Bugut Yazıtı

Bugut Yazıtı, Arhangay Aymag'daki Bayn Tsagaan Gol (Kutsal Beyaz Göl) civarında yer alan Bugut Dağı'nın^{[not 1]} 10 km doğusunda, Birinci Türk Kağanlığı zamanından kalma bir anıt mezar külliyesinde bulunan iki dilli bir yazıt.

1956 yılında Moğol bilim insanı Ts. Dorjsüren tarafından bulunmuş ve toprak altından kaplumbağa kaidesiyle birlikte çıkarılıp Arhangay Aymag'ın şehir merkezindeki Çeçerleg Müzesi'nin bahçesine koyulmuştur.

Yazıtın uzunluğu 198 cm, genişliği 72 cm ve eni 20 cm'dir. Üzerine oturtulduğu kaplumbağa kaidenin uzunluğu ise 47 cm'dir.

Yazıtın üç yüzü Soğd harfleriyle Soğdca yazılmış metinlerle kaplıdır. Soğdca metin, genel olarak yazıtın Brahmi harfleriyle yazılan yüzündeki metne kıyasla daha iyi korunmuş olmasına rağmen yazıtın üst kısımları kırık olduğu için üst kısımları ve her satırın başlangıcındaki kelimeler okunamamaktadır. Bir yüzü de Brahmi harfleriyle, bazı araştırmacılar tarafından Ruanruan dilinde yazıldığı iddia edilmesine rağmen henüz tam olarak bilinmeyen bir dilde yazılmış bir metni ihtiva etmektedir. Brahmi harfli metin Soğdca metne göre daha kötü ve yıpranmış durumdadır.

Yazıtın tepeliğinde yer alıp bir kısmı kırık olan ve bir yaratığı tasvir eden kabartmayla alakalı olarak ise Ts. Dorjsüren, Kljaštornyj, Cengiz Alyılmaz gibi birtakım araştırmacılar bunun kurttan süt emen bir çocuğu gösterdiğini iddia etmişlerse de Ōsawa Takashi buna karşı çıkıp bunun Çin veya Budist kültürüne ait bilinmeyen bir mitolojik hayvanı/yaratığı gösterdiğini öne sürmüştür.

Yazıt, uzun yıllardır Çeçerleg Müzesi'nin bahçesinde açık alanda, sert hava koşullarına karşı herhangi bir koruma tedbiri uygulanmaksızın sergilendiğinden ciddi tahribata uğramış, yer yer tabakalaşıp dökülmeler olmuş ve üzerindeki yazıların çoğu çıplak gözle okunamayacak hâle gelip silinmiştir.

Bugut Yazıtı'nın keşfedildiği anıt mezar külliyesinin büyüklüğü ise kuzey-güney tarafı 40 m x doğu-batı tarafı 50 m'dir. Bu alanın ortasında, yıkılmış bir tapınağa ait ahşap sütunlar, çatı kiremitleri ve parçalanmış Tang dönemi Çin keramikleri hâla yerde görünür vaziyettedir. Bu buluntulardan hareketle burada damı Çin tarzında olan bir barkın inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir. Bu barkın duvar dolgusu 59 m x 30 m ebatlarında olup içerisinde 4,5 m genişliğinde ve 2 m derinliğinde bir hendek bulunmaktadır.

Yazıtın kendisi duvarların içinde 7,5 m x 7,5 m ebatlarında, katmanlı taşlardan yapılmış ve kare şeklindeki bir sunak masasının üzerinde bulunmuştur.^[1] Sunak masasına ait taşlar da parçalanmıştır. Burası hem tarihi sürecin etkisiyle hem de Ts. Dorjsüren ve V. E. Voitov tarafından herhangi bir koruma uygulanmadan yapılan kazılar sebebiyle harabeye dönmüştür. Sondaj usûlüyle yapıldığı düşünülen bu kazılar neticesinde künkler, tuğlalar, döşemeler ve beyaz mermerden yapılmış birçok eser tanınmayacak şekilde parçalanmıştır.

Günümüzde barkın duvarlarına ve temeline ait taş, tuğla ve künkler geniş bir alana saçılmış hâldedir. Bugut anıt mezar külliyesinde bugün tespit edilebilir durumdaki balbalların sayısı 232’dir. (Bir başka kaynağa göre sadece 6 tanedir.) Balballar, 101. balbaldan sonra hafif bir kavis çizdikten sonra tekrar doğuya doğru ilerlemektedir. Balballar sağa sola devrilmiş hâlde olup hiç taş heykel bulunmamaktadır. Hiç taş heykel bulunmaması burayı İkinci Türk Kağanlığı zamanından kalma anıt mezar külliyelerinden ayırmaktadır.

İlk araştırma Moğol-Sovyet Ortak Epigrafya Araştırması çerçevesinde 1968 ve 1969 yıllarında S. G. Kljaštornyj ve V. A. Livšic tarafından yapılmıştır. İkili, bu çalışmanın sonuçlarını 1971'de Rusça,^[2] 1972'de İngilizce^[3] olarak yayımlayıp bu yazıtın Soğd harfleriyle Soğdca yazılmış bir metin olduğunu ilk kez tespit ettiler. Ayrıca yazıtın Mahan Tegin isimli bir Türk prensi adına dikildiğini iddia ettiler. İlerleyen yıllarda 1986 yılının yazında, Moğol-Sovyet Ortak Arkeolojik Araştırma heyetinden Rus arkeolog V. E. Voitov, Moğol arkeolog D. Bayar ve G. Menes anıt mezar külliyesinde ortak kazı çalışması gerçekleştirmişlerdir. 1996 yılında Japon Millî Eğitim Bakanlığı'nın destek vermesiyle Ōsawa Takashi, tarih enstitüsünden Ayudai Ochir ve Osaka Üniversitesi'nden Prof. Dr. Takao Moriyasu'nun başkanlığındaki Japon-Moğol Ortak Epigrafya Araştırma Heyeti 1997 yılında anıt mezar külliyesinde incelemeler yapıp yazıtın estampajını çıkarmışlardır.^[4] 1999 yılında Soğd dili uzmanı Yoshida Yutaka yazıtın yeni bir okumasını Japonca olarak yayımlamıştır. İleriki yıllarda bu çevirisine ilave, katkı ve düzeltiler de yayımlamıştır. Ōsawa Takashi 2006 yılında Bichees II adındaki Japon-Moğol Ortak Epigrafya Araştırma Heyeti'ni kurarak mezkur yılın yazında tekrar bu yazıtı incelemiştir. Alexander Vovin, Étienne de la Vaissière, Dieter Maue ve Mehmet Ölmez'den oluşan araştırma ekibi, 22–24 Ağustos 2014 tarihleri arasında Bugut Yazıtı'nı inceleyip 3D teknoloji vasıtasıyla tarayıp fotoğraflamıştır. Bu materyaller üzerinden 2019 yılında Yoshida Yutaka yazıtın Soğdca metninin yeni bir yayınını,^[5] Alexander Vovin de Brahmi harfli metnin ilk okuma denemesini yayımlamıştır.^[6]

Genel olarak yazıtta Tatpar Kağan'ın ve onun oğlu Umna Kağan'ın kağanlıklarının meşruiyetinden ve Umna'nın, tahta çıktıktan kısa süre sonra kağanlığı teslim ettiği kuzeni Nivar Kağan ile birlikte babası Tatpar için tertib ettikleri cenaze merasiminden bahsedilmektedir. Dikiliş tarihiyle alakalı olarak yazıtın Tatpar Kağan'ın ölümünden hemen sonra 581 veya 582 yılında dikildiği düşünülmektedir. Bunun yanında yazıtta kaydedilen bazı kelimeler yazıtın ehemmiyetini artırmaktadır.
Türk adı: Şu ana kadar tespit edilebildiği kadarıyla günümüze orijinal hâliyle ulaşıp da Türk adının geçtiği en eski yazılı belge Bugut Yazıtı'dır. Kelime yazıtta tr-’wkt (Türkler) şeklinde geçmektedir.
Aşinas: Türk Kağanlığı'nı kurup yöneten kabilenin adı Çin kaynaklarında A-shi-na (Aşina) şeklinde geçmekteyken Bugut Yazıtı'nda bu isim Aşinas şeklinde geçmektedir Aşinas kelimesi Karabalgasun Yazıtı'nda da tespit edilmiş olup^[7] Ōsawa Takashi'ye göre Khor Asgat Yazıtı'nda da^[8] geçmektedir. Kelimenin sonunda bulunan fazladan s harfinin ne olduğu hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Fakat kelimenin manasının ne olduğu, etimolojik kökeni hususlarında olduğu gibi burada da bir fikir birliği bulunmamaktadır. Bu fikirlerden birisi s harfinin çokluk eki olduğu yönündedir.
Özel isimler: Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin Kljaštornyj ve Livšic tarafından 1971'de Rusça 1972'de İngilizce olarak yayımlanmasıyla birlikte birçok Türkolog bu yayınların güvenilirliğini, sahihliğini tetkik etmeden esas almış ve bu da Türk Kağanlığı'nın tarih yazımında bazı kavramların, isimlerin yanlış şekilde yerleşmesine sebep olmuştur. Bunlardan biri de 4. Türk kağanı Tatpar Kağan'ın (t’tp’r γ’γ’n) isminin yanlış olarak Taspar Kağan (t’sp’r γ’γ’n) şeklinde okunmasıdır. 1997'de Moğolistan'a düzenlenen Japon-Moğol ortak araştırma seferinde Yoshida Yutaka yazıtın estampajını çıkarmış ve Kljaštornyj ile Livšic'in okumalarında birçok hata olduğunu ortaya koymuştur. Söz konusu kağanın isminin Orta Çağ Çincesi ile okunuşu da (*d’ât b’wât) Taspar kelimesinden ziyade Tatpar kelimesini çağrıştırmaktadır. Hüis Tolgoy Yazıtı'nda da bu isim Tadpar şeklinde geçmektedir. Yine mezkur ikilinin βγβwmyn kelimesini Bumin Kağan olarak okumalarının hatalı olup bunun aslında mγ’ wmn’ x’γ’n şeklinde okunması gerektiği ve 5. kağan olan Umna Kağan'ı kastettiği anlaşılmıştır. Misaller arttırılabilir.

Aşağıda verilen Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin transliterasyonu ve tercümesi, yazıt hakkında yapılan en son çalışmadan alınmıştır.^[5]

Aşağıda verilen Bugut Yazıtı'nın Brahmi harfli metninin transliterasyonu ve tercümesi kesin olmayıp geçici niteliktedir. İleride yapılacak çalışmalar ile mevcud metnin değişebileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

• Hüis Tolgoy Yazıtı
• Tatpar Kağan

1. ^ Bugut kelimesi; geyik manasına gelen buku/bugu kelimesi ile +t çokluk ekinin birleşmesinden oluşmakta ve Moğolca'da geyikler manasına gelmektedir.
2. ^ Bu kelime yazıtta nom sank (nwm (sn)k’) şeklinde geçmekte olup kanun taşı, hukuk taşı, dinî nizam taşı gibi farklı manalar verilmiştir.
3. ^ Kelimenin manası ve doğru okunuşu bilinmemektedir. Yazıtta y’rwkc veya n’rwkc şeklinde geçmektedir.
4. ^ Yazıtta ’wrkwp’r ve cr’’cw şeklinde geçen kelimelerin hangi dilden geldikleri ve manaları bilinmemekte olup Tatpar Kağan'ın kağan olmadan önceki isimleri oldukları düşünülmektedir.
5. ^ Soğdca metinde bütün dünya ifadesi için kullanılan ’βtkšpw kelimesi Soğdca'da dünyanın yedi iklimi demektir.
6. ^ Buradaki 21 sene ibaresi Mongolküre Yazıtı'nda geçen “rty 21 srδ ’xš’wn δ’r” (O, krallığı 21 sene boyunca tuttu.) şeklindeki cümleye dayanılarak rekonstrükte edilmiştir.
7. ^ Yazıtın bu kısmında geçen cümlelere paralel olarak Çin kaynağı Zhoushu'da Türklerin, bir cenaze olduğunda yedi kere yas tuttuklarına ve ölen kişinin bulunduğu çadırın etrafında ata binmiş hâlde yedi kere dönerek tur attıklarına ilişkin kayıtlar yer almaktadır.

Genel

• Alyılmaz, Cengiz (2003). "Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine". Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. ss. 11-21. 
• Takashi, Ōsawa (2000). "Moğolistan'daki Eski Türk Anıt ve Yazıtları Üzerine Yeni Araştırmalar (1)" (PDF). Türk Dilleri Araştırmaları. ss. 191-204. 
• Takashi, Ōsawa (2012). "Birinci Eski Türk Kağanlığı'nda Umna Kağan'ın Güzergâhı ve Onun Oynadığı Siyasi ve Kültürel Rol Üzerine 2007–2008 Yılındaki Moğol ve Japon Ortak Yüzey Araştırmalarına Göre". Türk Dili Araştırmaları yıllığı - Belleten. 60 (1). ss. 59-76. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

Özel