da bilinen Şaar Haşamayim cemaatini kurmasıyla verildi. Bu dönemde sivil halkın üçte birini oluşturan 600 Yahudi bulunmaktaydı.[3] İleriki yıllarda, halen Şabat ve bayramlarda Yahudilere hizmet veren üç sinagog daha kuruldu: 1781'de Nefutsot Yehuda ve Ets Hayim ve 1820'de Abudarham Sinagogu kuruldu. Zamanla artan Yahudi nüfusu en kalabalık nüfusuna 19. yüzyılın ortalarında ulaştı.

İspanya'nın düzenlediği kuşatmalara karşı ve Yarımada Savaşı'nda Yahudiler Cebelitarık'ı korumak için savaştı.

Yirminci yüzyıl ve bugün

II.Dünya Savaşı'nda Cebelitarık Müttefiklerce üs olarak kullanılınca Yahudilerin çoğu Birleşik Krallık'a göç etti. Kalmayı tercih eden az sayıdaki Yahudilerde ise dinden kopma görülmeye başlandı fakat bu durum haham Josef Pacifici'nin çabalarıyla düzeltildi. 1984'te Rabbi Ron Hassid cemaatin başına geçti; gelişinden bu yana hem Cebelitarık Yahudi cemaatlerinde hem de İspanya'nın Mellila ve Ceuta cemaatleri üzerinde olumlu etkisi oldu.

Bazı Cebelitarık Yahudileri 20. yüzyılda hükûmette önemli görevler aldı; örneğin Sir Joshua Hassan iki kere Cebelitarık Hükûmet Başkanlığına seçildi. 1 Ağustos 2008'de Cebelitarık Valiliğine seçilen Solomon Levy de bunlardan biridir. Şehirde beş Kaşer enstitü, bir Yahudi ilkokulu ve iki Yahudi ortaokulu bulunmaktadır. 2004'teki 300. yıl şenliklerinde Büyük Sinagog'da "God Save the Queen" ulusal marşı İbranice söylenmiştir.[4][5]

Tarihi demografi

1753'te yapılan ilk nüfus sayımında 1800 kişilik nüfusun 575'ini Yahudiler oluşturmaktaydı.[6] Bu sayı 1777'de 863'e çıkmış ve 1787'de 776'ya düşmüştür. 1830'da ise 17,000 nüfuslu Cebelitarık'ta 1300 "yerli" ve 600 mülteci Yahudi bulunmaktaydı.[6] 1878'de Yahudi nüfusu 1533 kişiyle doruğa ulaştı. 2001'de bölgedeki 584 Yahudiden (genel nüfusun %2'si) 500'e yakını kendisini "Cebelitarıklı" olarak görürken geri kalanları "diğer İngilizler", Faslı ve İspanyol kökenli olduğunu belirtmiştir. Cebelitarık Yahudilerinin çoğunluğu Sefarad olmakla birlikte İngiliz Yahudileri de bulunmaktadır.

Dil

Yahudi cemaatinde başlıca konuşulan diller İngilizce, İspanyolca, Ladino (Sefaradlar tarafından) ve Arapça (Fas kökenliler)'dır. Cebelitarık'ta çoğunluğun konuştuğu dil olan Llanito'da Yahudi etkileri bulunmaktadır. Yaklaşık 500 adet İbranice kökenli kelime bulunur. Ceuta, Melilla ve Kuzey Faslı Sefarad cemaatlerinde Haketia konuşulur.

Kaynakça

  1. ^ Gibraltar rocks to Hebrew 'God Save the Queen' 30 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Daily Telegraph, 13 Aralık, 2004
  2. ^ Hills, George (1974). Rock of Contention. A History of Gibraltar. Londra: Robert Hale. s. 262. ISBN 0-7091-4352-4. 
  3. ^ Jewish Encyclopedia
  4. ^ "Jews Thriving on Peace of the Rock ," by Hilary Leila Krieger, Jerusalem Post, 2005-12-02 [1] 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  5. ^ "Gibraltar Jews feature a mix of ultra-Orthodoxy and modernism ," By Adi Schwartz, Haaretz, 27/09/2007 [2] 2 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. ^ a b Hills, George (1974). Rock of Contention. A History of Gibraltar. Londra: Robert Hale. s. 288. ISBN 0-7091-4352-4. 
  • Haller, Dieter. Place and Ethnicity in Two Merchant Diasporas: a Comparison of the Sindhis and the Jews of Gibraltar. GLOBAL NETWORKS: a journal of transnational affairs 2003, Vol 3. No 1: 75-96

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Cebelitarık</span> Birleşik Krallıka bağlı denizaşırı toprak

Cebelitarık, Akdeniz'den Atlantik Okyanusu'na geçişin yakınında, İber Yarımadası'nın güney ucunda, Cebelitarık Körfezi'nde bulunan bir Britanya Denizaşırı Bölgesi ve şehirdir. 6.8 km² bir alana sahiptir ve kuzeyde İspanya ile sınır komşusudur. Cebelitarık'ın peyzajı, eteklerinde yaklaşık 34.003 kişinin yaşadığı, yoğun nüfuslu bir kasabanın bulunduğu "Cebelitarık Kayası" tarafından domine edilmektedir ve bu nüfusun büyük çoğunluğu Cebelitarıklıdır.

<span class="mw-page-title-main">Haketia</span>

Haketia nesli tehlika altında olan Yahudi-Fas Romen dilidir; Djudeo Spañol veya Ladino Occidental olarak da bilinir. Fas'ın Kuzeydoğusundaki Tetuan, Tanca ve İspanyol kasabaları olan Ceuta ve Melilla'da konuşulurdu.

<span class="mw-page-title-main">İtalya Yahudileri</span>

İtalya Yahudileri genel anlamda İtalya'da yaşayan Yahudilere daha özele inildiğinde ise Roma İmparatorluğu'ndan bu yana bölgede varlığını sürdüren Sefarad ve Aşkenaz olmayan Yahudilere denir.

<span class="mw-page-title-main">Bahreyn'deki Yahudilerin tarihi</span>

Bahreyn Yahudileri dünyanın en küçük Yahudi cemaatlerinden biridir. Bir zamanlar nüfusu 1500'e kadar ulaşan cemaatte bugün geriye elliden az üye, bir sinagog ve bir de küçük mezarlık kalmıştır.

Yahudilerin Arnavutluk'taki tarihi 1300 yıl öncesine dayanır. Arnavutluk Yahudileri ağırlıklı olarak Sefarad olmakla birlikte modern zamanlarda toplam ülke nüfusuna olan yüzdesi çok düşüktür. Arnavutluk, II. Dünya Savaşı'nda Yahudi nüfusu artan ender Avrupa ülkelerindendir. Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti'nin Komünist diktatörü Enver Hoca aralarında Yahudiliğin de bulunduğu bütün dinleri yasaklayıp devlet ateizmini yürürlüğe soktu. Komünizm sonrası bu politikalar kaldırılıp ibadet serbestliği getirildi fakat Yahudilerin çoğunun İsrail'e göç etmesiyle Arnavutluk'taki Yahudi nüfusu azaldı.

Küba'daki Yahudilerin tarihi, Küba'da yaşayan Yahudi kökenli topluluk. Bazı Yahudi asıllı Kübalılar atalarını, İspanyol Engizisyonundan kaçan Marrano'lara kadar dayandırırlar. 20. yüzyılının başında Küba'ya önemli ölçüde bir Yahudi göçü gerçekleşti. Birçok Kübalı gibi ülkedeki Yahudilerin çoğu da Fidel Castro başa geçince Amerika Birleşik Devletleri'ne kaçtı ve Güney Florida'da büyük bir cemaat oluşturdular. Modern Küba'da Yahudiler ve Lübnanlılar gibi Orta Doğu kökenli halklar bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Dominik Cumhuriyeti'ndeki Yahudilerin tarihi</span>

Hispanyola'ya yerleştiği bilinen ilk Yahudiler İspanya Yahudileriydi. Kristof Kolomb adayı 1492'de keşfettiği zaman yerleşmişlerdi. Yüzyıllar boyunca Yahudilere ev sahipliği yapan İspanya'da antisemitizm ve engizisyonlar başlayınca Yahudiler ülkeden kaçtı. Elhamra Kararnamesinin yürürlüğe girdiği gün Kolomb ve tayfası İspanya'dan yola çıktı. Mürettebatta en az beş Yahudi vardı; bunlar tercüman Luis de Torres, cerrah Marco, doktor Bernal, Alonzo de la Calle ve Gabriel Sanchez'di. Luis de Torres Hispanyola adasına ayak basan ilk kişiydi. Ardından ada Fransızlar ve İspanyollar arasında ikiye bölündü ve Yahudiler sonra da Dominik Cumhuriyeti olacak olan İspanyol tarafında kaldılar. Diğer ülkelerden de Sefaradlar gelmeye başladı. 19. yüzyılda Kurasao Yahudileri de Hispanyola'ya vardı fakat güçlü bir cemaat oluşturmadı. Çoğu Yahudi kimliklerini saklayıp geleneklerini icra etmedi. Bu Yahudilerin soyundan gelenler arasında Dominik Cumhurbaşkanı Francisco Henriquez y Carvajal ve oğlu Pedro Henriques Ureña da bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Cebelitarık Büyük Sinagogu</span>

Cebelitarık Büyük Sinagogu veya Şaar Haşamayim Britanya'ya bağlı Cebelitarık'ta bulunur. Yahudilerin 1492'de İspanya'dan ve 1497'de Portekiz'den sürülmesinden sonra İber Yarımadası'nda icraata geçen ilk sinagogdur.

Yahudilerin Hong Kong'daki varlığı 19.yy'ın ortalarından beri sürmektedir. Hong Kong'un finansal merkez olması sebebiyle maddi sebepler için geçici olarak gelen Yahudilerin cemaatinde ABD, İsrail ve Avrupa ülkelerinden Yahudiler bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Hindistan'daki Yahudilerin tarihi</span> Hindistanda bulunan dini bir azınlık

Hindistan Yahudileri Hindistan'da bulunan dini bir azınlıktır. Yahudiliğin, Hindistan'a giren ilk gayri-Dharma dinlerden olduğu tarihte kayıtlıdır. Antik çağlardaki cemaatler kültürel asimilasyona uğramıştır. Her Yahudi cemaati, Yehuda Krallığı ve Kayıp On Kabile gibi farklı kökenlerden geldiği için ülkedeki Yahudi sayısını kestirmek zordur. Toplam Yahudi nüfusunun yarısı Manipur ve Mizoram'da, çeyreği de Mumbai'de yaşamaktadır. Dünyadaki birçok ülkenin aksine Hintlerin kontrolündeki Hindistan'da antisemitizm olayları görülmemiştir. Bölgede görülen tek antisemitik olaylar, Portekiz'in Goa'yı işgal edip engizisyonları başlattığı dönemdir. Yahudiler Malabar kıyılarındaki Kodungallur'a yerleşip 1524'e kadar barış içinde ticaretle uğraştılar. Hem İngiliz hakimiyetinden önce hem de sonra Yahudiler Hint prensleri altında, hükûmette, orduda ve endüstride önemli mevkilere geldiler.

Malta'daki Yahudilerin tarihi MÖ 1500'lere dayanır. Her ne kadar nüfusları hiçbir zaman 1000'i geçmediyse de mevcudiyetleri İsrailoğulları'ndan Zebulun ve Aşer kabilelerin deniz yolculuklarına başlamasına kadar uzanır. Günümüz Malta Yahudilerinin çoğu Sefarad olmasına rağmen Aşkenaz dua kitapları kullanılmaktadır.

Meksika Yahudileri ülkede engizisyonlardan beri yaşamaktadır. Çoğu Meksika şehrinde olmak üzere cemaatin 50,000 üyesi vardır. Diğer Yahudiler Jalisco eyaletinin Guadalajara ve çevre şehirlerinde ve Monterrey, Veracruz, Culiacán ve Tijuana'da yaşamaktadır.

Pakistan Yahudileri Pakistan'ın küçük bir dini azınlığını oluşturmaktadır. Çeşitli hesaplamalar 20. yüzyılın başlarında Karaçi'de yaklaşık 2500 Yahudinin, Peşaver'de küçük bir Yahudi cemaatinin ve diğer şehir merkezlerinde sayısı bilinmeyen Yahudilerin olduğunu gösterir. Bu iki şehirde de birer sinagog bulunmaktaydı, raporlara göre Peşaver'deki sinagog hala aktiftir. Diğer hesaplamalara göre Orta Asya, İran ve Afganistan'dan gelen Yahudilerle bu nüfus daha fazladır.

<span class="mw-page-title-main">Lübnan'daki Yahudilerin tarihi</span>

Lübnan Yahudileri geleneksel olarak bir Mizrahi cemaati olup genelde Lübnan'ın Beyrut şehrinde veya çevresinde yaşayan veya yaşamış olan Yahudilerdir. Cemaatin hemen hemen hepsi İsrail, Fransa ve Kuzey Amerika'ya göç etmiştir. Ülkede bugün 20 ila 40 arası Yahudi kalmıştır. Lübnan Yahudileri toplumla sıkıca entegre oldukları ve vatanlarını terk etme hissi duymadıkları için Lübnan'ın 1958'de yaşadığı iç savaşta dahi büyük oranda dış göç olmamıştır. Fakat, 1975'teki Lübnan İç Savaşı ve 1982'deki İsrail'in Lübnan'a girme harekâtıyla dış göçler hızlanmıştır.

Barbados'taki Yahudilerin tarihi, 1654'te Flemenk Brezilya'dan gelen Sefarad mültecilerin adaya gelmesiyle başlayıp bugüne kadar devam etmektedir. Yahudi mülteciler beraberinde şekerkamışı ve kahve üretim ve tarım bilgilerini beraberinde getirdi; bu uzmanlıkla Barbados şeker üreticiliğinde ön plana çıktı.

<span class="mw-page-title-main">Kripto-Yahudilik</span>

Kripto-Yahudilik veya Gizli Yahudilik, gizlice Yahudiliği uygulamak fakat topluma karşı farklı bir dini uyguluyormuş gibi görünmektir; bu dinin takipçilerine, "gizli" anlamına gelen Yunanca κρυπτός (kriptos) sözcükten gelir "kripto Yahudiler" denir. Kripto Yahudi terimi atalarının bazı Yahudi geleneklerini takip eden fakat genelde Katoliklik gibi farklı bir dinden gözükenlere de denir. Bu fenomen Orta Çağ'da Yahudilerin 1492'de İspanya'dan kovulmasıyla başladı.

Latin Amerika'daki Yahudilerin tarihi, bazı bakış açılarına göre Christopher Columbus'un İspanya'dan yola çıkıp Atlantik Okyanusu'nu geçtiği tarih olan 3 Ağustos 1492'de başlar. Onun yola çıktığı tarih, Katolik Monarklar olan I. Isabel ve II. Fernando'nun İspanya'daki Yahudilere ya Katolisizm'e geçmelerini ya da ülkeyi terk etmelerini emreden bildirgeyi yayınladığı tarihe denk gelir.

Musta'arabi Yahudiler, bugün Mizrahi olarak adlandırılan Arapça konuşan Yahudilere denir. Bu Yahudiler, 1492'de İspanya'dan kovulan Ladino konuşan Yahudilerin dindaşları olan Musta'arabilerin yanına varmasından önce, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'daki geniş Arap Dünyası'nda yaşadılar.

Suriye'deki Yahudileri, ilk çağlardan beri Suriye'de yaşayan Yahudiler ile 1492'de İspanya'dan kovulan Sefaradlar oluşturur. Halep, Şam ve Kamışlı'da asırlar boyunca büyük Yahudi cemaatleri var olmuştur. 20. yüzyılın başlarında Suriye Yahudilerinin büyük bir yüzdesi ABD, Orta ve Güney Amerika ve İsrail'e göç etti. Bugün Suriye'de çok az Yahudi yaşamaktadır. Suriye Yahudilerinin oluşturduğu en büyük cemaat 75.000 kişilik nüfusuyla Brooklyn, New York'tadır.

Llanito veya Yanito İngilizceden ve Ligurian gibi diğer dillerden sözcüklerle yoğun bir şekilde bağlanmış bir Endülüs İspanyolcası biçimidir; Britanya Denizaşırı Toprağı olan Cebelitarık'ta konuşulmaktadır. Yaygın olarak Endülüs İspanyolcası ile İngiliz İngilizcesi arasındaki büyük miktarda dil değişimi ve diğer Akdeniz dilleri ile lehçelerinden İngilizcelerin ve alıntıların kullanılmasıyla belirginleşir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.