Câmiu't-Tevârîh

Câmiu't-Tevârîh (Arapça: جامع التواريخ; ǧāmiu't-tawārīḫ), Mahmud Gazan'dan, Moğollar ve onların hanedanlığını, sonraları Âdem'den Reşîdüddîn Hemedanî’nin yaşadığı döneme kadar olan tüm tarihi kayıtları içeren bir kitaptır.

Camiü't-Tevârîh'in yazarı olarak bilinen Reșîdüddîn Fazlullah Hemedanî (1247 – 1318) Yahudi asıllı hekim, yazar, tarihçi ve İlhanlıların Farslı bir veziridir. Ancak Reșîdüddîn Fazlullah Hemedanî bu yazmanın doğrudan yazarı değil, yazım sürecini yöneten kişidir. İlhanlı hükümdarı Gazan Han, Reșîdüddîn Fazlullah Hemedanî'ye Tebriz yakınlarında Rab-ı Reşidi adlı bir mahalle kurdurmasını emreder. Kayıtlarda mahalle içinde yirmi dört kervansaray, bin beş yüz dükkân ve otuz bin konutun yanında hamam, darphane, boya ve kâğıt atölyeleri gibi bilim ve sanat faaliyetleri için gerekli ihtiyaçları karşılayacak birimlerin de yapıldığı bilinmektedir.^[1]

Rab-ı Reşidi'nin kurulmasından sonra Gazan Han'ın emri ile hazırlanan Câmiu't-Tevârîh tarafsız ve modern anlamda ilk dünya tarihi eseri olarak kabul edilmektedir.^[2][2] Eser ilk olarak Moğol tarihi olarak düşünülsede sonradan esere dünya tarihi ve coğrafya kitabı da ilave edilmiştir. Câmiu't-Tevârîh'in yazımına Gazan Han'ın ölümünden sonra yerine gelen Sultan Olcaytu'da destek olmuştur. Câmiu't-Tevârîh'in tarafsız bir eser olmasındaki en önemli etken iki Çinli, bir Budist rahip, bir moğol ve bir Hristiyan papazdan oluşan bir komite tarafından hazırlanmasıdır.^[3]

Cami’üt-Tevarih, dört farklı ana bölümden oluşur:

Ta'rikh-i Gazani, en kapsamlı birinci bölüm,

• Moğol ve Türk boyları: Onların tarihi, soy ağaçları ve destanları
• Cengiz Han'dan Mahmud Gazan'nın ölümüne kadar dönemin Moğol tarihini içerir.

• 1310 yılına kadar Olcaytu (Muhammed Hudabende) saltanat dönemi tarihi
• Avrasya'daki Moğol olmayan ırklar:
  • Âdem ve oğulları
  • İslam öncesi Pers hükümdarları
  • Muhammed ve Halifeler
  • Fars'da İslami hanedanlıklar (Gazneliler, Harezm şahları, İsmailler)
  • Türkler,
  • Çinliler,
  • Yahudiler,
  • Frenkler,
  • Hintler gibi konuları içerir.

Kitabın ikinci cildinde yer alan "Tarih-i Oğuzân ve Türkân" adlı bölümüne dayanılarak Zeki Velidi Togan tarafından "Oğuz Destanı" adıyla yayımlanmıştır. Reșìdeʿd-dìn Fazlullāh, bu eserinde Uygurca Oğuz Kağan'dan istifade etmemiştir. Reșìdeʿd-dìn kendisine yazılı olarak verilen Tarih-i Oğuzan'ı değiştirmemiş, yalnızca Kur’an'dan ayetler, bazı tarihi kayıtlar, İran edebiyatından ve Şehnâme'den şiirlerle süslemiştir. Kendisince bilinen bazı isimlere ekler yapmaktan hoşlanmıştır. Destanın eski zamanlara ait kısımlarında Orta Asya'nın Çin ile münasebetleri derin bir bilgiye dayandırılmıştır. Bu bir kitaptan alınmamış, halkın hatırında yaşayan rivayetlerden çıkarılmış olabilir. İnal Yabgu zamanından önceki hanlara ait kısmının ravilerin hafızasından ziyade, rivayetlere dayandığını gösteren izler vardır. Oğuz Kağan'nın seferleri arasında en dikkat çekeni Ön Asya (İran, Mezopotamya) seferidir.

Peygamberler tarihininde olduğu ikinci bölümde Muhammed'in hayatından minyatürlenmiş olan on sahne bulunmaktadır. Edinburgh Üniversitesi Kütüphanesi (Or. Ms. 20) ve Khalili Koleksiyonu'ndaki (MSS. 727) nüshalarda bulunan bu tasvirler; Miraç, Hacer'ül Esved'in Kabe'deki yerine yerleştirilmesi, Muhammed'in Bedir Savaşından önce ailesi ile görüşmesi, Muhammed'in Rahip Bahira ile karşılaşması, Muhammed'in Kaynuka kabilesine karşı Hamza ve Müslümanlara önderlik etmesi, Muhammed ve Ebubekir'in Medine'ye hicreti, Muhammed'e Peygamberliğin Tebliğ Edilişi, Beni Nadir Kabilesi Kuşatması ve Muhammed'in Doğumudur. Resimli bir ikonografik geleneğin gelişmediği İslam sanatında Muhammed'e Peygamberliğin Tebliğ Edilişi, Beni Nadir Kabilesi Kuşatması ve Muhammed'in Doğumu konulu sahnelerde Bizans resim sanatının etkilerinin görülmesi oldukça dikkat çekicidir. Resim-metin ilişkisi dışında resimlenen bu sahnelerde eserin yazımında yer alan komitede ki Hristiyan papazların etkisi olduğu düşünülmektedir.^[4]

Shu'ab-i panjganah (MS 2937) ismindeki Arap, Yahudi, Moğol, Frenk ve Çinlilerin soyağacı içerikli el yazması kitabı İstanbul'da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunmakta ve şimdiye kadar hiç yayınlanmamıştır.

Suwar al-akalim, bir coğrafi incelemedir. O bilinen el yazması günümüze kadar ulaşamamıştır.

İki bölüme ayrılmış, birisi Edinburgh Üniversitesi'nde (151 sayfa) ve ikincisi Profesör Nasser Davud Halili derlemelerinde (59 sayfa) bulunan eşzamanda yazılmış iki farklı baskı Arapça el yazmaları bulunur.

Edinburgh'daki bölüm, 41.5 × 34.2 santimetre ölçüsünde, sayfa başına 35 satırı kapsar ve Nesih (Arapça: نسخ, nasakha, naskh) el yazısı ile yazılıdır.

İki adet Farsça kopyaları İstanbul'da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde saklanmaktadır.

• Ms. H 1653, 1314 tarihli Büyük Timur İmparatorluğu Sultan Şahruh daha geç dönemin toplamalarını kapsar.
• Ms. H 1654, 1317 tarihli, 118 resimli, 21 sayfalık Çin imparatorları betimlemesini içerir. Herhalde Reșìdeʿd-dìn Fazlullāh için kopyelenmiş olacaktır.

• S. Blair, A compendium of chronicles : Rashid al-Din’s illustrated history of the world, 1995, 2006 ISBN 1-874780-65-X (İngilizce)
• S. Blair and J. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250 – 1800, Yale University Press, 1994 ISBN 0-300-05888-8 (İngilizce)
• O. Grabar, Mostly Miniatures: An Introduction to Persian Painting, Princeton University Press, 2000 ISBN 0-691-04941-6 (İngilizce)
• B. Gray, Persian painting, Macmillan Publishers, 1978 ISBN 0-333-22374-8 (İngilizce)
• B. Gray, The 'World history' of Rashid al-Din: A study of the Royal Asiatic Society manuscript, Faber, 1978 ISBN 0-571-10918-7 (İngilizce)
• D. T. Rice, Basil Gray (ed.), The illustrations to the “World History” of Rashid al-Din, Edinburgh University Press, 1976 ISBN 0-85224-271-9 (İngilizce)
• A.Z.V. Togan, The composition of the history of the Mongols by Rashid al-din, Central Asiatic Journal, 1962, pp 60 – 72. (İngilizce)
• O. G. Özgüdenli, "Bir İlhanlı Şehir Modeli: Rab‘-i Reşîdî'de Meslekler, Görevliler ve Ücretler", Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, İstanbul, 2003, 105-126.
• R. Şeşen, “Câmiu’t-Tevârîh”. TDV İslam Ansiklopedisi 7, İstanbul, 1993, 132-134.
• G. İnal, Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar), Ankara, 1976.
• M. Çetinaslan & A. C. Özçelik, "Câmiu’t-Tevârîh Yazmalarındaki Hz. Muhammed Konulu Minyatürlerin Bizans Resim Sanatındaki Kökenleri", Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 6, 2021, 21-43.

• Paul Lunde ve Rosalind Mazzawi, A History of the World7 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Saudi Aramco World, Ocak 1981 (İngilizce)
• Folios from the Jami' al-tavarikh26 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Timeline of Art History, Metropolitan Museum of Art (İngilizce)
• Türk Tarihinin Ana Kaynaklarından Cemiüttevarih, Ord.Prof. M. Şemseddin Günaltay24 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Wikimedia Commons'ta Câmiu't-Tevârîh ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.