Carpinus betulus

Carpinus betulus
Korunma durumu
Asgari endişe altında (IUCN 3.1)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Şube: Tracheophyta Sınıf: Magnoliopsida Takım: Fagales Familya: Betulaceae Cins: Carpinus Tür: C. betulus
İkili adlandırma
Carpinus betulus L., Sp. Pl.: 998 (1753). Vikitür'de Carpinus betulus ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur. Wikimedia Commons'ta Carpinus betulus ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Dağılımı

Adi gürgen (Carpinus betulus), huşgiller (Betulaceae) familyasından kerestesi değerli bir orman ağacı türü.

Dağılımı Avrupa'yı (İber Yarımadası hariç), Orta Avrupa'yı, İngiltere'nin güneyine ve İsveç'in güneyine kadar uzanan geniş bir yelpazeye sahiptir. Doğuya doğru Karadeniz üzerinden Kafkasya'ya ve kuzey İran'a ulaşır. Rakım dağılımı deniz seviyesinden Orta Avrupa'da 700 m, Batı Alplerde 1000 m ve İran'da 1800 m arasında değişmektedir.^[1]

Oldukça yavaş büyüyen ve yoğun dallı bir ağaç, gençken konik, daha sonra oval veya yuvarlak büyüyen bir ağaç. Ergin ağaçlar 10 m genişliğe ve 15–20 m yüksekliğe ulaşır. Ağaç yaşlandıkça dallar sarkmaya başlar. Genç dallar gri-kahverengidir: yaşlı dallar ve gövde koyu gri ve dikkat çekici derecede pürüzsüzdür. Yapraklar ilkbaharda taze yeşil bir renktir. Yaprağın keskin bir çift tırtıklı kenarı vardır ve yaprağın üst kısmı bir noktaya doğru incelir. Sonbaharda yapraklar rengi altın sarısına döner. Gürgen yıllık olarak budanırsa, kuru kahverengi yapraklar genellikle kışa kadar ağaçta kalır. Küçük fındıklar dekoratif ayrı meyve kümelerine asılır. Kök büyümesi yüzeye nispeten yakındır. Çürümüş yapraklar iyi toprak iyileştiricilerdir. Bir gürgen kolayca 200 yaşına ulaşabilir. Carpinus betulus'a yeterli yer verilirse daha sonraki yaşlarda yirmi metre yüksekliğe kadar geniş bir taç oluşturur.^[2]

Kuru toprakta ve nemli toprakta yetişebilir, kısa süreli su baskınlarına, dona ve rüzgara dayanıklıdır. Toprakla ilgili çok az talepte bulunur, tınlı toprakları tercih eder. insanlar, (iri) evcil hayvanlar ve çiftlik hayvanlarında genellikle toksik etkisi yoktur. Bulvarlar ve geniş caddeler, parklar, meydanlar, mezarlıklar, endüstri alanı, büyük bahçeler ve ağaç çitlerinde dikimleri yapılır.^[2] Adi gürgen, ovalarda, tepelerde ve alçak dağ kuşağında meydana gelen, ılıman iklimlerin tipik bir mezofili türüdür. Yüksek yaz sıcaklıkları güneydeki dağılımını sınırlarken, çok dayanıklı bir türdür ve hatta don oyuklarında bulunur. Islak ağır kilden hafif kuru kumlu topraklara kadar tolere edebilmesine rağmen, asitliden kalkerliye kadar derin nemli ve iyi drene edilmiş toprakları tercih eder. Kısmi güneşli koşullarda yetişir ve aynı zamanda, kayın ağacından biraz daha az olmasına rağmen, Avrupa'daki birkaç güçlü gölgeye toleranslı yerli ağaçtan biridir. Bu nedenle bu tür hem ikincil bir tür hem de alt ağaç olarak rol oynayabileceği gibi, büyümesiyle verimliliği artan çıplak ve bozuk topraklarda kolonici olarak da rol oynayabilir. Karışık ormanlarda tehlikeli bir istilacı olabilir, meşe, dişbudak (Fraxinus excelsior) veya sarıçam (Pinus sylvestris) gibi değerli kereste türlerinden daha iyi ve daha hızlı yenilenir.^[1]

Adi gürgen, çoğunlukla yaprak döken meşelerin (Quercus robur, Quercus petraea) hakim olduğu karışık meşcerelerde yetişerek meşe-gürgen orman toplulukları oluşturur. Bu bitki örtüsü, tipik olarak Avrupa dişbudağı (Fraxinus excelsior), küçük yapraklı ıhlamur (Tilia cordata), yabani kiraz (Prunus avium), ova akçaağacı (Acer campestre), adi fındık (Corylus avellana) ile verimli topraklardaki klasik Avrupa ılıman ormanını temsil eder. Gürgen, kayın ormanlarında da (Fagus sylvatica) bulunabilir, saf meşcereler daha nadirdir.^[1]

Yaygın bir türdür. Bu türü etkileyen herhangi bir geniş çaplı tehdit bildirilmemiştir. IUCN Kırmızı Listesinde bu nedenle Asgari Endişe olarak değerlendirilir. Bu tür Avrupa, Kuzey Anadolu, Kafkaslar ve Rusya'da bulunur. Geniş bir alanda doğallaşmıştır. Dağılımının çoğunda yaygın bir türdür. İspanyol vasküler florasının Kırmızı Listesi'nde Hassas (D1+2) olarak listelenmiştir, ancak yalnızca yerel olarak nadir olduğu düşünülmektedir. Danimarka, Lüksemburg, İsviçre ve Büyük Britanya'da En Az Endişe Veren olarak listelenmiştir. Batı Asya'da Quercus iberica ile geniş yapraklı ormanlara hakimdir (1.000-1.200 m'ye kadar). Dağılımında yaygın bir tür olması nedeniyle, popülasyon sayılarına ilişkin kesin veriler yoktur. Geniş yapraklı yaprak döken ormanlarda (Quercus-Fagus) veya karışık ormanlarda (Abies-Picea-Fagus) veya bazen düz yerlerde saf meşcereler oluşturarak bulunur. Tür, hayvanlar tarafından çiğnendiğinde kabuk hasarına karşı dirençlidir, dış yüzeyi tamamen kaldırıldığında bile, maruz kalan kambiyum genellikle tamamen iyileşir. Tohumların çoğu hayvanlar ve kuşlar tarafından alındığı için rejenerasyon yavaş bir süreçtir ve tohumların çimlenmesi iki ila üç yıl sürebilir. Odunu ağır ve çok serttir ve aletler ve bina yapımında kullanılır ve geleneksel olarak öküz boyundurukları, doğrama tahtaları ve ağır kirişler için kullanılırdı. Aynı zamanda sıcak ve yavaş yanar, bu da onu çok uygun bir odun yapar; neredeyse kömüre eşit bir kalorifik değere sahiptir. Bu tür bir süs ağacı olarak yetiştirilir ve budamaya iyi dayandığı ve yoğun bitki örtüsüne sahip olduğu için, çit ve budamacılık için çokça kullanılmıştır; birkaç çeşit mevcuttur. Bu tür için şu anda yürürlükte olan veya şu anda gerekli olan bilinen bir koruma eylemi yoktur.^[3]

Kayıtlı salgınların olmaması nedeniyle, adi gürgen üzerindeki belirli hastalıklar ve zararlılar kapsamlı bir şekilde çalışılmamıştır. Adi gürgen yakındaki daha değerli ağaçların yanında duyarlı bir konukçu olabileceğinden, kansere neden olan Nectria cinsinin veya Armillaria cinsinin kök çürümesine neden olan genel mantar enfeksiyonları bildirilmiştir. Carpinus cinsindeki diğer türler gibi, Lymantria dispar tarafından saldırıya uğrayabilir. Aynı zamanda Thaumetopoea processionea için duyarlı bir konakçıdır.^[1]

Adi gürgen odunu beyaz, yoğun, çok sert ve sağlamdır. Aslında gürgen adı, sertliğine atıfta bulunularak 'boynuz ağacı' anlamına gelir. Bununla birlikte, ağaçlar düzensiz bir şekle sahip olma eğilimindedir. Odunun çapraz taneleri vardır ve bu nedenle işlenmesi zordur. Esnek değildir ve kurutma işlemi sırasında büyük ölçüde küçülür. Bu sebeplerden dolayı gürgen ticari açıdan düşük ilgi görmüştür ve hiçbir zaman endüstriyel olarak yetiştirilmemiştir. Geçmişte metallerin kıt ve pahalı olduğu dönemlerde daha çok alet sapları, değirmen çarkları, tarım aletleri, ahşap perçinler vb. gibi aşınmaya karşı direnç gerektiren küçük parçaların yapımında kullanılırdı. Daha yakın zamanlarda döşeme, bilardo ipuçları, bagetler ve piyano mekanizmaları için ve bazen de akçaağaç alternatifi olarak kullanılmaktadır. Odun yavaş yandığından yüksek kalorifik değere sahiptir, bu da onu mükemmel bir yakacak odun ve odun kömürü yapar. Kök emicilerden yenilenebilme özelliğinden dolayı, meşelerin yanında karışık baltalıklarda yetiştirilebilir ve epikormik dalların üretilmesini sınırlandırır. Budama yapıldığında bile iyi tepki verir, bu da onu iyi bir çit ve yem ağacı yapar. Adi gürgen ayrıca toprağın erozyon ve heyelanlardan korunması için çıplak eğimli alanlarda ağaçlandırma plantasyonlarında meşe ile dikilir ve gerektiğinde çalı olarak muhafaza edilir. Süs amaçlı farklı çeşitleri mevcuttur; daha sık kullanılanlardan biri, normal balon şeklinde bir taç ile 'Fastigicata', daha nadir olarak, yoğun gözyaşı şeklinde 'Columnaris' veya küçük ve derin loblu yaprakları olan 'Incisa'dır. Kent parklarında, bahçelerde ve yol kenarlarında, yerel olarak daha zengin topraklarda bol miktarda bulunabilirler.^[1]