Bulgaristan Türkleri
български турци Bŭlgarski Turtsi | |
|---|---|
 Batı Trakya Cumhuriyeti gönüllü askerleri, Kırcaali sokaklarında, 1913 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
| Kırcaali · Razgrad · Silistre · Eski Cuma · Şumnu · Hasköy | |
 Bulgaristan | 514.836 (2021 nüfus sayımı)[1] |
 Türkiye | 326.000 - 480.817[2][3] |
 Hollanda | 30.000[4][5] |
 KKTC | 2000 - 10.000[6][7] |
 Belçika | 2620[8] |
 İsveç | 300[9][10] |
| Diller | |
| Din | |
Bulgaristan Türkleri, soyları Osmanlı İmparatorluğu döneminden itibaren iskan politikası ile Balkanlar'a göç etmiş Türklerden[13] ve başka bir Türk kavmi olan Ön Bulgarlardan gelen, günümüzde Bulgaristan topraklarında yaşayan Türklerdir.[14] 2021 yılında[15] 514,836 Türk asıllı Bulgaristan vatandaşı vardır ve bu da onları ülkenin en büyük etnik azınlığı yapmaktadır. Bulgaristan Türkleri aynı zamanda Balkanlar'daki en büyük Türk nüfusunu oluşturmaktadır. Genel olarak güneydeki Kırcaali ilinde ve kuzeydoğudaki Şumnu, Silistre, Razgrad ve Eski Cuma illerinde yaşarlar.
Tarih
Bulgaristan'daki Türkler, Oğuzların ve Kıpçakların[16][17] soyundan gelmektedirler. Oğuz Türkleri, Anadolu üzerinden ve çoklukla Osmanlı devrinde o bölgeye geçen Türklerdir.[18] Kıpçak Türkleri ise bölgeye Proto-Bulgarlar olarak gelmiştir.[19]
Bulgaristan ile Osmanlı arasındaki gerilim 1900'lerden itibaren yükselerek artmış ve Birinci Balkan Harbinden sonra ırkçılık baş göstermeye başlamıştır. 1944 yılında Bulgar Komünist Partisinin iktidara gelmesinin ardından, 1951 yılında Türk azınlık üzerinde baskılar hayli artmıştır. 1956 yılında çıkarılan "Tek Millet Kararı (Edinna Natsiya)" ile Türk azınlığın Bulgar halkı ile entegrasyon sorunu olduğu ve bu entegrasyonun sağlanması amacıyla azınlıkların Bulgar isimlerini benimsemesi, Bulgar örf ve adetleri ile yaşaması hedeflenmiştir. Bu kapsamda, belirli dönemlerde yaşanan göçler ile Türk azınlık nüfusu büyük oranda azaltılmış, kalan nüfus ise baskılar kapsamında asimile edilmeye çalışılmıştır.[20]
Aralık 1984'te "Yeniden Canlanma Süreci" (ya da "Diriliş") adı verilen bir kampanya ile baskılar yeni bir seviyeye yükseldi. Türk azınlığın yoğun olarak yaşadıkları köylere ani baskınlar düzenlendi. Bu baskınlarda Türklerin isimleri zorla değiştirilmeye çalışıldı. Bunun yanında anadilde konuşmanın yasaklanması başta olmak üzere, ibadethanelerin kapatılması, cenaze veya sünnet gibi dini vecibelerin yerine getirilmesi konularında getirilen kısıtlamalar ile birçok insan hakları ihlali yaşandı. Türk azınlık bu baskılara karşı direndi fakat birçok Türk köyünde işkenceler ile vatandaşlara zorla Bulgarca isimler verildi.[21]
Baskıların ve insan hakları ihlallerinin artmasıyla birlikte Türk azınlığın direnişleri de hızlanmaya başladı. Bu direnişlerinden en çok ses getireni, 24 Aralık 1984 tarihinde Kırcaali ilinin Eğridere ilçesinin Sütkesiği kazasında yaşandı. Civar köylerden katılan binlerce insan, bu insan hakları ihlallerine karşı büyük bir yürüyüş ve eylem düzenledi. Türk azınlığın barışçıl eylemlerine karşı asker ve polisin aldığı sert tavır neticesinde onlarca Türk yaralandı. Bu olayın ertesi günlerde basına yansıması ile Bulgaristan'ın çeşitli bölgelerinde eylemler artmaya başladı. Yine o günlerde Kırcaali'nin Killi ve Mestanlı ilçelerinde de eylemler düzenlendi. Killi ilçesindeki olaylarda henüz 18 aylık Türkan bebek hayatını kaybetti.[22] Daha sonra eylemler Bulgaristan'ın diğer illerine de sıçradı ve bu eylemlerle Türk azınlık sesini duyurmaya çalıştı.[21]
Büyüyen olaylar karşısında çaresiz kalan iktidar 27 Aralık 1984 tarihinde olaylarda başı çeken gençleri ve aydınları gözaltına aldı. Bu gözaltılarda çok sayıda Türk Belene Kampı'na götürüldü. Belene Kampı'nda hapis yatan aydınlar çeşitli işkencelere maruz kaldılar. Asimilasyon kampanyası kapsamında Türkçe isimlerinden vazgeçmeleri ve kendilerine isnat edilen sözde suçları kabul etmeleri için baskılar gördüler.[23]
Olayların Bulgaristan'ın dışına taşarak Avrupa kamuoyuna yansıması sonucu, Belene Kampı 1987 yılında kapatıldı. Aydınlar Bulgaristan'ın çeşitli bölgelerine sürgüne gönderildi.[24]
1989 yılına kadar süren baskılar sonucu iktidar mahkûm olan Türkleri sınır dışı edeceğini bildirdi. Bu olay sonrası dönemin Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Turgut Özal'ın devreye girmesiyle Türkiye Cumhuriyeti sınır kapıları Türk mültecilere açıldı. 1989 yılında yaşanan bu göç olayı II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa'da gerçekleşen en büyük göç olayı olarak tarihe geçti.[21] Haziran-Temmuz-Ağustos 1989 döneminde yoğunlaşan göç hareketi neticesinde bir yıl içinde 345 bin 960 kişi Türkiye'ye göçtü ve bu sayı 1990 yılı sonu itibarıyla 360 bine ulaştı.[25]
Ülkeyi terk eden Türklerin büyük çoğunluğu Türkiye başta olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerine yerleştiler fakat yaşadıkları bu trajediyi unutmadılar. Her yıl 24 Aralık günü Kırcaali ilinin Eğridere ilçesinin Sütkesiği kazasında gerçekleştirilen anma etkinlikleri bunlardan yalnızca biridir.[26]
Bulgaristan Türklerinden 300.000'den fazla kişinin göçüne sebep olan Jivkov rejiminin çöküşünden sonra yeni kurulan Bulgaristan hükûmeti 29 Aralık 1989'da Bulgaristan'daki Türklerin Türkçe adlarını alma özgürlüğünü, ibadeti yapma özgürlüğünü ve Türkçe konuşma hakkını tanımıştır.[27]
Nisan 2012'de Bulgaristan Parlamentosu 1987-1989 yıllarında Bulgaristan'da yapılmış olan Türk asimilasyonunu kınamıştır.[28]
Din
Bulgaristan'daki Türklerin tamamına yakını Müslüman olup bunlar aynı Anadolu'da olduğu gibi Alevi ve Sünni olarak ikiye ayrılırlar. Sünniler tarikat tutmazlar, Aleviler ise çok sayıda ocak ve tarikata dağılmışlardır. Türk nüfus içinde Alevilerin oranı gayriresmî rakamlara göre %18-20 arası, resmî rakamlara göre ise %13'tür.
Alevilerin bu tarikat ya da onların deyimiyle sürekleri; Bektaşilik, Kızılbaşlık ve Bedreddiniliktir. Bektaşiler; Kızıldeli Sultan (Kırcaali-Gümülcine), Elmalı Baba (Kırcaali), Ali Koç Baba, Otman Baba ve Akyazılı Sultan ve Demir Baba (Deliorman) ocaklarına bağlıdırlar. Aleviler içerisinde "Alevi" terimi yaygın değildir. Kızılbaşlar, Bektaşiler ve Bektaşiliğin bazı kolları vardır fakat tüm bu gruplar Anadolu'da olduğu gibi Alevi çatısı altında birleşmiş değillerdir. 4 Aralık 1992'de yapılan nüfus sayımında ilk defa Aleviler ayrı bir grup olarak sayılmış ve 83.537 kişi kendini Alevi olarak tanımlamıştır.[29] Alevi teriminin yaygınlık oranı ve bazı Alevilerin kimliğini gizleme eğiliminde olduğu göz önünde bulundurulduğunda gerçek sayının biraz daha fazla olabileceği düşünülmektedir. Özellikle Razgrad, Rusçuk, Silistre ve Sliven illerinde Alevi nüfus yoğundur.[]
Dil
Bulgaristan Türklerinin ana dili Türkçedir. Bulgaristan'da doğan Türkler Bulgar okuluna gitmek zorundadırlar ve Bulgarca da konuşabilirler.
Bulgaristan Türkçesi:
- Güneydoğuda:: -yorum, -yorsun, -yor => -yirin, -yisin, -yiri[30]
- Kırcaali yakınında: -yorum, -yorsun, -yor => -værin, -væsin, -væri[31]
Göç
Türklerin Bulgaristan'dan Göçü, 1878-1994[32]
|
Nüfus
Özellikle 1989 göçü sonrası ülkedeki nüfus büyük oranda azalmıştır. Bu göç, II. Dünya Savaşı sonrası Avrupa'da yaşanan en büyük göç olarak tarihe geçmiştir.[23]
Bulgaristan'da başta Hasköy, Filibe, Kırcaali, Sofya, Razgrad, Şumnu, Eski Cuma, Silistre, Dobriç, Burgaz ve Rusçuk şehirleri olmak üzere birçok yerleşim bölgesinde Türkler yaşamaktadırlar. Bulgaristan'ın demografik durumu itibarıyla en son 2001'de yapılan etnik sayım üzerinden geçen süre içerisinde Bulgaristan nüfusu genel olarak düşmüş, Avrupa Birliğine girilmesi sebebiyle Batı Avrupa ülkelerine göç olmuştur. 1989 sürgünüyle Türkiye'ye gitmek zorunda kalan Türklerin yeniden Bulgaristan vatandaşlık haklarını almalarıyla gelen Türk göçü bu nüfus düşüşünü bir ölçüde frenlemiştir. Ülkedeki etnik Bulgar nüfus yaşlanmış olup nüfus artışı %0 ile -0,5 arasında seyrederken, Türk nüfusu geri dönüş ve nüfus artışıyla %0,5 ile 1 arasında bir oranda yükselmektedir.[] Ayrıca, Roman azınlığın nüfus artış hızının Bulgar ve Türk nüfusundan daha yüksek olduğu bilinmektedir.
2001 nüfus sayımı
Bulgaristan'da 2001 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre, Türklerin toplam nüfusa oranının %20 ve üzerinde olduğu Bulgaristan idari birimleri şunlardır:[33]
Yerel Ağızlar
Bulgaristan'daki Türkçe başlıca olarak ikiye ayrılabilir: Kuzey Bulgaristan'da (Deliorman) ve Güney Bulgaristan'da (Kırcaali ve Rodop) konuşulan Türkçe.
Deliorman Ağzı
Deliorman ve Dobruca Türklerinin kökeni Celali İsyanlarından sonra gerçekleşen büyük Türkmen sürgününe dayanır. 16. yüzyılın başından itibaren Celali isyanlarının çıktığı Tokat, Yozgat, Sivas, Kırşehir, Maraş, Adana, Toros dağları, Mersin, Karaman civarından Deliorman ve Dobruca'ya yoğun bir Türkmen göçü (sürgün-iskan) olmuştur. Fakat bu Türkmenler Deliorman'a geldiklerinde Sarı Saltuk ile birlikte gelen Türklerle ve Kıpçak-Peçenek halkla karşılaşmışlar ve onlarla karışmışlardır. Deliorman'da ve Dobruca'da kullanılan Türkçe özellikle bu Orta Anadolu Türkmen ağızları ve Kıpçak şivesinin izlerini taşıyan bir ağızdır.
Deliorman-Dobruca yöresinde şimdiki zaman çekimlerinin farklı örnekleri:
1. tekil: Geliyerim, Geleerim, Geleerin, Geleem, Geliim, Geloorum, Geliyörüm
2. tekil: Geliyersin, Geleersin, Geleesin, Geliisin, Geloosun, Geliyörsün
3. tekil: Geliyeri, Geleeri, Gelee, Geliyi, Gelooru, Geliyörü
1. çoğul: Geliyeriz, Geleeriz, Geleez, Geliiz, Gelooruz, Geliyörüz
2. çoğul: Geliyersiniz, Geleersiniz, Geleesiniz, Geliisiniz, Geloorsun, Geliyörsün
3. çoğul: Geliyerlee, Geleerlee, Geleelee, Geliilee, Geloolar, Geliyörlar
Kelime sonlarındaki "r" ünsüzü düşme temayülü gösterir fakat örneklerde verilen son iki çekim Razgrad-Torlak yöresi ağzının çekimi olup buralarda "r" düşmez. Şimdiki zaman ekinde yuvarlak ünlü barındıran örnekler Razgrad-Torlak kazası ağzının özellikleridir. Bu yöre Türklerinin menşei günümüz Tokat, Amasya illerinin tümü ile Sivas ilinin merkez ilçesi ve Tokat'a sınır ilçelerinden iskan edilen Türkmen halk olup ağırlıklı olarak Çepni boyundan gelirler. Diğer örnekler ise, Razgrad (Torlak ilçesi hariç), Şumnu, Silistre, Rusçuk, H. Pazarcık ve Eskicuma illeri Türklerinin ağızlarıdır. Bu Türkler ağırlıklı olarak Oğuzların Avşar boyundan gelmektedirler. Menşeleri günümüz Niğde, Kırşehir, Maraş, Mersin, Adana, Antep, Halep, Malatya illeri ile Sivas'ın güney ilçelerinden iskan edilen Türkmenlerdir.
Güney Bulgaristan, Kırcaali Ağzı
Güney Bulgaristan'da Orta ve Güney Anadolu şivesi hakimdir. Konya, Kayseri, Sivas gibi illerle ortak ağza sahip olan Güney Bulgaristan çeşitli nedenlerle iskan ettirilen Avşar, Cerit ve Tecirli gibi Orta ve Güney Anadolu Türkmen aşiretlerinin yerleştiği bir bölgedir. Özellikle Avşar Türkmenleri Kahramanmaraş, Adana, Kayseri, Sivas, Karaman, Konya, Aksaray vb. illerden gelerek çoğunlukla Güney Bulgaristan'a yerleşmiştir.
Kırcaali ve çevresinde de aynı şekilde kullanılan Orta ve Güney Anadolu şivesinden örnekler:
- "K" harfi "g" olarak telaffuz edilir.
Konya -> Gonya
Karaman -> Garaman
Kırcaali -> Gırcalı
- "Y" ve "e" harfi bir araya geldiğinde "e" "i" olur.
Yemek -> Yimek
- "yor" eki kısaca "yon" olarak telaffuz edilir.
Ne ediyorsun? -> N'ediyon?
Ne yapıyorsun? -> N'apiyon?
- Bazı sessiz harflerden önce "i" harfi getirilir.
Ramazan -> Iramazan
Limon -> İlimon
Bazı yerlede 'ye bakalım' 'bak bakalım' gibi kelime gurplarında 'bakalım' kelimesi 'kam' sesine dönüşür
-}Ye kam
-}Bak kam
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2022.
- ^ Türkiye Büyük Millet Meclisi (T. B. M. M.) TUTANAK DERGİSİ – Grand National Assembly of Turkey, Session 122, June 30th 2005 Thursday, 1st session 11:00.[1] 16 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ [2] 15 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. MIGRATIONS MÉDITERRANÉENNES RAPPORT 2008-2009, Octobre 2009
- ^ [3] 10 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."Turkish Bulgarians fastest-growing group of immigrants in The Netherlands", accessed 30.1.2010
- ^ [4] 5 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."Nieuwe Turk is Bulgaar" accessed 30.1.2010
- ^ [5] 29 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Хиляди български турци не успяха да дадат своя вот в Кипър
- ^ [6] 13 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 10 000 наши сънародници в “несъществуващата страна”.
- ^ [7] 29 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. SLiNer, January 2009
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2013.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2013.
- ^ "Structure of the population by confession". NSI. 25 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2012.
- ^ "Ethnic minority communities". NSI. 24 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "İskan politikası ve sonuçları". 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2021.
- ^ "Bulgarların İslam'a geçmesi ve Trakya'ya göçü" (PDF). 10 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Mayıs 2022.
- ^ "Резултат от справка". infostat.nsi.bg. 25 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2022.
- ^ Hupchick 2002, p.11
- ^ Nicole 1990, pp.45
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2011.
- ^ "Bulgarların İslam' geçmesi ve Trakya'ya göçü" (PDF). 10 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Mayıs 2022.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015.
- ^ a b c "Arşivlenmiş kopya". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015.
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 14 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Aralık 2015.
- ^ "4 Soruda Bulgaristan'dan zorunlu göç". AA. 4 Kasım 2019. 4 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2019.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015.
- ^ Ömer Turan, 'Geçmişten Günümüze Bulgaristan Türkleri', Balkan Türkleri - Balkanlar'da Türk Varlığı, ASAM, Ankara, 2003, ISBN 978-975-6769-71-3, s. 27.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2012.
- ^ A.g.e., s. 29.
- ^ Eminov, Ali. "Bibliographies-Turkish/Dialects in Bulgaria". Academic.wsc.edu. Archived from the original on 24 July 2011. Retrieved 27 September 2015.
- ^ Salimehmed, Naylen (2006). Bulgaristan Kırcaali ili ve çevresi Türk ağzı [Turkish dialect of Kırcaali province and its around] (in Turkish). Edirne.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Eminov, Ali, Turks and Other Muslim Minorities in Bulgaria, New York, Routledge, 1997, Hoepken, W., "Modernnisierung und Nationalismus: Sizialgeschichtliche Aspeckte der Bulgarischen Minder hertenpolitik gegennüber den Türken", Schönfeld, R., ed, Nationalitätenprobleme in Südosteuropa, Munich, Oldenbourg, 1997, p. 255-303, Erdinç, Didar, "Bulgaristan'daki Değişim Sürecinde Türk Azınlığın Ekonomik Durumu", Türkler, Ankara, 2002, s.394-400.
- ^ "Bulgaristan Millî İstastik Enstitüsü". 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2008.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- BULTÜRK Derneği9 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bulgaristan Türkleri Kültür ve Hizmet Derneği
- BULTÜRK Gazetesi19 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bulgaristan Türklerinin Sesi Gazetesi
- BG Haber23 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bulgaristan Haber sitesi
- Kırcaali Haber - 1984 Sütkesiği Olayları Anma Törenleri (2013)8 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Belene mağdurlarından Rıfat Yağcı'nın CnnTürk Oradaydım Belgeseli Mülakatı (Mayıs 2010)8 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Bulgaristan'da Türkçe Eğitim ve Kültür Sanat Kuruluşları19 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
