Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu

Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu, 1946 yılında Bursa'da kurulmuş bir sivil toplum örgütü.

Bursa'daki tarihsel yapıların korunması, onarılması ve yaşatılması amacıyla Kazım Baykal öncülüğünde kuruldu. Kuruluşundan çok kısa bir süre sonra “kamu yararına çalışan dernek” statüsü kazanarak faaliyetleri devlet tarafından desteklendi. Koza Han ve Mescidi'nin onarılması, Mevlid yazarı Süleyman Çelebi'nin türbesinin inşaatı, kurumun yaptığı önemli işlerdendir.

Bursa şehri,1855 Bursa Depremi'nden sonra harabe haline gelmiş, neredeyse bütün tarihî camileri hasar görmüş; deprem sonrasında yapılan onarımlarla diriltilmişti. Ancak ardı ardına gerçekleşen savaşlar (Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı) ve bakımsızlıktan ötürü camilerin birçoğu tekrar harap hale geldi.

Derneğin kurulduğu dönemde Türkiye'nin çeşitli kentlerinde "Eski Eserleri Sevenler" adı taşıyan kurum ve dernekler mevcuttu.^[1] Bursa'da da harap durumdaki tarihi yapıları onarıp korumak üzere Tarihi Sevenler Kurumu adlı bir kurum kurulmuş olsa da ilk kongresini yapamadan dağılmıştır.^[2] 1945 yılında Bursa Erkek Lisesi'ne felsefe öğretmeni olarak atanan Kazım Baykal, müze müdür yardımcısı Vecdi Kalyoncuoğlu'nun teklifi üzerine yeni bir dernek kurmak üzere girişimde bulundu. Yeni dernek, Bursa Eski Eserleri Sevenler adıyla kurulmuştur.

1946 yılında Bursa Erkek Lisesi felsefe öğretmeni Kazım Baykal ile o dönemde Bursa Müzesi müdür muavini olan Vecdi Kalyoncuoğlu'nun girişimi ile kuruldu. Derneğin ilk genel kurulu 26 Şubat 1946 günü Bursa Halkevi Salonu'nda gerçekleşti.^[3]

Dernek tüzüğü 25 Ocak 946 tarihinde Ant gazetesinde ilan edildi ve faaliyetlerine başladı.^[4] Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumunun tüzükte yer alan adresi Bursa Müzesi idi ancak ilk yıllarında dernek toplantılarını üyelerinden Rıza İlova'nın Koza Han'daki yazıhanesinde yapmıştır.^[5]

Kurum, kısa sürede Bursa'daki çok sayıda tarihî yapının onarım görmesini ya da restore edilmesini sağladı, çalışmalarıyla ilgili on altı broşür yayımladı. Koza Han ve Mescidi'nin onarılması ile ilgili broşürün önsözünde, kurumun "şehirdeki çeşitli nedenler yıkıma uğrayan tarihi anıtları yok etmekten kurtarmayı amaçladığı belirtilmiş,"Büyük anıtların onarımı Bursalılarla beraber devletin işidir. Küçüklerin korunması sırf biz Bursalıların gayretine muhtaçtır.” ifadesine yer verilmiştir.

Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurulu'nun, ilk çalışması Zağferanlık Mahallesi'ndeki Bekir Dede Türbesi ile Karamazak Mahallesi’ndeki Kara Abdürrezzak Türbesi'nin onarımı idi. Ardından II. Dünya Savaşı nedeniyle ibadete kapanmış olan ve askeri depo olarak kullanılmakta olan Şehadet Camii ile Abdal Camisi'ni temizleyerek ibadete açtı. Demirtaş ile Hoca Alizade camilerinin hazirelerini düzenledi. 1947'de Bakanlar Kurulu kararı ile kamu yararına çalışam dernek (o zamanki ifade ile: "Menfaii Umumiyeye hadim cemiyet”) statüsü kazandı.

Kale içindeki 15. yüzyıla tarihlenen ve Bursa'nın en küçük mescidi olan^[6] İmaret-i İsa Bey Camii'nin yıkımdan kurtarılması, şehirdeki büyük çınar ağaçlarının anıt ağaç olarak tescillenmesi derneğin ilk yıllardaki faaliyetlerindendir. Yıldırım Bayezid döneminde yaşamış Timurtaş Paşa’nın, Çakır Hamam karşısında bulunan, marangoz ve konserve atölyeleri arasında kalmış mezarı düzenlenip bir açık türbe haline getirildi.^[7]

Derneğin, toplantılarını Koza Han'da bir yazıhanede yapmasının bir sonucu olarak Koza Han'daki kimi tüccarlar da üye olmuş ve hanın içinde bulunan ve 1855 Bursa depreminde kubbesi çökmüş mescidin onarılmasını talep etmişlerdi. Kurumu ilk ciddi çalışması, 1948'de Beyazıt Veli Mescidi adlı bu yapının tüccarların yardımı ile onarımı idi.^[5] Onarımdan sonra mescidin o dönemki hali, onarıma nasıl başlandığı, bu süreçte yaşananlar, oluşan fikir ayrılıkları, onarım için kimlerden, ne miktarda para tedarik edildiği, nerede ve ne kadar kullanıldığına dair tüm bilgileri ayrıntılarıyla anlatan bir kitapçık hazırlandı

Mevlid yazarı Süleyman Çelebi'nin türbesinin inşaatı, kurumun önemli işlerinden birisidir. Bu amaçla 1947 yılında valilikten izin alan kurum, gazetelerde duyuru yaptı ve “Süleyman Çelebi’nin türbesini nasıl görmek istersiniz" diye soran bir anket yaptı. Projeyi belirlemek için bir yarışma yapıldı. Yarışma jürisi mimar İbrahim Süzen ile mimar Nurettin Özsalam’ın ortak projelerini birinci seçti. İnşaat giderleri için valilik bir kampanya düzenledi. İktidar değişikliği sonucu aksayan çalışmalar, 1952'de sona geldi. Türbe 14 Aralık 1952'de açıldı.^[4]

Kurum, 1957 yılında surların içinde bulunan harap haldeki Darülkurra'yı onardı. Bu yapının kendisine tahsis edilmesinden sonra kurum merkezi olarak kullandı.^[1]

İlk yıllarda ikinci başkan olarak yönetim kurulunda görev alan Kazım Baykal, 1950'den başkan oldu ve 1993'te ölümüne kadar bu görevi sürdürdü. 1946-1993 yılları arasında Bursa’da 150’ye yakın anıt eserin restorasyonunu gerçekleştirildi. Kurum, daha sonra çalışmalarına ara verip durağan bir döneme girdi.

Kurumun 1996 yılına kadar onarımını yaptığı başlıca yapılar şunlardır:^[3]

1947'de Çınarlı Oteli’nin inşaatı nedeniye önündeki çınarın kesilmeye başlanması üzerine Kurum müteahhide dava açmı; henüz "Eski Eser Kanunu" ve “Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu”'nun bulunmadığı bu dönemde çınar, Asar-ı Atika tüzüğüne dayanarak mahkeme kararı ile kurtarılmıştır. Ardından Kurum, tarihî çınarlara"Tabii anıttır, kesilemez” levhaları koydu. Kurum'un korumaya aldığı diğer tarihi çınar ağaçları şunlardır:^[2]

• Geyikli Baba'nın diktiği Kavaklı Çınarı
• Koğukçınar semtinde bulunan Ulufeli Çınarı (Uluferli, Kovuk Çınar)
• Kestel ilçesindeki Babasultan Köyü'ndeki Geyikli Sultan türbesinin önündeki çınar

• Abdülkadir Keskin (vali muavini)
• Hilmi Erözden (öğretmen)
• Hulusi Köymen (avukat)
• Kâzım Baykal (felsefe öğretmeni)
• Ahmet Muhtar Aykut (öğretmen)
• Hüseyin Kocabaş (tüccar),
• Rıza İlova (tüccar)
• Necip Kartalkaya (emekli yarbay)
• Vecdi Kalyoncuoğlu (Bursa Müzesi müdür muavini)
• Neşet Köseoğlu (Bursa Müzesi müdürü)