Abaküs, sayı boncuğu, çörkü veya eski adıyla mihsap, basit toplama ve çarpma işlemleri için kullanılan, aritmetik hesaplamaları yapmaya yardımcı bir alet. Boncukların sayılması şeklinde çalışır. İlköğretim sınıflarında matematik dersine yardımcı olması amacıyla da kullanılır.
Kızılderililer ya da Amerika Yerlileri veya kısaca Yerliler, Amerika Birleşik Devletleri'nde yaşayan Kızılderililer için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan en az iki ayrı grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.
Kızılderililer ya da Amerika Yerlileri, Sibirya kökenli Eskimo - Aleut halkları dışında kalan bütün Amerika yerlileri için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan iki ayrı ana grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.
Nakış, canlı cansız veya geometrik birçok figürün süsleme amaçlı olarak değişik eşyaların zeminlerine işlenmesi ile elde edilen bir süsleme şeklidir. Daha çok kumaş türü zeminlere değişik renkteki iplikler ile yapılan süsleme için kullanılır. Nakışlar iki alanda kullanılır.
- Dekorasyon Nakışları
- Giyim süsleme Nakışları
Vitray, hem renkli camların birleşmesiyle oluşturulan yapıyı hem de bunu yapma sanatını ifade etmek için kullanılır. Camilerde revzen ya da elvan pencere adı altında bilinmektedir.
Dantel, her türlü iplikle örülen veya bir kumaşın kenarına işlenen, türlü biçimde ince ve ağ görünümünde örgü çeşididir.
Yupikler ya da Alaska Yupikleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin batı ve güneybatısında yaşayan Yupik kolundan bir Eskimo halkıdır. Kendilerini yuk («insan») kelimesi ile -pik/-piaq («gerçek») ekinden türettikleri Yupʼik/Yupʼiaq adıyla ifade ederler. Dillerini ise Yugtun olarak adlandırırlar. Hem Yupik halkları hem de Alaska yerlileri içinde en büyük nüfusa sahip olanlardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 25.000 kişilik Yupik nüfustan 10.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor. İngilizce bilmeyen Alaska yerlileri içinde 1993 yılında ilk sırayı % 42 lik oranla Yupikler, ikinci sırayı da % 20 lik oranla İnyupikler çeker. Şamanist inançlı avcı ve toplayıcıdırlar. Alaska'nın çetin ikliminde yenebilir her türlü şeyin yenildiği, yenemeyenlerin de kullanılabilirliğine bağlı olarak değerlendirildiği bir yaşam tarzı oluşturmuşlardır. Avların modern dünyada önemsenmeyecek kısımlarından ilginç eşya ve aksesuarlar yapmaları da asgari malzemenin azami olarak değerlendirilmesi olarak görülür. Fokların karınzarının pencere camı olarak kullanılması ya da kuş ve balık derisinden parka ya da ayakkabı yapmak Yupiklerin iklim ve coğrafya zoruyla oluşmuş geleneklerindendir. Dünya maske sanatında Yupik maskeleri benzersizdir. Y önsesini koruyan ana grup Yupik adını alırkan, bu sesi ç önsesine dönüştüren lehçeleri konuşanlar Çupik olarak adlandırılırlar.
Mokasen, Algonkinler'in deriden yapılan tek parçalı ayakkabıları.
Alaska yerli sanatı, Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde beş ana kültür grubuna ayrılan ve Amerika yerlilerinden ayrı değerlendirilen avcı ve toplayıcı Alaska yerlilerinin sanatıdır. Türkiye'nin iki katı büyüklüğündeki Alaska'nın dünyanın geri kalanından uzak olması bu sanatların yeterince tanınmamasının ana sebebidir. Günümüzde Alaska Native Arts Foundation adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından tanıtım ve dağıtımı yapılan bu sanatın ürünleri zengin ve çeşitlidir. Bu sanatta Kızılderili halklarından Tlingitler ve Haydalar totem direği gibi tahta oymacılık ürünleriyle tanınırken, Atabask dillerini konuşan Kızılderililer boncuk işi ve sepet yapımıyla, Eskimo halklarından İnyupikler fildişi oymacılığıyla, Yupikler ise daha çok maskelerle öne çıkarlar. Alaska yerli sanatı örnekleri dünyanın değişik müzelerinde sergilenmektedir ve Alaska'daki örnekleri Alaska Yerli Dil Merkezinde de bulunmaktadır.
Alaska Atabaskları ya da Alaska Deneleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Kuzey Atabasklarından, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan birini oluştururlar. Dil temelinde 11 ayrı halk olarak, Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar biçiminde sınıflandırılır. Toplam nüfusları yaklaşık 6.400 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En çok nüfusa sahip olanlar Koyukonlar ile Guçinlerdir. Siyasi, idari ve kültürel açıdan ABD'deki diğer Atabasklardan ayrılırlar. Kanada'daki aynı alt grupta yer alan Kanada Atabasklarına dilce ve kültürce daha yakındırlar ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Kuzey, batı ve güneyden Eskimo halklarına, doğudan ise ırkdaşı olan Kanada Atabasklarıyla komşudurlar. Eskimolara komşu olanlar Eskimo kültüründen kısmen etkilenmişlerdir. Rus Alaskası döneminde Ruslarla karşılaşan Alaska Atabaskları içinde en çok Ruslaşanlar Pasifik kıyısındaki Denağinalardır. Ekonomik rahatlamaya 1971 yılında kabul edilen Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) ile kavuşmuşlar ve aynı dönemde dil ve kültürlerini serbest kullanma ve eyaletçe korunma haklarını da elde etmişlerdir. Günümüzde Ahtna ve Denağina haricindeki Alaska Atabasklarının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucusu 1962 yılından beri Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen kabile birliğidir. ABD'deki bütün Amerika yerlileri gibi Alaska Atabasklarının da eğitim, sağlık ve idaresinden ABD İçişleri Bakanlığı bünyesinde Amerika Birleşik Devletleri'nin yönetimine ait Bureau of Indian Affairs dairesi sorumludur.
Atabasklar, Atabask halkları, Atabask Kızılderilileri, Athabaskalar ya da Deneler, Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubundan dilleri konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist-şamanist Kızılderili halkları. Toplam nüfusları yaklaşık 200.000 kişidir ve çoğunluğu Navaholar oluşturur. En yakın akrabaları birlikte dilce bir üst grup oluşturan Eyaklar, en uzak akrabaları ise Eyak-Atabask dillerine paralel Na-Dene dillerinin diğer ana grubunu oluşturan Tlingitlerdir.
Kar ayakkabısı, kar üzerinde batmadan rahat yürüyebilmek için dıştan ayakkabı altına kenetlenen ayak giyeceği. Ağırlığı kar yüzeyine yayıp batmamak için ayakkabı boyutundan daha geniş ve delikli olarak tasarlanır. Geleneksel kar ayakkabıları daha çok söğüt, melez ve huş ağacı gibi ağaçların dal ve kabuklarından dar deri kayışlarla örülerek yapılırken, modern tasarımlarda hafif metal, plastik ve sentetik kumaş kullanılabilmektedir. Esnek ve hafif olan kar ayakkabıları rahat manevra yapabilmek için ön ucu yukarı kalkık olarak dizayn edilir. Arktik ve Subarktik bölgeler başta olmak üzere yıllık kar yağışı yoğun olarak görülen yerlerde daha yaygın kullanılır. Tarihöncesinde tekerleğin icadından daha önce bulunduğu düşünülüyor. Etnografik olarak kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar ile Kızılderililer, Doğu Sibirya'da ise Çukçiler, Koryaklar ve İtelmenler gibi Çukçi-Kamçatka halklarıdır. Günümüzde geleneksel örme kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar Alaska yerlileri ile Kanada Kızılderilileridir. Sportif faaliyet olarak kar ayakkabılı yürüyüş (snowshoeing) Arktik Kış Oyunlarına 1974 yılından beri dahil edilmektedir.
Huş kabuğu, huş (Betula) ağacının bir bıçak yardımıyla floeme bağlı iç kabuğundan kolayca tabaka olarak soyulabilen ve araç gereç yapımında kullanılan dış kabuğu. Güçlü ve suya dayanıklı karton gibi kolayca kesilip bükülen huş kabuğu, tarihöncesi çağlardan beri değerli yapı, kaplama ve yazı malzemesi olarak iş görür ve bugün bile güncelliğini yitirmeden ondan sanat ürünleri oluşturulabilir. Kabukta tıbbi ve kimyasal maddeler bulunur ve betulin gibi bazıları aynı zamanda fungusit olduklarından saklama kaplarında yiyeceğin korunmasına yardımcı olur.
Guçinler ya da Kuçinler, Kuzey Kutup Dairesinde kabaca 65° ve 69° Kuzey enlemde, 130° ve 150° Batı boylamında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kuzeydoğusunda İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon Nehri civarında ve Kanada'nın Yukon ile Kuzeybatı Toprakları bölgelerinde yaşayan, rengeyiği avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist, şimdi ise Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Guçinleri ya da Batı Guçinleri ile Kanada Guçinleri ya da Doğu Guçinleri olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Alaska'da nüfusça Koyukonlardan sonra en büyük ikinci Atabask halkıdır. En yakın akrabaları dilce birlikte grup oluşturan Alaska ve Kanada Hanlarıdır. 2010 yılındaki nüfusları 9.000 kişidir ve anadillerini akıcı biçimde konuşabilenlerin sayısı UNESCO'ya göre 400 kişidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.000 kişilik nüfustan 150 kadarı, Kanada'daki 1.900 kişilik nüfustan ise 400 tanesi anadillerini konuşabiliyor. Huş kabuğundan kano ve kar ayakkabısı yapımıyla, iki yönlü kızaklarıyla, oklu kirpinin dikenleriyle yapılan kirpi işi ile karmaşık ve süslü boncuk işi (naagąįį) bezemeleriyle tanınırlar. Günümüzde avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.
Kirpi işi ya da oklu kirpi işi, Kuzey Amerika Yerlilerinin Erethizontidae familyasından oklu kirpilerin ok adı verilen dikenlerinden yaptığı tekstil süsleme sanatı. Bütünüyle Kuzey Amerika'ya özgü benzersiz bir sanat formudur.
Koyukonlar ya da Koyukon Atabaskları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olsa da animist inanç ve gelenkleri güçlü Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska'daki en büyük Atabask halkı olup, Yukarı, Merkezî ve Aşağı Koyukonlar olmak üzere üç ana lehçe grubuna ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte üstgrup oluşturan Holikaçukça ile Değinakça konuşan Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 2.300 kişilik etnik (Denaakkʼe) nüfustan 150 kadarı anadillerini (Denaakkenaageʼ) konuşabiliyor. Alaska'daki diğer Atabaskların aksine Eskimo komşuları olan Yupik ve İnyupiklerin kültüründen oldukça etkilenmişlerdir. Koyukonlarla Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası döneminde 1838 yılında Yukon Nehri yolundan Nulato'ya gelen Ruslarla olmuştur. Geçmişte Rus-Amerikan Kumpanyası ile Hudson's Bay Company şirketlerindeki Avrupalı kürk tüccarlarıyla yoğun olarak ticaret yaparken, günümüzde daha çok avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.
Hanlar, Han Atabaskları, Han Kızılderilileri ya da Hankuçinler, Kanada'nın Yukon bölgesiyle Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin doğusunda İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon Nehrinin Kanada ve Alaska'daki en üst kısmı civarında, Kanada'da Dawson City ile Alaska'da Southeast Fairbanks Census Area ilçesinin Eagle şehirlerinde yaşayan, daha çok balık avlayan avcı ve toplayıcı, yerleşik ağırlıklı yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist, şimdi ise Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Hanları ile Kanada Hanları olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte grup oluşturan Alaska ve Kanada Guçinleridir. Alaska'da nüfusça en az olan Atabask halkıdır. Avrupalılarla en son karşılaşan Kuzey Atabask halkıdır. İlk kez 1851 yılındaki kısa karşılaşmadan sonra esas yoğun karşılaşma 1873 ve 1874 yıllarında topraklarında iki ticaret karakolu kurulmasıyla olmuştur. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 310 kişidir ve Alaska'daki 60 kişilik nüfustan 12 kadarı, Kanada'daki 250 kişilik nüfustan ise 7 tanesi anadillerini konuşabiliyor.
Denizdişi kabuğu, Denizdişleri (Scaphopoda) sınıfından yumuşakçaların Kızılderililer tarafından boncuk işi süsleme öğesi olarak değerlendirilen denizkabuğu. İngilizcede «Kızılderili parası» anlamına Indian money adı da geçer.
Haydaca ya da Hayda dili, Kanada'nın Britanya Kolombiyası eyaletinin Haida Gwaii adasında ve Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Galler Prensi adasında Haydalar tarafından konuşulan izole dillerden ya da Na-Dene dillerinden tehlike altındaki Kızılderili dilidir. Na-Dene grubu içinde tek başına alt grupta toplanır. Diğer alt grubu Tlingitçe ile Eyak-Atabask dilleri oluşturur. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 650 kişilik nüfustan 10 kadarı, Kanada'daki 1.100 kişilik nüfustan ise ancak 30 tanesi anadillerini konuşabiliyor. 1774 yılında Avrupalılarca ilk karşılaşmada nüfusları 15.000 olan Haydalar yeni getirilen salgın hastalıklardan kırılmış ve bugün ancak Masset, Skidegate ve Hydaburg köylerinde yaşamaktadırlar.
Tlingitler, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Alexander Takımadaları'nda ve Kanada'nın Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısı ile Yukon eyaletinin güneyinde ılıman yağmur ormanlarında karmaşık avcı ve toplayıcı kültür geliştiren, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri ya da Subarktik Kızılderilileri kültür grubundan, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 11.000 kişidir ve Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor. Tlingitlerle Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası döneminde 1741 yılında Ruslarla olmuştur. Totem direği ile Çilkat dokuması sanatıyla öne çıkarlar.
