Bitki bilim kütüphanesi

Bitki bilim kütüphanesi, botanik disiplinine özgü literatürün yanı sıra çeşitli bitki metaryalini de toplayan, muhafaza eden ve nihai fayda olarak kamuoyunun hizmetine sunan (doğası gereği ‘ödünç verme’ özelliği basılı eserler ve varsa basılı eserlerin çevrimiçi kopyaları ile kısıtlı olan) özelleşmiş kütüphanedir.

Bitki bilim ya da botanik kütüphanesi kavramı, klasik kütüphaneden çok temel bir farkla ayrılır. Bu ayrım, her zaman böyle olmamakla birlikte basitçe rafta bulunan matbu bir eserde yer alan bilimsel bilginin ‘kurutulmuş’ karşılığının (bu durumda bir bitki örneğinin) herbaryum adı verilen özelleşmiş alanda ve şartlar elveriyorsa bir de ‘canlı’ karşılığının botanik bahçesi adı verilen alanda muhafaza edilmesi olarak açıklanabilir.

Şu durumda, bir bitki bilim kütüphanesinin envanterinde modern ikili adlandırma sisteminin kurucusu kabul edilen L.’un (ö. 1778) 1753 yılında iki cilt hâlinde yayımlanan Species Plantarum adlı eseri varken; bu envanter, eserde yer verilen 5940 farklı türe (en azından bazılarına) ait materyal örneğinin herbaryumda ve yine bu türlere ait canlı örneklerin bahçede sergilenmesi ile desteklenecektir. Artık nesli tükenmiş olan bitkilerden oluşan paleobotanik örnekler kütüphanenin görece daha küçük bir bölümünde temsil edilirken kaçınılmaz olarak da duvara asılması için seçilen tablolar da çeşitli bitki ressamlarının eserleri olacaktır. Bu sayede kütüphane etkileşimli öğretme olanağına sahip olacak, kitap okuma bölümünde edinilen bir bilginin doğrulaması doğrudan kütüphane içinde ya da bahçesinde yapılabilecektir. Örneğin ‘papatya’ kavramı kamuoyu için merkezinde disk çiçekçikleri, merkezin etrafında dilsi çiçekçikleri bulunan bitkilerin adıdır. Oysa bilimsel olarak ‘papatya’ kavramı, sadece yukarıdaki tanıma dayanılarak bir sonuca ulaşılmasını sağlamaz. Bilimsel teşhis bundan çok daha karmaşıktır; zira papatyagiller, morfolojik olarak birbirinden farklı yüzlerce ayrı türü ifade eder ve bazı durumlarda bu türlerin kesin ayrımı ancak mikroskop yardımıyla yapılabilir. Bu durumda da bir papatya türünü araştıran bir araştırmacının, hem o papatyanın bilimsel betiğine hem de herbaryum ya da canlı örneğine ihtiyacı vardır.

Ayrıca bu türden bir kütüphane sadece akademisyenlere hitap eder bir konumda kalmayacak, doğrudan bitkilerle ilgili olan bahçecilik, bahçıvanlık, fide/fidan/ağaç yetiştiriciliği ve benzeri amatör alanlarda da ilgililere katkı sunmaktadır.

Bitki bilim kütüphanelerin ilk örnekleri 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Temelleri 1842 yılına kadar uzanan ve 1858 yılında resmen kurulan Harvard Üniversitesi Bitki Kütüphanesi günümüzde beş milyonun üzerinde materyale ev sahipliği yapmaktadır.^[1] İngiltere’deki Kew Bahçeleri Kütüphanesi, Çekya'daki Charles Üniversitesi Bitki Kütüphanesi^[2] ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Mertz Kütüphanesi materyal bakımından dünyanın en büyük bitki kütüphaneleridir.^[3] Türkiye’de ise Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Kütüphanesi 2002 yılında faaliyetine başlamış ve 2009 yılında resmî kütüphane kimliği kazanmıştır. Kütüphanede halihazırda 6000’e yakın eser mevcuttur.^[4]

Bitki bilim kütüphaneleri genellikle botanik bahçeleri bünyesinde ya da Üniversitelerin ilgili enstitülerine bağlı olarak yerleşkelerde faaliyete geçirilen kütüphanelerdir. Bu kütüphanelerin gelir ve giderleriyle ilgili işlemler bu bağlamda vakıflar ya da üniversiteler tarafından yürütülmektedir. Kütüphane bitki bilim alanındaki araştırmaları destekleyebileceği gibi, araştırmaların sonuçlarından oluşan yayınları da bünyesinde yayımlayabilmektedir. Ayrıca klasik kütüphanelerde görev yapan personel portföyüne ek olarak, peyzaj ve bahçe konularında uzman personel ile herbaryum ve botanik bahçesi için bitki bilimcilerle de çalışacaktır. Bentham’a (ö. 1884) göre, “herbaryumu olmayan bir bitki bilim kütüphanesi faydalıdır ancak kütüphanesi olmayan bir herbaryum faydalı değildir”. Yine ona göre kütüphanenin, bitki materyalleri ile ‘aynı bina’ içinde olması zorunluluğu vardır.

• San Francisco Botanik Bahçesi 13 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Harvard University Herbaryumu 6 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mertz Kütüphanesi
• National Tropical Botanik Bahçesi
• Massachusetts Bahçecilik Kütüphanesi
• The Lenhardt Chicago Botanik Bahçesi Kütüphanesi 9 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Arnold Arboretum Kütüphanesi 5 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The Huntington Kütüphanesi 3 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Elisabeth C. Miller University of Washington Botanik Bahçesi 16 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Eleanor Squire Kütühanesi 24 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.